Sanaat geografiyasi pa’ninin’ obekti ha’m predmeti joba

Sorawlar ha’m tapsırmalar

1. 
   Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi degenimiz ne?
   
2. 
   Bazar ekonomikası sha’rayatında miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi qalay a’melge asırıladı?
   
3. 
   MAB menen ekonomikalıq rayonlastırıwdın’ baylanısların anıqlan’.
   
4. 
   A.Smit, D.Rikardo teoriyalıyalarının’ mazmunı nelerden ibarat ?
   

5. O’zin’iz jasap atırg’an aymaqta miynettin’ bo’liniwin ta’riyiplep berin’.
ENERGIYA ISLEP SHIG’ARIW CIKLLERI HA’M AYMAQLIQ SANAAT KOMPLEKSLERI TEORIYASI
Joba:

1. 
   Aymaqlıq o’ndirislik kompleksler ekonomikalıq geografiyanın’ tiykarg’ı tu’siniklerinen biri.
   
2. 
   N.N.Kolosovskiydin’ aymaqlıq o’ndirislik kompleksleri teoriyası.
   
3. 
   Aymaqlıq o’ndirislik komplekslerdin’ funktsional tipleri ha’m klassifikatsiyası.
   
4. 
   Energiya islep shıg’arıw tsiklleri.
   
5. 
   Aymaqlıq o’ndirislik kompleksler ideyasının’ a’melde qollanılıwı.
   

Ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ tiykarın bir qatar ilimiy ideya, kontseptsiya, tu’sinik ha’m nızamlıqlar payda etedi. Bulardın’ qatarına ulıwma geografiyanın’ bas tu’sinigi rayon, onın’ fundamental tu’sinigi miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi, sonday-aq ekonomikalıq-geografiyalıq orın esaplanadı. AO’K-ler joqarıdag’ı tu’sinikler ishinde tiykarg’ı orın tutadı.
Rayon - tu’sinigi frantsuz tilinen (inglis tilinde region) alıng’an bolıp, aymaqtın’ ulıwma o’zgesheliklerin o’z ishine aladı. Rayon basqıshlı, maqsetli, bag’darlı bolıp bo’linedi. Rayon, a’sirese ekonomikalıq rayon miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinin’ na’tiyjesi bolıp tabıladı. Miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi ekonomikalıq geografiyalıq protsess bolıp, onın’ rawajlanıwı tiykarında ta’biyiy sha’rayat ha’m resurslardın’ aymaqlıq ta’repten ha’r tu’rliligi jatadı. Bul ta’biyiy aymaqlıq ayırmashılıqlar tiykarında xalıq xojalıg’ı tarawlarının’ rawajlanıwı ha’m jaylasıwı, bir orınnan ekinshi orınnın’ o’zgesheligi anıqlanadı.
AO’K-ler ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ du’nyalıq a’hmiyetke iye teoriyalıq jetiskenliklerinen biri. Onı jaratıwda en’ da’slep N.N.Kolosovskiydin’ xızmetleri u’lken.
O’ndiristin’ aymaqlıq birlikleri haqqında da’slep akademik I.G.Aleksandrov ta’repinen ma’mleketti elektrlestiriw ideyası tiykarında o’tken a’sirdin’ 20-jılları tu’rli u’lkenliktegi (quwatlıqtag’ı) elektr stantsiyalardı qurıwdı na’zerde tutıp, rayon kombinatları (RK) haqqındag’ı teoriyasın jarattı. 30-jıllarda ol rayon o’ndirislik komplekslerin (RO’K) payda etiwdi usındı. Keyin ala N.N.Kolosovskiy I.G.Aleksandrovtın’ RO’K haqqındag’ı teoriyalıq jumısınan Ural, Sibir ha’m Qazaqstan sıyaqlı burıng’ı awqamnın’ u’lken rayonları mısalında a’meliy paydalandı. Onı bayıtıp o’zinin’ rayon kompleksleri ideyasın jarattı. Bul ideya o’ndiristi jaylastırıw ha’m rawajlandırıwdag’ı u’lken ilimiy jetiskenlik dep bahalandı.
N.N.Kolosovskiy 1947-jılı aymaqlıq o’ndirislik kompleksler (anıg’ırag’ı, o’ndiristin’ aymaqlıq birikpeleri) haqqındag’ı miynetin jariyaladı. Onın’ pikirinshe bul teoriyanın’ tiykarg’ı mazmunı ha’m manisi belgili bir aymaqta, ekonomikalıq rayonda o’ndiris ka’rxanaları ha’m elatlı punktlerdin’ bir-biri menen baylanıslı jag’dayda rawajlanıwın ha’m jaylasıwın payda etedi. N.N.Kolosovskiy aymaqlıq o’ndirislik kompleksler ekonomikalıq geografiyanın’ tarawlıq bo’limi ekenligin atap o’tti. Degen menen belgili aymaqtag’ı o’ndirislik ka’rxanalardın’ jıyındısı barlıq waqıtta da kompleks payda etpeytug’ınlıg’ın atap ko’rsetti. Bunday jag’dayda o’ndiris ka’rxanalarının’ tek g’ana a’piwayı aymaqlıq toparı payda boladı. Demek, ha’r qanday aymaqlıq kompleks bul ka’rxanalar toparı, biraq ha’r qanday topar kompleks bola almaydı. Keyin ala AO’K-ler teoriyasın rawajlandırıwda bir qatar alımlar A.N.Baranskiy, M.K.Bandman, Yu.G.Saushkin, T.M.Kalashnikov, A.T.Xrushev, Z.M.Akramov, K.A.Bedrintsov, A.Soliev ha’m t.b. o’z u’lesin qostı.
Bizge ma’lim bolg’anınday, miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi ekonomikalıq ha’m sotsiallıq geografiyanın’ fundamental tu’sinigi bolıp, onın’ tiykarında ekonomikalıq rayonlar ha’m AO’K-ler ju’zege keledi. Basqasha qılıp aytqanda miynettin’ aymaqlıq bo’liniwi birlemshi, al qalg’an eki tu’sinik onın’ na’tiyjesi esaplanadı.
N.N.Kolosovskiy o’ndiristin’ aymaqlıq kompleksleri yamasa AO’K tu’sinigi ekonomikalıq rayonlardın’ ornın iyelemewi kerek, tek g’ana ekonomikalıq rayonlardın’ o’zegin payda etedi dep ko’rsetken. Shınında da, AO’K-ler o’zinin’ mazmunı ha’m ma’nisi jag’ınan ka’rxanalardın’ belgili bir orındag’ı birikpesi sıpatında ekonomikalıq rayonnan sezilerli da’rejede o’zgeshelikke iye.
Biraq, tu’rli basqıshtag’ı ekonomikalıq rayonlar da AO’K formasında ko’riliwi mu’mkin. Ma’selen, O’zbekstan Respublikası Ferg’ana alabı, Namangan wa’layatı aymaqlıq o’ndirislik kompleksleri ha’m t.b.
Ha’r qanday ekonomikalıq rayon xojalıg’ı o’zinin’ mazmunı ha’m ma’nisine muwapıq ha’r ta’repleme (kompleks) rawajlanıwı lazım. Usı ko’z-qarastan ekonomikalıq rayonlar xojalıg’ın real yamasa potentsial AO’K-ler sıpatında ko’riw mu’mkin. Bul jerde tu’sinbewshilik bolmawı ushın bunday AO’K-lerdi administrativlik rayonlar da’rejesindegi kompleksler dep ju’rgiziw maqsetke muwapıq.
N.N.Kolosovskiydin’ pikirinshe belgili bir orında (aymaqta) o’ndiris ka’rxanalarının’ o’z-ara baylanıslı jag’dayda jaylasıwınan payda bolg’an kompleksler tikkeley aymaqlıq o’ndirislik kompleksler esaplanadı. N.N.Kolosovskiy sha’kirtlerinen biri M.K.Bandman bunday AO’K-lerdi ma’mleketlik a’hmiyetke iye, belgili bir mashqalanı sheshiwge, bir maqsetke qaratılg’an bag’darlamalı kompleksler dep atadı. Olar tiykarınan real o’ndiris na’tiyjesinde ju’zege keledi. Sonlıqtan bunday kompleksler ha’r qashanda administrativlik shegaralarg’a tuwra kelmeydi, olar bul da’rejeden u’lken yamasa kishi bolıwı mu’mkin. Ma’selen, Qashqada’ryada payda bolg’an AO’K eki bag’darda (agrosanaat ha’m janılg’ı-energetika) bolıp, ol tolıq wa’layat aymag’ın iyelemeydi, kompleks tiykarınan wa’layattın’ belgili bo’liminde Qarshı dalasında qa’liplespekte. AO’K-ler a’dette, jan’a o’zlestirilip atırg’an rayonlarda, u’lken qazılma baylıqlar, a’sirese janılg’ı-energetika resursları tiykarında qa’liplesedi. Bug’an mısal retinde Angren-Almalıq, Qarshı yamasa Mırzasho’l, Buxara, Nawayı komplekslerin ko’rsetiw orınlı.
A’lbette, tariyxıy rawajlanıw dawamında burınnan o’zlestirilgen jerlerde ju’zege kelgen xojalıqtın’ aymaqlıq quramın komplekske aylandırıwg’a qarag’anda, jan’a bos orında bul maqsetke erisiw qolaylı ha’m an’satıraq esaplanadı.
Kompleks payda etiwshi taraw sıpatında janılg’ı-energetika sanaatı tiykar bolıp xızmet qılıwı ta’biyiy. AO’K-lerde arzan elektr energiyası dereklerinin’ bolıwı energiyanı ko’p talap etiwshi tarawlardı o’zine tartadı. Ma’selen, Bratsk AO’K-inde (da’slepki jobası N.N.Kolosovskiy basshılıg’ında a’melge asırılg’an) quwatlılıg’ı 4 mln kVt/s. qa iye u’lken GES qurıldı, tek g’ana suw saqlag’ıshtı qurıw maqsetinde bul aymaqtag’ı tog’aylardın’ kesiliwi natiyjesinde ag’ash-tsellyuloza sanaatı payda boldı. Bul jerde arzan elektr energiyasına tiykarlanıp, energiyanı ko’p talap etiwshi tarawlardı payda etti (mashina sog’ıw, metallurgiya, ximiya ha’m t.b.).
Oraylıq Aziya, a’sirese O’zbekstan Respublikasında AO’K-ler o’zine ta’n regionallıq o’zgeshelikke iye. Bul aymaqlardın’ qolaylı ta’biyiy sha’rayatı, miynet resursları menen jaqsı ta’miyinlengenligi janılg’ı-energetika resursları menen bir qatarda agroklimatlıq resursları qolaylı. Demek, O’zbekstan AO’K-leri suwg’armalı diyxanshılıq, agrosanaat tarawları ha’m miynetti ko’p talap etiwshi tarawlardı o’z ishine aladı. Ma’selen, Ferg’ana kompleksinde a’piwayı sanaat yamasa agrosanaat tu’yini de kompleks formasında ko’riliwi mu’mkin. Bul o’ndiristin’ aymaqlıq sho’lkemlesiwinde na’tiyjeli bolıp, wa’layatlar ha’m regionlardın’ miynettin’ aymaqlıq bo’liniwinde tutqan ornın belgilep beredi.
Bul ideyanın’ a’himiyeti milliy ekonomikanı ma’mleket ta’repinen basqarıwda u’lken mazmung’a iye. A’sirese g’a’rezsiz ma’mleketimizdin’ izbe-iz aymaqlıq siyasatın a’melge asırıwda AO’K ideyasın qollanıw maqsetke muwapıq. Biraq, bunday komplekslerdi u’lken aymaqlarda emes, al kishi aymaqlarda jaylastırıw u’lken na’tiyje beredi ha’m olardı basqarıw qolaylı. Rawajlang’an ma’mleketlerdegi kishi AO’K bunı tastıyıqlaydı.
Ma’selen, paxta tazalaw zavodına jaqın jerde may zavodın qurıw maqsetke muwapıq. Eger bul aymaqta paxtashılıq ha’m sharwashılıq xojalıqları jaqın jaylassa onnan da qolaylı boladı.
AO’K-ler o’zinin’ geografiyalıq jaylasıwı ha’mde qa’niygelesiwine qaray bir neshe tu’rlerge bo’linedi. Olar taw-ka’n sanaatı yamasa agrosanaat tiykarında da qa’liplesedi. Biraq, bunday komplekslerdin’ barlıg’ı ushın da qolaylı infrastruktura, ekonomikalıq geografiyalıq ulıwmalıg’ı ta’n boladı.
Sanaat tiykarında payda bolg’an AO’K-ler sanaattı rayonlastırıw ha’m onın’ strukturalıq bo’limleri net resursları, ekonom-geografiyalıshina sodustriyasına menen tıg’ız baylanıslı. Ma’selen, sanaat tu’yinleri ha’m sanaat rayonları haqıyqıy AO’K-lerdi payda etedi. Sebebi, bul geografiyalıq birliklerde o’ndiris ha’m infrastruktura, ekonomikalıq geografiyalıq orınnın’ ulıwmalıg’ı anıq seziledi.
Aymaqlıq o’ndirislik komplekslerler de sistemalı-strukturalıq ideyasına qaray ko’p basqıshlı ierarxiyalı boladı. Bunda a’piwayı ka’rxana birlemshi element esaplanadı. Ma’selen, sanaat tiykarında ju’zege kelgen aymaqlıq komplekslerdin’ da’slepki elementin sanaat ka’rxanası payda etedi. Sanaat ka’rxanası sanaat o’ndirisinin’ texnologiyalıq tarepten birlemshi buwını. Olar zavod yamasa fabrika ko’rinisinde boladı. Zavodlarda tiykarınan o’ndiris quralları, al fabrikalarda ken’nen tutınıw o’nimleri islep shıg’ıladı.
Sanaat ka’rxanası jaylasqan orın sanaat punkti esaplanadı. Eger bir orında birneshe sanaat ka’rxanası jaylassa, onda sanaat orayı payda boladı. U’lken sanaat orayları a’tirapında sanaat punktlerinin’ jaylasıwı onnan keyingi sanaat o’ndirisinin’ 4-basqıshı sanaat tu’yinin payda etedi. Mine usı, sanaat tu’yinlerinde aymaqlıq kompleksler tolıq jetilisken ko’riniske iye. Sebebi, bunda ka’rxanalardın’ a’piwayı toparı emes, al olar arasında (o’ndirislik, texnologiyalıq, infrastrukturalıq, xalıq ha’m miynet resursları baylanısları) tıg’ız baylanıs boladı. Ulıwma alg’anda sanaat tu’yinleri sanaat o’ndirisi kompleksinin’ en’ joqarg’ı forması esaplanadı.
Sanaat tu’yinleri, yag’nıy sanaat ka’rxanalarının’ bir orında kontsentratsiyalanıwı (toplanıwı) sanaat aglomeratsiyasın payda etedi. Sanaat ka’rxanaların jaylastırıwda aglomeratsiya faktorın esapqa alıw nemis alımı Alfred Veverge tiyisli. Aglomeratsiya da kontsentratsiya sıyaqlı u’lken ekonomikalıq na’tiyjelilikke iye.
AO’K-lerdin’ ju’zege keliwinde o’ndiristi sotsiallıq sho’lkemlestiriwdin’ barlıq formaları (qa’niygelesiw, kontsentratsiya kombinatsiya ha’m kooperatsiya) qatnasadı. Na’tiyjede, AO’K-ler tikkeley kombinatlasıwdın’ aymaqlıq ko’rinisi esaplanadı. Ka’rxanalar arasındag’ı kooperatsiya bolsa, ko’pshilik jag’dayda bir aymaqta jaylasa bermeydi.
O’z aldına tan’lap alıng’an orında barlıq infrastruktura obektleri menen birge aldınnan tayarlaw tiykarında sanaat parkleri ju’zege keledi. Bunday orınlar isbilermenlerge satıladı yamasa ijarag’a beriledi. Ma’selen, respublikamızda sırt el firmaları ja’rdeminde qurılıp atırg’an ko’pshilik sırt el ka’rxanaları tayar imarat ha’m infrastruktura tarawlarına iye jerlerde iske tu’spekte. Demek sonı da atap o’tiw kerek, sanaat komplekslerinin’ tiykarın sanaat parkleri payda etedi.
N.N.Kolosovskiydin’ AO’K ideyasının’ ayırım ta’repleri A.Veverdin’ o’ndiris aglomeratsiyası ta’liymatına jaqın bolıp, olar arasında o’z-ara uqsaslıq bar ekenligin atap o’tken edik. Biraq N.N.Kolosovskiydin’ energiya islep shıg’arıw tsiklları ta’liymatı, tikkeley o’z miyneti esaplanadı, sebebi ol bul ideyanı tikkeley o’z qaniygeligi ha’m tajıriybesinen kelip shıg’ıp jaratqan.
Energiya islep shıg’arıw tsiklleri-belgili shiyki zat ha’m energiya tiykarında (bul jerde energiya ken’ ma’niske iye) o’ndiristin’ texnologiyalıq jaqtan u’zliksiz ha’mde onın’ shıg’ındılarıi menen baylanıslı bolg’an o’ndiris toparının’ turaqlı birligi. Demek, bul jerde tiykarg’ı itibar o’ndiristin’ texnologiyalıq baylanıslarına beriledi. Al AO’K-lerde bul wazıypanı aymaqlıq birlikler atqaradı. Usı ta’repten energiya islep shıg’arıw tsiklleri aymaqlıq o’zgeshelikke iye emes (olardı kartadan da ko’rsetip bolmaydı). Sonın’ menen birge energiya islep shıg’arıw tsikli bul xalıq xojalıg’ı tarmag’ı da emes, ha’tte tarawlar birikpesi de emes, ol o’ndiristin’ texnologiyalıq birligi esaplanadı. Biraq, bul jerde de AO’K-ler sıyaqlı tiykarg’ı tu’sinik kompleks payda etiwshi faktor yamasa taraw bolg’anınday, energiya islep shıg’arıw tsiklinde de tiykarg’ı o’ndiris protsesine iye boladı.
N.N.Kolosovskiy o’z da’wirinde qara metallurgiyanın’ pirometallurgiyalıq tsikli, ren’li metallar, mashinasog’ıw, neft-gaz ximiya, agrosanaat, tog’ay sanaatı sıyaqlı tiykarg’ı 8 energiya islep shıg’arıw tsiklların ajıratıp ko’rsetken. Ha’zirgi ku’nde olardın’ sanı 20-g’a jetti. Respublikamızda joqarıdag’ı sanaat tarawları menen bir qatarda agrosanaat tsikli ushın paxta jetistiriw, onı qayta islew, toqımashılıqtı rawajlandırıw protsesleri de tiykarg’ı tsikl bolıp tabıladı.
Sonı da atap o’tiw kerek, energiya islep shıg’arıw tsiklları aymaqlıq birlik emes, kerisinshe o’ndiristin’ texnologiyalıq birligi. Sonlıqtan bunday tsikllar salıstırmalı u’lkenirek aymaqlarda ju’zege keledi. Ko’rinip turg’anınday AO’K ha’m energiya islep shıg’arıw tsiklları bir-birinen tu’pten parıq qıladı. Energiya islep shıg’arıw tsiklları AO’K-lerdin’ o’zegi bolıwı mu’mkin, biraq o’zi bola almaydı.
Ulıwma alg’anda ilimiy ko’z-qarastan burıng’ı awqam sha’rayatında AO’K-lerdin’ aldına qoyılg’an maqsetleri tolıq na’tiyjeler bermedi. Sebebi, bunday kompleksler ju’da’ u’lken aymaqlarda jobalastirilip, administrativlik shegaralar, ekologiyalıq faktorlar itibarg’a alınbadı, en’ baslısı birden-bir basqarıw sisteması bolmadı. Al rawajlang’an ma’mleketlerde aymaqlıq kompleksler salıstırmalı tu’rde kishi ko’lemde jaratılıp, olardın’ xızmeti ma’mlekettin’ regionallıq ha’m jergilikli siyasatı do’gereginde basqarılıp, ta’rtipke salınıp barıladı.
Solay etip, AO’K-lerdin’ ilimiy teoriyalıq tiykarı N.N.Kolosovskiy ta’repinen jaratıldı. Ol bul ma’seleni ekonomikalıq rayonlastırıw mashqalaları menen baylanıslı u’yrendi. Ulıwma alg’anda, N.N.Kolosovskiydin’ bul teoriyanı ashıwda transport qa’nigesi ekenligi ha’m geografiya ushın da’stu’riy a’himiyetke iye kompleksli qatnas jasawdın’ u’ylesimliligi tiykar boldı.
Aymaqlıq kompleks o’ndiristin’ aymaqlıq birikpeleri yamasa komplekslerin payda etedi.
Shınında da komplekstin’ ilimiy ameliy a’himiyeti u’lken. Sebebi ol:
- ta’biyiy sha’rayat ha’m ta’biyiy resurslardan ha’r ta’repleme paydalanıw;
- o’ndiristi shıg’ındısız jolg’a qoyıw;
- o’ndiristi sistemalı-strukturalı tiykarda aymaqlıq sho’lkemlestiriw;
- ekonomikalıq geografiya ha’m onın’ tiykarg’ı tu’sinigi bolg’an ekonomikalıq rayonlardı u’yreniw;
- ekonomikalıq rayonlardın’ xojalıq strukturasıın qayta qurıw ha’m t.b. larda a’himiyetli orın tutadı.
O’ndiris ka’rxanalarının’ qolaylı ha’m qolaysız jaylasıwı, o’nimnin’ o’zine tu’ser bahası ko’pshilik jag’dayda transport faktorına baylanıslı bolıp tabıladı. Demek, o’ndiris tarawların belgili ekonomikalıq ma’kanda o’z-ara baylanıslı jaylastırıw transport faktorın itibarg’a alıw, barlıq ja’rdemshi tarawlardı (ha’zirgi zaman tilinde infrastruktura tarawların) sho’lkemlestiriw u’lken natiyjege alıp keledi. Sonday-aq bunday na’tiyjelerge energiya, shiyki zat, miynet resursları ha’mde basqa faktorlardan tuwrı ha’m aqılg’a muwapıq paydalanıw «masshtab na’tiyjeliligi» (kontsentratsiya) tiykarında g’ana emes, «ko’p tu’rlilik» na’tiyjeliligi tiykarında da erisiledi.
Joqarıda atap o’tkenimizdey, a’melde ekonomikalıq rayonlastırıw onı elektrlestiriw jobasi menen (GOELRO) tikkeley baylanıslı. Sonlıqtan, da’slepki ekonomikalıq rayonlardı orınlarda iri elektr stantsiyalar qurıw ha’m olardın’ ta’sir etiw zonasın anıqlaw ushın energiya islep shıg’arıw rayonları dep atag’an. Keyin ala bul rayonlarda xojalıq tarawlarının’ bir ta’replemeliligine jol qoyılmawı ushın jergilikli sha’rayat ha’m imkaniyatlardan tolıq paydalanıw, xalıqtın’ talapların qandırıw, transport sarp-qa’rejetlerin qısqartıw sıyaqlı faktorlardı itibarg’a alıp, ekonomikalıq rayonlar xojalıg’ın kompleksli sho’lkemlestiriwge u’lken a’himiyet berildi. Tiykarg’ı ekonomikalıq rayonlardın’ xojalıg’ı kompleksli bolıwı (rayonlar ko’lemindegi AO’K-ler) yamasa olardın’ ekonomikasın komplekslilik printsipi tiykarında jaratıw a’hmiyetli bolıp esaplandı.
Da’slep N.N.Kolosovskiy «o’ndiris kombinatı», «rayonlardın’ o’ndirislik kombinatı» tu’siniklerin paydalandı. Bunda «kombinat» so’zinin’ ko’birek ka’rxana ko’lemine tiyisliginen kelip shıg’ıp ha’m ha’r tu’rli terminologiyalıq qa’teliklerge jol qoymaw ushın «kompleks» so’zin paydalandı. N.N.Kolosovskiy o’z da’wirinde o’ndiristin’ aymaqlıq birikpesi (kompleks) haqqında pikir bildirgen bolsada, keyin ala bul tu’sinik aymaqlıq o’ndirislik kompleksler dep atala basladı.
AO’K-ler belgili sanaat noqatı (punkti) yamasa o’z aldına rayonda, onın’ ta’biyiy ha’m ekonomikalıq sha’rayatları transport ha’m ekonomikalıq geografiyalıq ornına qaray ka’rxanalardı durıs tan’law ha’m jaylastırıw esabınan ekonomikalıq na’tiyjelilikke erisetug’ın o’ndiristin’ aymaqlıq sho’lkemlestiriw forması bolıp esaplanadı.
AO’K-ler ideyası birinshiden, ekonomikalıq rayonlar xojalıg’ın kompleksli rawajlandırıw; ekinshiden, N.N.Kolosovskiydin’ (UKK) ha’m Baykal boyı komplekslerinin’ joybarın jaratıw ha’m a’melge asırıw tiykarında ju’zege keldi. Burıng’ı Awqamnın’ ekonomikalıq geografiyası pa’ninin’ AO’K-ler ha’m ekonomikalıq rayonlar ideyasının’ jetiskenliklerin rawajlang’an ma’mleketler AQSh ha’m Germaniyada ta’n alg’an. N.N.Kolosovskiy 1948-jılı Frantsiyada bul ma’sele boyınsha ilimiy bayanat jasadı.
AO’K-ler ekonomikalıq rayonlardın’ qa’liplesiwinde a’himiyetli taktikalıq ha’m strategiyalıq qural esaplanadı. O’z na’wbetinde bunday komplekslerdin’ individual ayırmashılıqların anıqlawda olardı o’z aldına tiplerge ajıratıwda N.N.Kolosovskiy «energiya islep shıg’arıw tsiklleri» (energiya islep shıg’arıw rayonları) usılın jarattı ha’m onnan o’nimli paydalandı. Bunda «energiya» - quwat, ku’sh, ha’reket, «energetika» jumıs islew, xızmet ko’rsetiw qa’bileti mag’anasında an’latadı.
N.N.Kolosovskiydin’ bul ideyaları tiykarınan sanaattı sho’lkemlestiriwde qollang’an. Sonday-aq bul tu’sinikler bir-biri menen baylanıslı bolıp, ekonomikalıq rayonlar tiykarın AO’K-ler, AO’K-lerdin’ tiykarın energiya islep shıg’arıw tsiklleri payda etedi. Bul tu’siniklerdin’ barlıg’ın usıl (metod) ha’m real barlıq sıpatında qaraw mu’mkinligin bildirdi.
Solay etip ekonomikalıq geografiya pa’ninin’ u’sh tiykarg’ı tu’sinigi: ekonomikalıq rayonlastırıw, aymaqlıq o’ndirislik kompleksler ha’m energiya islep shıg’arıw tsiklleri haqqındag’ı talımattın’ tiykarın salıwshı belgili alım N.N.Kolosovskiy esaplanadı. Onın’ izin dawam ettiriwshi bir qatar sha’kirtlerinen I.Maergoyz, T.Kalashnikov, M.Bandman, N.Kazanskiy ha’m t.b.
Joqarıdag’ılardan kelip shıg’ıp, respublikamız ekonomikasın bazar qatnasıqlarına basqıshpa-basqısh o’tiw sha’rayatında o’ndiristi kompleksli aymaqlıq sho’lkemlestiriw, olardın’ sotsiallıq ha’m ekologiyalıq ta’replerine itibar beriw u’lken a’meliy a’hmiyetke iye bolıp tabıladı.