Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Tarkibiy nisbiy miqdorlar statistik to‘plamni tashkil etuvchi 
ayrim guruh miqdorlar umumiy to‘plamning qanchasini tashkil etishini 
bildiradi. Tarkibiy nisbiy miqdorlar (Tnm) to‘plamning ayrim guruh 
miqdorlarini shu to‘plamning umumiy yig‘indisiga bo‘lgan nisbati bilan 
aniqlanadi. 
𝑻𝒏𝒎 =
𝑻𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎𝒏𝒊𝒏𝒈 𝒂𝒚𝒓𝒊𝒎 𝒈𝒖𝒓𝒖𝒉 𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊 (𝒃𝒊𝒓 𝒒𝒊𝒔𝒎𝒊)∗𝟏𝟎𝟎
𝑻𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎𝒏𝒊𝒏𝒈 𝒖𝒎𝒖𝒎𝒊𝒚 𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊
; 
Misol: Qandolatchilik korxonasi parvarda, novvot va xolva ishlab 
chiqaradi. Ushbu yilda bu korxona 2360 ming so‘mlik mahsulot ishlab 
chiqargan, shu jumladan parvarda 950 ming so‘mlik, navvot - 650 ming 
so‘mlik va xolva - 760 ming so‘mlik. Bu korxona ishlab chiqarayotgan 
har bir mahsulot turi umumiy ishlab chiqarilgan mahsulot so‘mmasining 
qanchalik hissasi (tarkibi)ni bilish uchun, ular har bir turi miqdorini 
umumiy miqdorga bo‘lish lozim.
Parvarda = 
950,0∗100
2360
= 40,3% 

---

58 
Navvot = 
650∗100
2360
= 27,5% 
Xolva = 
760∗100
2360
= 32,2%
Agarda ushbu misolni jadval shakliga keltirsak: 
Mahsulot turlari 
Mahsulot miqdori (ming 
so‘m) 
Tarkibi, % 
Parvarda 
950,0 
40,7 
Navvot 
650,0 
27,5 
Holva 
760,0 
32,2 
Jami 
2360,0 
100,0 
Intensivlikni ifodalovchi nisbiy miqdor (Inm). Bu ko‘rsatkich 
o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq bo‘lgan hodisa va jarayonlarni ifodalovchi 
ikki miqdor bir-biri bilan taqqoslanadi.
𝑰𝒏𝒎 =
𝑩𝒊𝒓 𝒐𝒃
′
𝒆𝒌𝒕𝒈𝒂𝒅𝒐𝒊𝒓 𝒕𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎 𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊
𝑰𝒌𝒌𝒊𝒏𝒄𝒉𝒊 𝒐𝒃
′
𝒆𝒌𝒕𝒈𝒂𝒅𝒐𝒊𝒓 𝒕𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎 𝒎𝒊𝒒𝒅𝒐𝒓𝒊
; 
Misol: 1) O‘zbekiston Respublikasida 1997 y. 23443,7 ming 
aholi bo‘lib, 614,0 ming kishi tug‘ilgan. Demak har bir 1000 kishiga 
tug‘ilganlar sonini hisoblaydigan bo‘lsak = 614000 : 23443,7 = 26 kishi 
bo‘ladi. 
2) O‘zbekiston hududi 448,97 ming kv.km. bo‘lib, uning aholisi 
2016 y. 31800 ming kishini tashkil etgan. Hududning har bir kv.km ga 
qancha aholi to‘g‘ri kelishini topamiz, ya’ni aholining har bir kv.km ga 
zichligini aniqlaymiz: 
𝑨𝒉𝒐𝒍𝒊 𝒛𝒊𝒄𝒉𝒍𝒊𝒈𝒊 =
𝟑𝟏𝟖𝟎𝟎 𝒎𝒊𝒏𝒈 𝒌𝒊𝒔𝒉𝒊
𝟒𝟒𝟖,𝟗𝟕 𝒎𝒊𝒏𝒈 𝒌𝒎.𝒌𝒗
= 𝟕𝟏 𝒌𝒊𝒔𝒉𝒊; 
Demak 
intensiv 
nisbiy 
miqdorlar 
natijalarida 
ikki 
ko‘rsatkichlarning o‘lchov birliklari ham qatnashadi. Intensiv nisbiy 
miqdorlarning boshqa nisbiy miqdorlardan yana bir farqi shundaki, 
ularning natijalari aniq sonlar bilan ifodalanadi. 
Intensiv nisbiy miqdorlar aholining hududlardagi zichligi, har 100 
aholiga tug‘ilish, nikoh, o‘lim kabi ko‘rsatkichlarning to‘g‘ri kelishi, 
aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromad, har bir gektar yerga 
solingan o‘g‘it salmog‘i kabilarni aniqlashda foydalaniladi. 

---

59 
Koordinatsiya nisbiy miqdorlari (Knm) to‘plamning bir-biriga 
bog‘liq ikki guruhlarining bir-biriga nisbati bilan aniqlanadi. Bunday 
nisbiy miqdorlarni aniqlash to‘plam guruhlarining bir-biri o‘rtasidagi 
nisbiy koordinatsiyani aniqlashda foydalaniladi: 
𝑲𝒏𝒎 =
𝑻𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑰 𝒒𝒊𝒔𝒎𝒊
𝑻𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑰𝑰 𝒒𝒊𝒔𝒎𝒊
𝒚𝒐𝒌𝒊
𝑻𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑰𝑰 𝒒𝒊𝒔𝒎𝒊
𝑻𝒐`𝒑𝒍𝒂𝒎𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑰 𝒒𝒊𝒔𝒎𝒊
Koordinatsiya nisbiy miqdorlari shahar va qishloq aholisi, ayol va 
erkaklar, tovaroborot hajmidagi oziq-ovqat va nooziq-ovqat tovarlar 
guruhi, oshxonalardagi o‘z ishlab chiqargan va sotib olgan 
mahsulotlarning nisbati kabi ko‘rsatkichlarni ifodalashi mumkin. 
Misol: Korxonada barcha xodimlar soni 80 kishini tashkil etadi, 
shu jumladan ishchilar soni 65 ta kishi ma’muriy- boshqaruv xodim 15 
kishi; Korxona ma’muriy-boshqaruv xodimlarining ishchilar soniga 
nisbatini aniqlaymiz : 
𝑲𝒏𝒎 =
𝟏𝟓 ∗ 𝟏𝟎𝟎
𝟔𝟓
= 𝟐𝟑% 
Demak korxona rahbariyati ishchilarga nisbatan 23 foizini tashkil 
etar ekan.
Taqqoslash nisbiy miqdorlari (Tnm) turli ob’ekt yoki hududlarga 
taaluqli mohiyati bir xil xodisa, jarayonlarni o‘zaro nisbati bilan 
taqqoslaydi. Bunda mamlakatlarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, 
hududlarning katta-kichikligi taqqoslamasi, tarmoqlardagi mehnat 
unumdorligi, hosildorliklarni taqqoslash va shu kabilar misol bo‘ladi.