Samarqand iqtisodiyot va servis instituti u. Xudayberdiev, A. N. Xoliqulov, S. A. Babanazarova

Do‘konlar 
 
Mahsulotlar 
narxi, 
so‘m 
Sotilgan mahsulotlar 
qiymati, mln so‘m. 
№ 1. 
5000 
70,00 
№ 2. 
5800 
82,00 
Ikkala do‘kon bo‘yicha mahsulotlarning o‘rtacha narxini hisoblash 
talab etiladi. 
m
so
гарм
торт
Х
`
57
,
5428
028
,
0
00
,
152
5800
00
,
82
5000
00
,
70
00
,
82
00
,
70
.
.
.
=
=
+
+
=
Mahsulotlar o‘rtacha narxi 5428,57 so‘mni tashkil qilar ekan. 
Agarda biz oddiy arifmetik o‘rtacha formulasidan foydalanib, o‘rtacha 
narxni topganimizda xatoga yo‘l qo‘ygan bo‘lar edik. 
5.6. O‘rtacha miqdorlarning boshqa turlari. Moda va mediana 
Ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarning mohiyatini ularning o‘zgarish 
qonuniyatlarini o‘rganish uchun turli ko‘rsatkichlardan foydalanish 
zarur. Xodisalarning bir necha yillik dinamik o‘zgarishini tahlil qilganda 
ularning o‘rtacha o‘sish yoki pasayish koeffitsiyentlarini hisoblash 
lozim. Bunday hollarda o‘rtacha geometrik usuldan foydalaniladi. 
O‘rtacha geometrik ham oddiy va tortqichli bo‘lishi mumkin. Ular 
quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi. 
;
...
.
.
.
1
2
1
n
n
i
n
n
Xi
П
X
X
X
геом
од
Х
=
=


=
Belgilarning o‘zgaruvchanlik o‘rganilganda o‘rtacha kvadrat 
miqdorlar hisoblanadi. Ular ham oddiy va tortqichli bo‘ladi. 
Oddiy o‘rtacha kvadrat,
х 
̅
oddiy kvadrat 
n
X
n
X
X
X
n
2
2
2
2
2
1
...

=
+
+
+
=
Tortqichli o‘rtacha kvadrat formulalari bilan topiladi. 


=
+
+
+
+
+
+
=
f
f
X
f
f
f
X
f
X
f
X
X
n
n
ТК
2
2
1
2
2
2
2
1
2
1
...
...

---

75 
Yuqoridagiga qarab chiqilgan o‘rtachalardan tashqari iqtisodiy 
amaliyotlarda tarkibiy o‘rtachalar ham qo‘llanishi mumkin. Tarkibiy 
o‘rtachalarga moda va medianani kiritadilar. Lekin moda va mediana 
o‘rtacha miqdorlardan farq qiladi. O‘rtacha miqdorlar to‘plamning 
umumiy yo‘nalishini (o‘rtachasini) aniqlasa ham, alohida belgilarning 
xususiyatlarini niqoblaydi. Shuning uchun ham o‘rtacha hisoblangan 
miqdorlar abstrakt miqdorlardir. 
Statistikada moda deb - to‘plamda eng ko‘p uchraydigan belgiga, 
variatsion qatordagi belgining eng katta soniga aytiladi. 
Moda to‘plamda eng ko‘p uchraydigan belgi, variatsion qatorda 
esa eng katta sonli variantdir. Bu demak variatsion qatorda eng katta 
salmoqga ega. 
Moda uzlikli (diskret) va uzliksiz qatorlar uchun aniqlanishi 
mumkin. Diskret qatorlarda modani hisoblab o‘tirishga hojat yo‘q. 
Chunki bunday qatorlardagi eng ko‘p sonli belgi moda hisoblanadi. 
Misol: