Sanoat iktisodiyoti va menejment

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM 

VAZIRLIGI 

 

 

TOSHKENT KIMYO TEXNOLOGIYA INSTITUTI 

 

 

“SANOAT IKTISODIYOTI VA MENEJMENT” kafedrasi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“

Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy alokalar

”  

fanidan 

 

Amaliy mashgulotlar uchun uquv - uslubiy qullanma 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

 

 

 

 

 

TOSHKENT 2014 

 

1 

 

«Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy alokalar» fanidan amaliy mashg’ulot 

o’tkazish bo’yicha uslubiy qo’llanma.    

 

TKTI-2014 

 

 

 

Ushbu  uslubiy  qo’llanma  bakalavriaturaning  iqtisodiy  soxalar  ta’lim  yo’nalishlari 

talabalari uchun mo’ljallangan. 

 

 

Tuzuvchilar: 

Katta o’kituvchi. Usmanova K.A. 

Katta o’qituvchi. Aliyeva J.A. 

     

Taqrizchi: 

i.f.d. prof. Qosimov S.

 

 

 

 

Fanning  uslubiy qo’llanmasi  “Sanoat  iqtisodiyoti  va  menejmenti” 

kafedrasining  2014  yil  “_____” ___________________dagi  ____-sonli  majlisida 

ko’rib  chiqilib,  fakultet  Ilmiy–uslubiy  Kengashida  ko’rib  chiqish  uchun  tavsiya 

yetilgan. 

“Sanoat iqtisodiyoti va menejment”  

kafedrasi mudiri   

                                      dots. Abduraxmonov A. Q. 

 

 

 

 

 

Fanning uslubiy qo’llanmasi “Menejment va kasbiy ta’lim” fakulteti Ilmiy–

uslubiy  Kengashining  2014  yil  “_____” ___________________dagi  ____-sonli 

majlisida tasdiqlandi. 

 

 

M va KT fakulteti 

Ilmiy-uslubiy kengash raisi   

                   prof. Xamroqulov G’.X.  

 

 

 

 

 

 

 

 

2 

 

 

Mundarija 

Kirish……………………………………………………………….. 

1.

 

Jaxon  xujaligi  va  xalkaro  iktisodiy  munosabatlar  asosiy  kurinishlari  va 

uziga xos tomonlari.…………………… 

2.   Xalqaro mexnat taqsimoti.…………………………………… 

3.

 

Xalqaro savdo...…………………. 

4.

 

O’zbekiston Respublikasini tashki savdosi va  

   

uni  boshkaruvi………………………………………………….. 

5.

 

Xalkaro kapital migratsiyasi….…………………………. 

6.

 

O’zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishida chet el investitsiyalarining 

roli.……………………………………… 

7.

 

Rivojlangan mamlakatlar – xalqaro iqtisodiy munosabatlar 

tizimida…………………………………….. 

8.

 

Rivojlanayotgan mamlakatlar – xalqaro iqtisodiy munosabatlar 

tizimida……………………………….…… 

9.

 

Xalqaro valyuta-moliya va kredit  

munosabatlari…………………………………………………… 

10.

 

Xalqaro iqtisodiy integratsiya va uning milliy xo’jaliklar rivojlanishiga 

ta’siri ………………. 

11.

 

Jahon integratsion jarayonlarida  

     O’zbekistonning ishtiroki …………………………….. 

Glossariy…………………………………………..…………….. 

Adabiyotlar……..………………………………………………… 

 

3 

Kirish 

Respublikamiz  Oliy  va  O’rta  maxsus  ta’lim  vazirligining  iqtisodchi 

mutaxassislarini  tayyorlaydigan  barcha  fakultetlarida  fundamental  iqtisodiy 

fanlardan  biri  hisoblangan  “Jahon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar” 

fanini o’qitishning ahamiyati kattadir. 

Xo’sh,  fanning  maqsadi  va  vazifalari,  uning  o’quv  jarayonida  tutgan  o’rni 

nimadan iborat. Ma’lumki, jahonda Birlashgan Millatlar Tashqilotiga a’zo bo’lgan 

290  dan  ortiq  davlatlar  mavjud  bo’lib,  bu  davlatlar  o’z  xo’jalik  iqtisodiyotini  va 

xalqaro iqtisodiy munosabatlarini rivojlantirishlari bilan uch guruhga (rivojlangan, 

rivojlanayotgan, past rivojlangan davlatlarga) bo’linadi. Ular o’zlarining bir necha 

asrlar  davomidagi  iqtisodiy  rivojlanishida  turli  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va 

madaniy  bosqichlarni  bosib  o’tganlar.  Kishilik  jamiyatida  sinfiy  jamiyatning 

vujudga kelishi (bu holat turli davlatlarda turli davrlarda ro’y bergan) bilan bog’liq 

holda,  bozor  munosabatlari  ham  turlicha  shakllanib  bordi.  Bozor  munosabatlari 

dastlab XVII- XIX asrlarda g’arbiy yevropaning bir qator davlatlarida (Gollandiya, 

Angliya,  Frantsiya,  Germaniya)  tez  rivojlanib  borgan  bo’lsa,  bu  mamlakatlar 

tomonidan  mustamlaka  qilingan  Osiyo,  Afrika  va  Lotin  Amerikasi  davlatlari 

(Hindiston,  Turkiya,  arab  davlatlari,  Meksika  va  boshqalar)  iqtisodiyoti  esa 

ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va  madaniy  jihatdan  nihoyatda  tushkunlikka  tushib 

qolgan  edi.  SHunday  qilib,  bozor  munosabatlari  bu  davrda  jahonnning  deyarli 

barcha  davlatlarida  hukmron  bo’lgani  bilan  uning  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va 

madaniy oqibatlari turlicha bo’lgan edi. 

Ma’lumki, iqtisodiy rivojlanish jahonnning barcha davlatlari uchun umumiy 

tabiiy 

qonuniyatlari 

asosida 

boradi, 

ya’ni, 

aytmoqchimizki 

bozor 

munosabatlarining alohida ajratib olingan ko’rinishi yoki milliy libosi yuk, ammo 

lekin  rivojlanishning  o’ziga  xos  xususiyatlari,  yo’llari  mavjud  bo’lib,  ular 

jahonning  u  yoki  bu  mamlakatlarini  jug’rofiy  o’rni,  tabiiy  sharoiti,  iqlimi,  tabiiy 

resurslari,  aholisi,  iqtisodiy  rivojlanish  darajasi  va  munosabatlarining  ko’pgina 

boshqa sabablariga ko’ra turlicha bo’ladi. SHuning uchun ham jahondagi davlatlar 

yuqori  darajada,  ayrimlari  o’rtacha  va  past  (qoloq)  rivojlangan  bo’ladi.  Bu 

davlatlarning  (ayniqsa,  AQSH,  Angliya,  Germaniya,  Frantsiya,  YAponiya, 

Gollandiya)  iqtisodiy  yutqlarini  atroflicha  tahlil  etish,  ularning  ijtimoiy-iqtisodiy, 

siyosiy  va  madaniy  rivojlanish  yo’llaridan  o’rnak  olish  ham  nazariy,  ham  amaliy 

ahamiyat  kasb  etadi. “O’zbekiston  jahondagi  yirik,  xalqaro  maydonda yetakchi 

o’rin  tutadigan  davlatlar  –  AQSH,  Rossiya,  YAponiya,  Xitoy,  Germaniya, 

Frantsiya  va  yevropa  Ittifoqining  boshqa  mamlakatlari  bilan  hamkorlik 

munosabatlarini  rivojlantirish  va  mustahkamkamlashga  alohida  e’tibor  beradi”

1

  - 

degan edi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov. 

 Xullas, Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining Universitet va institutlarini  

iqtisodiy  fakultetlarida  “Jahon  iqtisodiyoti  va  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar” 

fanini o’qitish muhim ahamiyatga molikdir. CHunki, O’zbekiston Respublikasi o’z 

mustaqilligini  qo’lga  kiritganidan  so’ng  jahonning  ko’plab  (160  dan  ortiq) 

1

 

И.А. Каримов. Бизнинг бош максадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни 

модернизация ва ислох этишдир. Т.: “Узбекистон”, 2005й. 

 

4 

                                           

mamlakatlari  bilan  savdo-iqtisodiy,  siyosiy-diplomatik  va  madaniy  hamkorlik 

qilmoqda. SHu sababli jahon mamlakatlari bilan xalqaro iqtisodiy munosabatlarni 

to’g’ri olib borish uchun xam boshqa bir qator davlatlarning (ayniksa, rivojlangan 

yetakchi  davlatlar  bilan  bir  qatorda  rivojlanayotgan  davlatlarni  ham)  iqtisodiy 

rivojlanish  yo’llarini  (modellarini)  keng,  har  tomonlama  o’rganish  va  xulosalar 

chiqarish  zarur  hisoblanadi.  O’zbekiston  Respublikasi  Oliy  Kengashining  XIII 

sessiyasida  Respublika  Prezidenti  I.A.  Karimov,  -  “Bizning  o’z  istiqlol  va 

taraqqiyot yo’limiz respublikaning o’ziga xos turmush tarzini, shart-sharoitlarini va 

xususiyatlarini,  xalq  an’analari  va  urf-odatlarini  har  tomonlama  hisobga  olishga 

asoslangan. Ayni paytda jahon mamlakatlari amaliyoti to’plagan, iqtisodiy jihatdan 

rivojlangan davlatlar qatoriga o’tgan mamlakatlar orttirgan ijobiy tajribalarni xam 

hisobga oladi”, - deb ko’rsatgan edi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 

1-mavzu. Jahon xo’jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlar: asosiy 

ko’rinishlari va xususiyatlari. 

 

1.1.Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning predmeti. 

1.2.Jahon xo’jaligi rivojlanishining bosqichlari va tendentsiyalari. 

1.3.Ochik iqtisodiyotning  mohiyati. 

1.4.  Zamonaviy  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  rivojlanishining 

xususiyatlari 

 

1.1.Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning predmeti. 

Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  predmeti  ikki  asosiy  qismdan  iborat: 

xalqaro iqtisodiy munosabatlarning o’zi va uni amalga oshirish mexanizmi. 

Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  o’z  ichiga  alohida  mamlakatlar,  ularning 

mintaqaviy  birlashmalari,  shuningdek  alohida  korxonalarning  (transmilliy, 

ko’pmillatli  korporatsiyalar)  jahon  xo’jaligi  tizimidagi  bir-biriga  qarama-qarshi 

bo’lgan  iqtisodiy  munosabatlarining  majmuini  oladi.  Xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlar mexanizmi o’z ichiga huquqiy normalarni va ularni amalga oshirish 

vositalarini (xalqaro iqtisodiy shartnomalar, kelishuvlar, “kodekslar”, xartiyalar va 

h.k.),  xalqaro  iqtisodiy  munosabatlarni  rivojlantirish  maqsadlarini  amalga 

oshirishga  yo’naltirilgan  xalqaro  iqtisodiy  tashkilotlarning  faoliyatini  oladi. 

Xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimiga quyidagilar kiradi: 

1. 

 

Xalqaro mehnat taqsimoti. 

2. 

 

Xalqaro tovar va xizmatlar savdosi. 

3. 

 

Xalqaro kapital va xorijiy investitsiyalar harakati. 

4. 

 

Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi 

5. 

 

Xalqaro valyuta-moliya va kredit munosabatlari. 

6. 

 

Xalqaro iqtisodiy integratsiya. 

Xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar  (asosan  savdo)  jahon  xo’jaligi  vujudga 

kelmasdan  oldin  ham  mavjud  edi.  Masalan:  yevropa  davlatlari  o’rtasidagi  XIM, 

mintaqalar  (Evropa-SHimoliy  Afrika,  yevropa-YAqin  SHarq  va  h.k.)  o’rtasidagi 

xalqaro  iqtisodiy  munosabatlar.  Bu  munosabatlar  mintaqaviy  xarakterga  ega  edi. 

Jahon  xo’jaligining  vujudga  kelishi  va  rivojlanishi  bilan  xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlar kengaydi va chuqurlashib, global xarakterga ega bo’ldi.  

Zamonaviy jahon xo’jaligi bu - bozor iqtisodiyotining ob’ektiv qonunlariga 

bo’ysinuvchi,  o’zaro  bogliq  bo’lgan  milliy  iqtisodiyotlar  birlashmasi,  global 

iqtisodiy organizmdir. 

1.2. Jahon xo’jaligi rivojlanishining bosqichlari va tendentsiyalari. 

Jahon xo’jaligi o’zining vujudga kelishi va rivojlanishida uzoq va qiyin yo’l 

bosib  o’tdi.  Ayrim  tadqiqotchilar  uning vujudga kelishini Rim  imperiyasi davriga 

bog’lashadi.  Bunda  ular  Rim  imperiyasini  o’sha  vaqtdagi  butunjahon  xo’jalik 

tizimi deb baholaydilar. Boshqa olimlar Jahon xo’jaligi faoliyat ko’rsata boshlagan 

vaqtni XV-XVI asrlar, ya’ni buyuk jug’rofiy kashfiyotlar davri bilan bog’laydilar. 

Aynan  shu  kashfiyotlar  qimmatbaho  toshlar,  metallar,  shirinliklar  va  qullar  bilan 

xalqaro  savdoning  tez  rivojlanishiga  sabab  bo’ldi.  Ammo  bu  davrdagi  jahon 

xo’jaligi cheklangan bo’lib, faqat savdogarlar sarmoyalari ishlaydigan soha edi. 

 

6 

XXI  asr  bo’sagasidagi  Jahon  xo’jaligi  -  o’z  miqyosiga  ko’ra  globaldir;  u  

to’liq  ravishda  bozor  iqtisodiyotining  tamoyillari,  xalqaro  mehnat  taqsimotining 

ob’ektiv qonuniyatlariga, ishlab chiqarishning baynalminallashuviga asoslanadi. 

Urushdan  keyingi  o’n  yillikda  Jahon  xo’jaligi  rivojining yetakchi 

tendentsiyalaridan  biri,  bu  ko’plab  davlatlarning  birin-ketin  yopiq  milliy 

xo’jalikdan  tashqi  bozorga  yuz  tutgan  iqtisodiy  ochiq  tipdagi  xo’jalikga  o’tish 

hisoblanadi.  

Aynan  AQSH  “Ochiq  savdo”, “Ochik  iqtisodiyot”  degan  tezislari  bilan 

chiqdilar. Bu avvalo jahon bozorida o’z xohishlarini o’tkazish uchun edi. Ikkinchi 

jahon  urushidan  kolib  va  yanada  boyib  chiqqan  jahonning  eng  ilg’or  savdo 

mamlakati  sifatida  AQSH  tomonidan  yangi  iqtisodiy  tartib  qo’llanmalari  taklif 

etildi.  Bunday  “erkin  savdo”  va  “ochiq  iqtisodiyot”  hukmron  iqtisodiyotning 

kamroq  rivojlangan  davlatlarga  qarshi  quroli,  amerika  korporatsiyalarining  tutib 

bulmas ekspansiyaga intilishlari edi.  

 

1.3.Ochik iqtisodiyotning  mohiyati. 

Ochik iqtisodiyotni shakllantirishda davlat katta rol uynadi. Davlat tovar va 

xizmatlar  olib  chikishni  ragbatlantirib,  xorijiy  firmalar    kooperatsiyalarga,  tashki 

iqtisodiy alokalar rivojlanishiga yordamlashib o’ziga eksportga yunaltirilgan ishlab 

chikarishlarni  ragbatlantirish  funktsiyasini  oldi.  CHet  eldan  investitsiyalar, 

texnologiyalar, ishchi kuchi va axborot okib kelishini yengillashtirgan mustaxkam 

xukukiy asos yaratildi. 

 “Erkin savdo” va “ochik iqtisodiyot” tushunchalarini farklash lozim. “Erkin 

savdo”  xakidagi  tezis  A.Smit  siyosiy  iqtisodiyotidan  boshlanadi  va  zamonaviy 

amerika iktisodchilarining kashfiyoti emas. “Ochik iqtisodiyot” tushunchasi ishlab 

chikarish  omillari,  axborot,  milliy  valyutalarning  uzaro  almashuvining  erkin 

xarakatini uz ichiga olgan tovarlar savdosi sifatida “erkin savdo” tezisidan kengrok 

tushunchacdir. 

 Ochik  iqtisodiyotning  vujudga  kelishi  -  bu  jahon  rivojlanishining  ob’ektiv 

tendentsiyasidir.  Ochik  iqtisodiyot  tamoyillariga  mos  ravishda  xarakat  kilish  bu-

jahon bozori standatlarini tan olish, uning konunlari asosida xarakat kilishdir. 

1.4. Zamonaviy xalqaro iqtisodiy munosabatlar rivojlanishining 

xususiyatlari 

Intensiv  davlatlararo  iqtisodiy  alokalarning  xozirgi  darajasi  kuyidagilarni 

kursatadi: 

1)

 

jahon xo’jaligida xalqaro mexnat taksimoti darajasining chukurligini, 

2) an’anaviy  xalqaro  tayyor  maxsulotlar  savdosi  mikyoslarining  kengayishi 

va  xarakterining  uzgarganligini  (u  kup  jixatdan  milliy  ishlab  chikarish 

jarayonlariga tugridan-tugri xizmat kila boshladi), 

3) kapital migratsiyasi intensivlashganligini, 

4) ilmiy-texnik  bilimlar  almashuvining  tezlashganligi,  xizmatlar  soxasining 

rivojlanganligini, 

5) ishchi  kuchi  migratsiyasining  sezilarli  darajada  usganligini. (Xalqaro 

ishchi  kuchi  migratsiyasi  xalqaro  xujalik  xayotini  baynalmilallashuvining  muxim 

kismi bulib kolmokda); 

 

7 

6) davlatlar  va  mintakalar  iktisodi  integratsiyalashuvi  jarayonining 

tezlashishi  va  kengayishini.   Sanoati  rivojlangan  davlatlarning  savdo,  ishlab 

chikarish va kredit-moliya soxasida erishilgan birlik darajasi jahon xujalik majmui 

shakllanishining  ko’rinishi  bulib  xizmat  kiladi.  Uning  ishtirokchilari  davlat 

chegaralarining  mavjudligiga  karamay  umumiy  xujalik  tizimining  tarkibiy  kismi 

sifatida  faoliyat  kursatadilar.  Xujalik  xayotining  baynalmilallashuvi  tushunchasi 

ortida aloxida davlatlarni global jahon majmuiga birlashtiruvchi kup darajali jahon 

xujalik alokalari tizimining samarali ishlashi turadi. 

Baynalmilallashuv  aloxida  milliy  iqtisodiy  tizimlarning  oshib  borayotgan 

uzaro  aloka  va  uzaro  boglikligini  xarakterlaydi.  XX  asrda  ayirboshlashning 

baynalmilallashuvi  kapital  va  ishlab  chikarishning  baynalmilallashuviga  aylanadi, 

ITI  ta’sirida  rivojlanishda  sezilarli  turtki  oladi  (XX  asr  50-yillarining  urtalari). 

Xalqaro  ixtisoslashuv  va  ishlab  chikarish  kooperatsiyasi  keskin  oshadi.  Yirik 

mikyosdagi ixtisoslashgan ishlab chikarish uchun ichki bozorlar doirasi torlik kila 

boshlaydi. U ob’ektiv ravishda milliy chegaralardan chika boshlaydi. 

Tayanch iboralar: jahon xo’jaligi, xalqaro iqtisodiy munosabatlar, xalqaro 

iqtisodiy  munosabatlarni  amalga  oshirish  mexanizmi, “ochiq  iqtisodiyot”, 

avtarkiya, tashqi savdo kvotasi, baynalmilallashuv, globalllashuv. 

 

Nazorat uchun savollar: 

 

1.

 

Jahon xo’jaligi nima? 

2.

 

XIM tizimiga nimalar kiradi? 

3.

 

Jahon xo’jaligi rivojlanishining bosqichlari. 

4.

 

Mamlakatlar “ochiqligi” qanday ko’rsatkichlar bo’yicha belgilanadi. 

5.

 

“Ochiq iqtisodiyotning” mohiyatini tushuntirib bering. 

6.

 

Globallashuv nimani anglatadi? 

7.

 

Tashqi savdo kvotasi nimani anglatadi? 

 

 

2-mavzu. Jahon xo’jaligida inson resurslari va xalqaro mehnat  

taqsimoti. 

Reja. 

2.1. Jahon xo’jaligida inson resurslari. Ishsizlik va bandlik. 

2.2.Xalqaro ishchi kuchi migratsiyasi 

2.3.  Xalqaro  mehnat  taqsimoti  mohiyati.  Ishlab  chiqarish  nisbiy 

xarajatlarining nazariyasi. 

2.4. XMT rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar. 

2.5. XMT rivojlanishining zamonaviy o’ziga xos tomonlari, xalqaro 

ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasi. 

 

2.1. Jahon xo’jaligida inson resurslari. Ishsizlik va bandlik. 

Demografiya  –  aholi  sonining  harakati  va  mehnat  resurslari  bilan 

shugullanuvchi  fan  bo’lib,  u  ijtimoiy,  iqtisodiy,  biologik  va  geografik  omillar 

asosida  axoli  tarkibi,  dinamikasi,  joylashuvi  va  kuchishining  umumiy 

 

8 

konuniyatlarini  urganadi.  SHular  asosida  turli  mamlakat  va  mintakalar  axolisi 

sonining uzgarishlari, istikbol davri uchun taxminlar ishlab chikiladi.  

Avlodlar  almashinuvi  kanchalik  ta’minlanganligini  bilish  uchun  ayrim 

olingan  avlodni  tugilgan  vaktidan  boshlab  to  nasl  yaratishgacha  bulgan  davrni 

kuzatish kerak. Agar ma’lum bir avlodning 1000 kishisi 1000ta farzandni dunyoga 

keltirgan bulsa demak avlod almashinuvi tula ta’minlangan buladi. 

SHunday  kilib,  axoli  urtasida  ulimning  kamayishi  axolining  keskin  usish 

jarayonini  keltirib  chikargan  omillardan  biri  buldi. 2000 yilga  kelib yer  shari 

axolisi  soni  6  mlrd.kishiga, 2030 yillarga  borib  esa  10  mlrd.  kishiga yetishi 

kutiladi.  Axoli  uzgarishini  urganish  dinamikasining  taxlili  asosida  kursatilgan 

demografik  koeffitsientlar  natijasida  kuyidagi  o’ziga  xos  bosqichlar  yoki 

populyatsion sikllarni ajratish mumkin: 

1.

 

Dastlabki populyatsion xarakterdagi siklga: 

-

 

yukori darajada tugilish; 

-

 

yukori ulim va buning natijasida axoli usishining sekin borishi; 

Bunday  xususiyatlar  kam  rivojlanib  borayotgan  mamlakatlarga,  jumladan, 

Afrikaning bir kator tropik davlatlari va ba’zi bir Janubiy-SHarkiy Osiyo (kamrok 

darajada) mamlakatlariga xosdir. 

2.

 

Ikkinchi populyatsion xarakterdagi siklga: 

-

 

yukori darajada tugilish; 

-

 

ulimning pasayishi va natijada axolining keskin usishi; 

Bunday  xususiyatlar  Afrika  va  YAkin  SHark  mamlakatlariga,  SHarkiy 

Osiyoning  kupgina  davlatlariga,  nisbatan  rivojlangan  ba’zi  bir  Lotin  Amerikasi 

davlatlariga (Paragvay va Argentina) xosdir. 

3.

 

Uchinchi o’ziga xos populyatsion siklga: 

-

 

tugilishning pasayishi; 

-

 

ulimning kiskarishi; 

Bunday  populyatsion  xarakterda  tugilish  ulimga  nisbatan  (uncha  katta 

bulmagan  xolda)  yukorirok  bulishi  saklansada,  axolining  usish  darajasi  doimo 

pasayib borishi kuzatiladi.( Masalan, Zamonaviy AKSH). 

4.

 

Turtinchi populyatsion xarakterdagi siklga: 

-

 

tugilishning pastligi; 

-

 

ulimning  kamligi  va  natijada  nisbatan  stabillashishi  yoki  axoli  usish 

dinamikasining  minimal  rivoji.  Bularga  kuplab  yevropa  davlatlarini 

kursatsa buladi. 

Iqtisodiy faol axoli va uning bandlik soxalari buyicha taksimlanishi. 

Ishsizlik va uning jahon iqtisodiyotida uzgarish tendentsiyalari. 

YOlanma  mexnat  kishilari  –  ishchilar  va  xizmatchilar;  mustakil  ishchilar; 

oilaning  xak  tulanmaydigan  a’zolari;  mavsumiy  va  tasodifiy  ishchilar;  ob’ektiv 

sabablarga kura (kasallik, ta’til) vaktincha ishlamayotgan kishilar; tuliksiz ish vakti 

rejimida  ishlab  ukishni  davom  ettirayotgan  uquvchilar;  stipendiya  yoki  ish  xaki 

olib ishlab chikarishda kasb urganayotgan shogirdlar. 

Xozirgi  vaktda  bozor  iqtisodiyoti  mamlakatlarida  iqtisodiy  faol  axoli  – 

ishchi  kuchi  deb  yuritiladi.  Iqtisodiy  faol  axolining  mexnat  statusi  mikdoriy 

jixatdan  ma’lum  muddat  (1  yil)  ichida  ishlagan  xafta  yoki  kunlari  soni  bilan 

 

9 

aniklanadi.  SHunga  kura  iqtisodiy  faol  axoli  –  bandlar,  ishsizlar  va  kisman 

bandlarga bulinadi. 

Xalqaro Mexnat tashkiloti ta’rifiga kura ishsizlar deb – oxirgi 4 xafta ichida 

ish  kidirayotgan  va  ishga  ega  bulmagan  yoki  ishga  joylashib  xali  ishga 

kirishmagan  kishilarga  aytiladi.  Turli  mamlakatlarda  bu  kategoriya  turlicha  talkin 

etiladi. Turli mamlakatlarda ishsizlar sonini ainklashda ikki xil yondashuv mavjud. 

Birinchisi - 1 xaftalik tekshirishda ishsizlar statusiga javob beruvchi kishilar sonini 

aniklaydi,  bu  usul  AKSH.YAponiyada  ishlatiladi.  Buyuk  Britaniyada  bu  usul 

kimmat  xisoblanib,  ishsizlar  soni  davlat  bandlik  xizmatlariga  ishsizlik  nafakasini 

olishga topshirilgan talabnomalar asosida xisoblanadi.