Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

 
§ 7.4. Xususiy investitsiyalar yordamida iqtisodiyot va uning real sektorini 
rivojlantirishning xorij tajribalari 
Mamlakatimizga ichki va tashqi manbalar hisobidan investitsiyalarni jalb etish 
hisobiga iqtisodiyotni modernizatsiyalash jadal sur‘atlar bilan davom etmoqda. 
Investitsiyalarni jalb etish va ulardan samarali foydalanishda rivojlangan 
sanoatlashgan mamlakatlar tajribalariga tayangan holda investitsiya siyosatini amalga 
oshirishda quyidagi uch prioritetli yo‗nalishga alohida e‘tibor berilmoqda: 
- import o‗rnini bosish strategiyasini rivojlantirish; 
- tayanch tarmoqlar va eksport salohiyatining mustahkamlash; 
- ilmtalab sohalar va innovatsion ishlanmalarni rivojlantirish. 
Investitsiyalarni jalb etishda e‘tiborli jihat Koreya Respublikasining 
investitsiya 
strategiyasida 
namoyon 
bo‗ladi. 
Ushbu 
mamlakat 
xorijiy 
investitsiyalardan samarali foydalanishda shunday siyosat olib borganki, bunda 
Janubiy Koreyaga boshqa rivojlangan mamlakatlardan, xususan AQSH va 
Yaponiyadan investitsiyalar jalb qilishda ulardagi samarali menejment uslublari va 
ishlab chiqarish texnologiyasini o‗ziga tatbiq qilishga intilgan. Malayziyaning 
investitsiya siyosatida esa ustuvor jihat investitsiyalarni qayta ishlash sanoatiga 
yo‗naltirish bo‗lib hisoblanadi
53
. Ushbu mamlakatda investitsiyalarni ilmtalab va 
yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish sohalariga, jumladan, 
nanotexnologiyalar, yuqori malakali xizmatlar kabi sohalarga yo‗naltirilmoqda. 
Xususiy sektorning o‗zida investitsiyalarning yillik o‗rtacha o‗sishi 11-12 foizni 
tashkil etmokda. Ularning umumiy investitsiyalar hajmidagi salmog‗i 50 foizdan 
53
http://www.ved.gov.ru/articles sayti ma‘lumotlari asosida

---

157 
ortiq bo‗lib, so‗nggi besh yil mobaynida xususiy investitsiyalarning umumiy miqdori 
95 milliard AQSH dollaridan oshib ketgan. 
Malayziyada sanoatni rivojlantirishning bosh rejasiga asosan investitsiyalar 
sohasida quyidagi vazifalar belgilab olingan: 
- investitsiyalarni jalb etish orqali yuqori qo‗shimcha qiymatga ega bo‗lgan 
mahsulot ishlab chiqarishni jadallashtirish va ilg‗or texnologik tarmoqlarni 
rivojlantirish; 
- sanoatning ustuvor tarmoqlari rivojlanishiga ko‗maklashishб sanoatga ilg‗or 
texnologiyalarni, jumladan, biotexnologiyalar, nanotexnologiyalar, simsiz uzatish 
texnologiyalari, mikroelektromexanik tizimlari, lazer texnologiyalarini tatbiq etishni 
yanada kengaytirish;
- sanoatning o‗sishida mehnat unumdorligi omilining rolini oshirish, milliy 
sanoatning xalqaro mehnat taqsimoti tizimiga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish; 
- ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalarini yanada rivojlantirish va 
ularni sanoatga tatbiq etishni davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlash, iqtisodiy salohiyat 
va 
raqobatdoshlikni 
mustahkamlash 
maqsadida 
strategik 
hamkorlik 
va 
markazlashuvni rag‗batlantirish. 
Shu bilan birga, Malayziyada investitsion jozibadorlikni oshirish maqsadida 
turli soliq imtiyozlari joriy qilingan bo‗lib, bunda investitsiya natijasida olingan 
foydaning faqat 30 foizi dastlabki 5 yil davomida soliqqa tortiladi. Ayniqsa, 
hududlarning rivojlanishini qo‗llab-quvvatlash yo‗nalishida nisbatan yaxshi 
rivojlanmagan shtatlarda faoliyat ko‗rsatuvchi investorlar foyda solig‗idan dastlabki 5 
yil davomida to‗liq ozod qilinadi. Yaponiyada ham investitsiya siyosatining ustuvor 
yo‗nalishi yuksak texnologiyalarga asoslangan va resurs tejovchi ishlab chiqarishni 
rag‗batlantirishga qaratilgan. Umuman olganda, Yaponiyaning rivojlanishi aynan 
ilmtalab sohalarning rivojlantirilishi hamda samarali ishlab chiqarish texnikalarining 
tatbiq etilishiga tayanadi. Yaponiyaning dastlabki rivojlanish davri tajribasi shuni 
ko‗rsatdiki, nafaqat yangilik yaratish uchun kapital zarur, balki kapitaldan 
foydalanish uchun ham yangilik zarur bo‗ladi. Ushbu ikkala yo‗nalish bir-biri bilan 
uzviy bog‗liq va o‗zaro bir-birini to‗ldirib turadi.

---

158 
Rivojlangan mamlakatlar investitsiya faoliyatida boy tajriba to‗plangan bo‗lib, 
undan 
O‗zbekiston 
amaliyotida 
foydalanish 
investitsiyalash 
amaliyotini 
takomillashtirish va investitsiyalarning samaradorligini oshirishga qaratilgan chora-
tadbirlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Bu borada bir qator rivojlangan 
mamlakatlarda investitsiya me‘yorining nisbatan yuqori va barqaror darajasiga 
erishilmoqda. Yuqorida keltirilgan ayrim chet el mamlakatlaridagi investitsiya 
siyosatining asosiy yo‗nalishlari mamlakatimizga tatbiq qilish muayyan ijobiy 
natijalarni bermasdan qolmaydi. Ayniqsa, Koreya Respublikasi investitsiya 
siyosatining tajribasi o‗zining ahamiyatliligi bilan ajralib turadi. Bu borada 
mamlakatimizda ham investitsiya siyosatining muhim ustuvorliklaridan biri aynan 
xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda uzoq muddatli loyihalar asosida ilg‗or texnika va 
texnologiyalar kiritishga qaratilgan. Zero, Birinchi Prezidentimiz alohida ta‘kidlab 
o‗tganidek, "O‗zbekiston o‗zining mustaqil taraqqiyoti davrida qisqa muddatli 
spekulyativ kreditlardan voz kechib, chet el investitsiyalarini uzoq muddatli va 
imtiyozli foiz stavkalari bo‗yicha jalb etish tamoyiliga doimo amal qilib kelmoqda"
54
. 
Shu bilan birga, investitsiyalardan samarali foydalanishda bir qator rivojlangan 
mamlakatlar tajribasi bilan tanishganda, investitsiyalar asosan ilg‗or texnologiyalarni 
joriy etish, innovatsion loyihalarni moliyalashtirish, resurs tejovchi va ekologik 
talofati kam bo‗lgan, mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiluvchi sohalarga 
yo‗naltirilayotganining guvohi bo‗lamiz. Iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlarining 
investitsion faolligi yalpi talabning, kelajakda esa, milliy ishlab chiqarish hajmi va 
bandlik darajasining indikatori hisoblanadi. Biroq, investitsion jarayonlarni 
jadallashtirish uchun iqtisodiyot va uning alohida tarmoqlarida iqtisodiy vaziyatni 
aniq tasavvur qila olish kerak. Investorlar, har doim, investitsiya qilinayotgan 
ob‘ektning salohiyatini va uning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini hisobga 
oladilar. Iqtisodiyot sektorlarining investitsion jozibadorligi ko‗plab omillarga 
bog‗liq va u alohida xususiyatga ega. Iqtisodiyot sektorida yuzaga kelgan vaziyatni 
baholash 
birinchi 
galda 
xal 
qilinishi 
lozim 
bo‗lgan 
muammolarni, 
54
Karimov I.A. "Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va 
choralari"//T.:O‘zbekiston, 2009, 9-bet. 

---

159 
nomutanosibliklarni aniqlaydi. Muammoli nuqtalarga o‗z vaqtida e‘tiborning jalb 
qilinishi xorijiy investorlar uchun ob‘ektlar jozibadorligini oshirishga yordam beradi. 
Amaliyotda investorlarning maqsadi, vazifalari va imkoniyatlaridan kelib 
chiqqan holda u yoki bu mamlakatda muammolarning ahamiyati nuqtai nazaridan 
iqtisodiyot sub‘ektlaridagi investitsion vaziyatni baholash bo‗yicha bir qancha 
uslubiy yondashuvlar mavjud. MDH, jumladan Rossiya, Ukraina kabi mamlakatlarda 
bu sohadagi ishlar Hukumat topshirig‗iga ko‗ra Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, 
TACIS, USAID, British & American Tobacco, Ernst & Young kabi ko‗plab xorijiy 
tashkilotlar, xalqaro auditorlik kompaniyalarining ekspertlarini jalb qilgan holda 
amalga oshirilgan. Iqtisodiyotning real sektoridagi vaziyatni taqqoslama hisob-
kitoblar yordamida tahlil qilish uchun turli tahliliy hisoblash va algoritmik matematik 
usullardan foydalanilgan. Mazkur hisob-kitoblar uchun xorijiy tajribalar natijasida 
ishlab chiqilgan uch omilli modeldan, investitsion jozibadorlik muammolari bilan 
shug‗ullanuvchi ko‗plab xorijiy va mahalliy auditorlik, konsalting firmalarining 
yuqori malakali mutahassislari takliflaridan foydalanildi. Real sektordagi iqtisodiy 
vaziyatni investitsion jozibadorlik darajasi bo‗yicha baholash integrallashgan hisob-
kitoblar asosida quyidagi ko‗rinishda o‗z ifodasini topgan:
1 - rivojlanish istiqbollari,
2 - faoliyat samaradorligi
3 - investitsion hatarlar. Mazkur elementlarning har biri alohida indikatorlarni 
guruhlash yordamida tartibga solingan yahlit ko‗rsatkichlarni o‗zida aks ettiradi. 
1. Rivojlanish istiqbollari quyidagi ko‘rsatkichlar asosida baxolanadi: 
- sektorning mamlakat iqtisodiyotida tutgan o‗rni. Ushbu ko‗rsatkich asosini 
mamlakatda amalga oshirilayotgan tarkibiy siyosatni hisobga olgan holda sektorning 
YAIMdagi joriy va kelajakdagi ulushi va asosiy ishlab chiqarish fondlari qiymatining 
respublika bo‗yicha asosiy ishlab chiqarish fondlarining jami balans qiymatidagi 
ulushi tashkil etadi; 
- sektorning iqtisodiyotdagi o‗zgarishlarga chidamlimligi. Mazkur ko‗rsatkich 
darajasi tarmoq ishlab chiqarish hajmining YAIMdagi o‗sish sur‘atlari dinamikasi, 
ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar dinamikasi asosida aniqlanadi; 

---

160 
- sektorning ijtimoiy ahamiyati. Mamlakatdagi jami ish bilan band bo‗lgan 
aholiga nisbatan tarmoqda band bo‗lganlarning ulushi, tarmoqdagi o‗rtacha yillik ish 
xaqining mamlakat bo‗yicha o‗rtacha yillik ish haqiga nisbati olinadi; 
- sektor rivojlanishining moliyaviy resurslar bilan ta‘minlanganlik darajasi. 
Tahlillar uchun shaxsiy va banklarning moliyaviy resurslari hisobiga amalga 
oshiriladigan kapital qo‗yilmalarning salmog‗i, sektorga kapital qo‗yilmalarning 
mamlakat iqtisodiyotiga qo‗yilayotgan kapital qo‗yilmalarga nisbatan korrelyatsion 
dinamikasi ko‗rsatkichlari olinadi; 
- iqtisodiyot sektorining davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlash darajasi. Mazkur 
ko‗rsatkichni miqdoriy baholash uchun davlatning tarmoqqa kiritayotgan kapital 
qo‗yilmalar miqdorining yalpi kapital qo‗yilmalardagi ulushi olinadi. 
2. Rentabellik darajasi quyidagi koeffitsiyentlar yordamida aniqlanadi: 
- sektor aktivlarining rentabelligi – aktivlardan keladigan foyda darajasi haqida 
ma‘lumot beradi; 
- mahsulotlarni sotish rentabelligi – foydaning sotilgan mahsulotlar hajmiga 
nisbatan mosligini va uning iqtisodiyot sektoridagi tannarhini ko‗rsatadi; 
- joriy harajatlar rentabelligi – mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan 
harajatlar nuqtai nazaridan mazkur mahsulotga belgilanadigan eng maqbul narx 
haqida ma‘lumot beradi;
- sektorga ajratilayotgan kapital qo‗yilmalarning rentabelligi
- qo‗shilgan qiymatning o‗sishi va bir yil oldingi kapital qo‗yilmalarning bir 
biriga bog‗liqligini ko‗rsatadi. 
3. Investitsion hatarlar darajasi quyidagi ko‘rsatkichlarda o‘z aksini topgan: 
- to‗lovga qobillik darajasi – Kuk koeffitsiyenti asosida baholanadi, bu 
koeffitsiyent bank kreditlari qay darajada shaxsiy mablag‗lar hisobiga qoplanishini 
ko‗rsatib beradi; 
- ijtimoiy mavqei darajasi – sektordagi ish haqining mamlakatdagi yashash 
minimumiga nisbatan muvofiqligi tushuniladi; 

---

161 
- xususiy kapitallar rentabelligining o‗rtacha tarmoq ko‗rsatkichining variatsion 
koeffitsiyenti – moliyaviy (investitsion) hatar darajasi dinamikasining an‘anaviy 
o‗lchov darajasi hisoblanadi. 
Iqtisodiy holat elementlari ko‗rsatkichlari o‗lchovi turli miqdor va kenglikka 
ega bo‗lgani hamda olinadigan natijalarni yagona masshtabga keltirish uchun 
ko‗rsatkichlarni darajalash uslubiyotidan foydalanilgan. Mazkur uslubiyot 
investitsion jozibadorlikni baholashning har bir ko‗rsatkichi bo‗yicha [0,1] intervalda 
teng taqsimlashga asoslangan. Baholash ko‗rsatkichining eng past darajasiga 0, eng 
katta darajasiga 1 beriladi. Shunday qilib, qolgan ko‗rsatkichlar interval ichida, ya‘ni 
o‗z darajasiga mos ravishda 0 va 1 orasida taqsimlanadi. 
Integral ko‗rsatkichlar sifatida investitsion jozibadorlikni baholash elementini 
o‗rtacha darajasidagi ko‗rsatkichlari qabul qilinadi. Shuning uchun ham, investitsion 
jozibadorlikni baholash elementlari darajasini ko‗rsatkichlarining qiymatlari turli 
omillar tizimini majmuaviy baxolash imkonini beradi. 
Iqtisodiyot sektorlarining investitsion jozibadorligini baholash unsurlari har xil 
ma‘lumotlar berganligi uchun investitsion qarorlar qabul qilishda turli xil rol 
o‗ynaydi. Shu sababli asosiy elementlarning ahamiyati ekspert yo‗li bilan ya‘ni, 
baholashni tasniflovchi xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi. Real sektor 
tarmoqlarining investitsion jozibadorligini baholash uchun asosiy elementlarning 
quyidagi koeffitsiyent ko‗rsatkichlari tavsiya etiladi: 
- tarmoq rivojlanishi istiqbolining darajasi – 0,2; 
- iqtisodiyot sektorining rentabellik darajasi – 0,65; 
- tarmoqdagi investitsion xatarlar darajasi – 0,15.
Shuni alohida ta‘kidlash 
kerakki, investitsion jozibadorlikni baholash ko‗rsatkichlari agarda summada 
o‗lchanayotgan bo‗lsa 1,0 yoki foizda 100 foiz tashkil etishi lozim. 
Investitsion jozibadorlikni baholashning asosiy elementlari ahamiyatining 
nisbati umumiy harakterga ega, chunki u I.A. Blankning mualliflik konsepsiyasi 
hisoblanadi. Iqtisodiyot real sektorining investitsion jozibadorligini baholashning 
absolyut integral darajali ko‗rsatkichlarini hisoblash quyidagi tenglama yordamida 
amalga oshiriladi: 

---

162 
bu yerda: