Шаҳарсозлик нормалари ва қоидалари

Ҳудуднинг карст ўпқонларига нисбатан 
барқарорлик даражаси (категорияси) 
Ўпқонлар ҳосил бўлиш интенсивлиги,
ҳодиса 
км
2
 йил 
I 
1,0 дан кўп 
II 
 0,1 дан 1,0 гача 
III 
 0,05 дан 0,1 гача 
IV 
 0,01 дан 0,05 гача
V 
 0,01 гача 
VI 
ўпқонлар ҳосил бўлмайди 
17.2 жадвал 
Ҳудуднинг карст ўпқонларига нисбатан 
барқарорлик даражаси (категорияси) 
Карст ўпқонлари диаметри, м 
А 
20 дан кўп 
Б 
10 дан 20 гача 
В 
 3 дан 10 гача 
Г 
3 гача 
17.6. Изланишларда карстнинг учта типини ажратиш керак: карбонатли 
(оҳактош, бўр, доломит ва б.), сульфатли (гипс, ангидрит) и тузли (ош тузи). 
17.7. Лойиҳаланаётган бино ва иншоотларнинг ишчи ҳужжатлари учун, улар 
жойлашган участкаларда олиб бориладиган изланишларда қуйидагилар 
аниқланиши ва мазкур нормаларнинг 8.22-8.24 бандларига қўшимча тарзда 
техник ҳисоботда кўрсатилиши керак: 

---

ШНҚ 1.02.09-15 99-бет 
карстланиш даражаси ва характери, алоҳида бино ва иншоотлар 
участкаларида карст ривожланишининг муҳандислик геологик шароитлари, 
участкалардаги грунтлар ва ер юзининг ўпқонлар ҳосил бўлиш ва чўкишига 
нисбатан барқарорлигини баҳолаш, карстга қарши чора-тадбирлар кўриш 
бўйича илгари берилган таклифлар ва уларни лойиҳалаш учун бирламчи 
материаллар. 
17.8. Лойиҳаланаётган бино ва иншоотларнинг ишчи ҳужжатлари учун 
изланишларда, карст ўпқонларини ажратиб олиш ва улар тарқалган 
чегараларни аниқлаш учун, тоғ ковламалари орасидаги масофани 20 метрдан 
ҳам камайтириш, ҳамда карстга қарши кўриладиган чора-тадбирларни асослаш 
ва лойиҳа ечимларига аниқлик киритиш учун, алоҳида турган таянч устунлар ва 
пойдеворлар остидан бурғқудуқлар ўтиш мумкин.
17.9. Маршрут кузатувлар, ҳамда бошқа ишлар билан бирга олиб 
бориладиган геофизик тадқиқотлар натижасида аниқланган карст интенсив 
ривожланган ҳудудларда, айрим бурғқудуқлар унинг фаол ривожланган 
қатламини тўлиқ кесиб ўтиши ва тўшама ҳамда карстланмаган тоғ жинсларига 
камида 5м чуқурлаштирилиши керак. 
17.10. Карстни ўрганиш учун қазилган бурғқудуқларнинг 
конструкцияси, бурғулаш технологияси ва ҳужжатлаштирилиши, тоғ
жинсларининг геологик тузилиши ва гидрогеологик шароитлари, ҳолати ва 
хусусиятлари тўғрисида, уларнинг дарзланганлиги ва карстланганлиги, 
дарзликлар ва ўпқонлар зоналари (карст бўшлиқларини тўлдирган тоғ 
жинсларининг таркиби, бўшлиқларнинг тўлганлик даражаси), тоғ 
жинсларининг зичлиги камайган ва емирилган зоналари тўғрисида батафсил 
маълумотлар олишни таъминлаши керак. 
Бурғқудуқларни керн олмасдан бурғулаш мумкин эмас. Бурғулаш 
давомида карстланган тоғ жинсларидан ва карст бўшлиқларини тўлдирган 
жинслардан имкон борича кўпроқ керн олинишини таъминлаш керак. Тузли 
қатламлар бурғуланганда, бурғқудуқларни ўтиш давомида тузлар эриб 
кетишига йўл қўйиш мумкин эмас. 
17.11. Изланишлар давомида қуйидаги масалаларни ечиш учун ер юзида ва 
бурғқудуқларда геофизик усулларни максимал даражада қўллаш керак: 
карстнинг ривожланиш шароитларини ўрганиш – геологик кесманинг 
литологик тақсимланиши, тектоник хусусиятларини аниқлаш, қадимги 
водийларни қидириб топиш ва ўрганиш, ер ости сувлари сатҳини аниқлаш ва б.;
кўмилиб кетган карст рельефини ўрганиш, карстланаётган тоғ жинслари 
қатламининг қалинлиги, дарзланиш даражаси ва каваклилиги; карст 
ўпқонларини, карстланаётган тоғ жинслари қатлами ва устки қатламидаги тоғ 
жинсларининг зичлиги камайган ва емирилган зоналарини хариталаш; дарзлик 
– карст сувларини ўрганиш; тоғ жинсларининг (карстланаётган тоғ 
жинсларининг 
қатламидаги 
ва 
устки 
қатламидаги) 
физик-механик 
хусусиятларини ўрганиш. 
17.12. Зарурат туғилганда, статик, тебранма (вибрацион) ва динамик 
зондлаш, георадар ва пенетрация каротажи тадқиқотларидан қуйидаги 
масалаларни ечиш учун фойдаланилади: устки қатламлардаги тоғ 

---

ШНҚ 1.02.09-15 100-бет 
жинсларининг зичлиги камайган заиф зоналарини, ва ўпқонларни қидириб 
топиш ва чегаралаш; ер юзидаги ва кўмилиб кетган рельефнинг карст 
шаклларида бўшанг грунтларни қидириб топиш ва чегаралаш; геологик 
кесмага аниқлик киритиш, шу жумладан, агар тошқол грунтлар зондлаш 
имкони бўлган чуқурликда ётган бўлса, уларнинг тепа қисми рельефини 
ўрганиш. 
17.13. Тоғ жинсларининг филтрация хусусиятларини ўрганиш, ер ости 
сувлари сизиб ўтадиган зоналарни ва оқими йўналиши чизиқларини, филтрация 
тезлигини белгилаш учун дала шароитида тажриба – филтрация ишларини 
бажариш керак: бир неча йўналишдаги кузатув бурғқудуқларидан иборат тўп 
(куст) откачкаларини, бурғқудуқларга тўп (куст) сув қуйишлар (налив)ни; 
бурғқудуқларга сув ва ҳавони босим остида юбориш; индикатор усулларини 
қўллаш керак ( кимёвий, электркимёвий, колорометрик, радиоиндикатор).
17.14. Лаборатория тадқиқотлари карстланаётган тоғ жинслари қатлами ва 
устки қатламидаги эрувчан ва эримайдиган тоғ жинсларининг таркиби, ҳолати 
ва физик-механик хусусиятларини ўрганишни, шу жумладан, карст 
бўшлиқларини тўлдирган жинслар таркибини ўрганишни, ўз ичига олиши 
керак. Ер ости ва ер усти сувларининг кимёвий таркиби ўрганилади ва 
уларнинг карстланаётган тоғ жинсларига нисбатан агрессивлиги аналитик ва 
экспериментал йўллар билан аниқланади.
Ер ости ва ер усти сувларининг намуналарини олиш давомида уларнинг 
ҳароратини, ва бевосита дала шароитида водород кўрсаткичи (рН)ни, эркин 
СО
2
ни ва бошқа беқарор компонентларни (НСО
3
, СО
3
, Ғе
2
, Ғе
3
, NО
2
, NО
3
). 
ўлчаш керак. Қолган компонентларни (Са , Мg, Nа, К, NН
4
, Сl, SО
4
, қуруқ 
қолдиқ ва SiO
2
) стационар лаборатория шароитларида аниқлаш мумкин. 
Шунингдек сувнинг тиниқлигини, муаллақ (сувда муаллақ сузиб юрувчи) 
заррачалар мавжудлиги, чўкма ҳосил бўлишини, сувнинг вақт ўтиши билан 
идишда ўзгаришини, рангини, ҳидини, перманганат оксидланишини, ҳамда 
сувли горизонтларнинг техноген ифлосланиш эҳтимолини ҳисобга олган ҳолда, 
бошқа физикавий хусусиятларини ва кимёвий таркибини аниқлаш керак. 
Лаборатория таҳлиллари миқдорини карстланаётган тоғ жинслари 
қатлами ва устки қатлами, карст бўшлиқларини тўлдирган жинслар, 
гидрокимёвий зоналар таркибига кирувчи барча асосий литологик турлар ва 
муҳандислик геологик элементларни тавсифлаш зарурлигини ҳисобга олган 
ҳолда белгилаш керак. Ер ости ва ер усти сувларининг таркиби ҳар хил 
даражада карстланган тоғ жинслари зоналарида ўрганилиши керак. 
Зарурат туғилганда, тоғ жинсларини агрессив сувлар ва саноат оқавалари 
ёрдамида эритиш бўйича, суффозион барқарорлигини аниқлаш бўйича махсус 
тажрибалар (экспериментлар) олиб бориш керак. 
17.15. Йирик ва мураккаб объектларни, ҳамда зарурат туғилганда, кичик 
объектларни ҳам лойиҳалаш учун изланишлар олиб борилганда, ер ости 
сувлари режимини ва карст жараёнлари ривожланишининг ер юзидаги 
кўринишларининг стационар кузатувларини йўлга қўйиш керак. Қоидага кўра, 
уларни гидрометеорологик ва бино ва иншоотлар, зарурат туғилганда, ер 

---

ШНҚ 1.02.09-15 101-бет 
сатҳи ва грунт қатламларининг деформациясини геодезик стационар 
кузатувлари билан бирга олиб бориш керак. 
17.16. Карст районларида изланишлар олиб борилганда табиий муҳит 
муҳофазаси талабларига қатъий риоя қилиниши, грунтлар қатламларида ва ер 
юзида суффозион жараёнлар, ўпқонлар ва чўкмалар ҳосил бўлиши билан 
боғлиқ равишда карстнинг хавфли даражада фаоллашувига олиб келувчи
бундай ҳолатларнинг геологик- гидрогеологик бурғулаш, тажриба филтрация 
ва бошқа ишлари сабабли бузилишига йўл қўймаслик чора - тадбирлари 
кўрилиши ва амалга оширилиши керак. Бурғқудуқларни, улардаги ишлар 
тугаллангандан сўнг гил ёки цемент эритмаси ёрдамида тампонаж қилиш ва бу 
ишлар ўз вақтида ва сифатли бажарилишини қатъий назорат қилиш 
мажбурийдир.