Samarqand iqtisodiyot va servis instituti bektemirov a. B., Ruzibayeva n. X., Аzimova r. I

§ 9.5. Kapital qo„yilmalar samaradorligini baholash 
Zamonaviy sharoitda shunday vaziyat yuzaga keldiki, korxonalar, loyihalash 
va ilmiy-tadqiqot institutlari, banklar va boshqa tijorat tashkilotlari investitsiyalarni 
iqtisodiy asoslashning zamonaviy uslubiyoti bilan qurollanmaganligi ulardan 
foydalanish samaradorligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatmoqda. So‗nggi yillarda iqtisodiy 
adabiyotlarda investitsiyalarni iqtisodiy asoslash uslubiyotiga bag‗ishlangan ko‗pgina 
masalalar yoritib kelinmoqda. Shu boisdan tijorat tashkilotlari uchun ma‘qul va 
tushunarli bo‗lgan hamda xalqaro amaliyotni hisobga oluvchi investitsiyalarni 
iqtisodiy asoslashning umumtanolingan uslubiyotini ishlab chiqish nazariy va amaliy 
jihatdan muhim ahamiyat kasb etadi.
Kapital 
qo‗yilmalarni 
iqtisodiy 
samaradorligi 
ularni 
foydalanish 
ko‗rsatkichlaridan bo‗lib, mablag‗larni ijtimoiy-ishlab chiqarishning u yoki bu 
tarmog‗iga sarf qilishdan tutiladigan maqsad bo‗lib hisoblanadi. 
Davlat kapital qo‗yilmalarni xalq xo‗jaligini turli sohalariga sarflar ekan, 
albatta uning yordamida ishlab chiqarishni kengaytirishni, ya‘ni ishlab chiqarish 
quvvatlarini ishga solishni, va shu orqali mahsulotlarini miqdorini ko‗paytirishni, 
uning sifatini yaxshilash, raqobatbardoshliligini oshirishni maqsad qilib qo‗yadi. 
Ana shu qo‗yilayotgan maqsadlarga erishishni turli yo‗llari mavjud: 
1. kapital qo‗yilmalarni iqtisodiy asoslangan yo‗nalishlarga sarflash va ularni 
mintaqalar bo‗yicha optimal joylashtirish;
2. korxona va tashkilotlarda milliy iqtisodiyot va chet el texnikasini oxirgi 
yutuqlari asosida ishlangan texnika va texnologiyalarni qurilishni va ishlab 
chiqariladigan mahsulotlarni sifatini oshirish, mehnat unumdorligini, mahsulot 
tannarxini va foydalilik darajasini o‗sishini ta‘minlash;
3. qurilishni jadallashtirish va ishlab chiqarishga yangi quvvatlarni kiritish, 
qurilishlarni sifatli ishlangan texnik loyihalar bilan ta‘minlash;
Kapital qo‗yilmalarni umumiy miqdorida ishlab turgan korxonalarni qayta 
qurishga ketadigan sarflarni ulushini ko‗paytirish – ularni iqtisodiy samaradorligini 
muhim ko‗rsatkichi bo‗lib hisoblanadi. Ammo korxonalarni qayta qurish har bir aniq 
holatida chuqur iqtisodiy asoslashni talab qiladi.

---

213 
Korxonalarni qayta qurishga sarflayotgan kapital qo‗yilmalarni iqtisodiy 
samaradorligini aniqlashda qayta qurishgacha bo‗lgan iqtisodiy ko‗rsatkichlar undan 
keyingi iqtisodiy ko‗rsatkichlar bilan taqqoslanadi. Sanoat korxonalarini qayta qurish 
ishlab chiqarishni texnik darajasini oshirishni, uskunalarni unumdorligini o‗stirishni 
va ishlab chiqarish quvvatlarini o‗sishini ko‗zda tutadi. Qayta qurish natijasida 
mahsulot ishlab chiqarishni o‗sishi korxona foydasini pasayishiga olib keladi, ammo 
mahsulot tannarxini pasayishiga olib kelmaydi. Bunday holatda qayta qurishni 
iqtisodiy samaradorligi foyda summasini o‗sishi (∆D) zarur bo‗lgan kapital 
qo‗yilmalarning birligi nisbati (K) bilan aniqlanadi: 
Loyiha yechimlarini iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun dastlab ishlab 
turgan korxona va inshoatlarni rekonstruksiya qilish va yangilarini qurishni 
zarurligini va maqsadga muvofiqligini texnik-iqtisodiy asosnomalari (TIA) ishlab 
chiqiladi. Bunday texnik-iqtisodiy asosnomalar rejalarga kiritiladigan har bir qurilish 
bo‗yicha ishlab chiqilishi lozim. 
Yirik korxonalar bo‗yicha texnik-iqtisodiy asosnomalar loyiha tashkilotlari 
tomonidan ishlanadi. Texnik-iqtisodiy asosnomalarda odatda: tegishli tarmoqlarda 
quvvatlarning o‗sishini ta‘minlovchi loyihalashtirilayotgan korxonalarni ahamiyatini 
xususiyatlari; korxonani mo‗ljallayotgan quvvatlarni va mahsulot xillarini asoslash; 
zarur kapital qo‗yilmalar hisob-kitobi; kapital qo‗yilmalardan kutilayotgan iqtisodiy 
samaradorlik 
va 
mo‗ljallanayotgan 
qurilishning 
asosiy 
texnik-iqtisodiy 
ko‗rsatkichlari o‗z aksini topishi lozim. Asosiy ko‗rsatkichlardan tashqari kapital 
qo‗yilmalarni iqtisodiy samaradorligini asoslash, ularni o‗zini oqlash muddatlarini 
hisoblash; loyiha yechimlarini iqtisodiy baholash uchun qo‗shimcha va yordamchi 
texnik-iqtisodiy ko‗satkichlar ham qo‗llaniladi. 
Ularni qatoriga ishlab chiqarish maydonining 1 m kvadratiga mahsulot ishlab 
chiqarish, imorat va inshoatlarning qurilish kubaturasini ko‗rsatuvchi miqdor 
koeffitsiyenti va boshqalar zarur bo‗ladi. Sanoat korxonalarini loyihalashda ishlab 

---

214 
chiqarish maydonlaridan maqsadga muvofiq foydalanish, imoratlar xillarini to‗g‗ri 
tanlash ancha sezilarli iqtisodiy samara berishi mumkin. Kapital qurilish ishlarining 
yuqori sifat darajasiga erishishda qurilish sifati yuzasidan olib boriladigan nazorat 
muhim o‗rin egallaydi. Qurilish sifati yuzasidan nazorat qurilish-montaj ishlarining, 
shuningdek, qurilish materiallari va buyumlarining muvofiqligini tekshirishni 
anglatadi.