Шаҳриер сафаров прагмалингвистика

-
эксклюзив
 
биринчи шахс кўплик олмоши бўлса, 
кейа ушбу олмошнинг инклюзив мазмундаги шаклидир 
(Уи1е 1996: 11).
Инклюзив ва эксклюзивликнинг фарқи, шунингдек, 
инглиз тилидаги ЬеХ'$ §о ва Ье1 т §о тузилмалари 
мазмунида 
ҳам 
намоён 
бўлади. 
Биринчи 
ибора 
қўлланилаётганида, сўзловчи бирор дўстига (дўстларига) 
мурожаат 
қилиб, 
ҳаракатни 
биргаликда 
бажаришга 
чақирмоқда: «Кетдик!» («Кеташик!», «Кетамиз!»). Ье1 т  
§о гапида эса сўзловчи ўзи ва ҳамроҳларини қўйиб 
юборишни, кетишга ижозат беришни илтимос қилмоқда: 
«Бизга кетишга ижозат берииг!». Демак, бу ҳолатда 
биринчи шахс кўплик эксклюзив «биз»ни англатади, 
тингловчи 
-
адресат 
ижозат 
сўралаётган 
ҳаракат 
иштирокчиси ҳам эмас.
Бундан кўриниб турибдики, нутқий мулоқотнинг 
икки асосий иштирокчиси бўлмиш сўзловчи ва адресатдан 
бошқа нофаол қатнашчилар ҳам тил тизимида ўз 
грамматик ифодасини топиши мумкин. Аммо бу ифода 
турли тилларда турлича кўриниш олади. Бинобарин, япон 
тили олмошлар тизими шаклларга бой эканлиги маълум. 
Бу тилда сўзловчи ва тингловчининг ижтимоий мавқеи, 
қайси жинсга оидлигига нисбатан олмошлар қўлланишида 
фарқ 
мавжуд. 
Бу 
тилда 
сўзловчиларнинг 
барчаси 
фақатгина ўта эҳтиромли ватак$?си олмошини бир хилда 
ишлатишлари мумкин, боку, орэ, васи каби атаси, атакуси 
шаклларини аёллар маъқул кўришади (Ме 1982: 358). Япон
183
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тилидаги 2-шахс олмошлари ҳам қачон ва кимга нисбатан 
қўлланишига нисбатан катта фарққа эга. Булардан омаэ 
қўпол, қўрс мазмунида бўлса, аита - ҳурмат маъносини 
ифодалайди, кими эса сўзловчи бирор шахсни ўзига яқин 
олиб мурожаат қилганида фаоллашади.
Умуман, япон тили олмошлар гуруҳлари ўта 
мураккаб тизимни ташкил қилади (Алпатов 1980) ва 
мураккаблик таржимонлар фаолиятида катта муоммолар 
тугилишига сабаб бўлади. Бунинг мисоли сифатида
А.Рембонинг «Маст кема» шеърининг японча таржимаси 
йўлидаги уринишларни келтириш мумкин. Маълумки, 
фаранг шоирининг ушбу шеъри кема номидан биринчи 
шахсда ёзилган ва бир неча таржимонлар уни япон тилига 
ўгиришда турли олмошларни қўллашга ҳаракат қилишган, 
лекин қандай олмошга мурожаат қилинишидан қатъий 
назар асл ниятдан бошқа бўлган маъно пайдо бўлаверган. 
Олмошни қўлламаслик эса нутқнинг сунъий тус олишига 
сабаб бўлади (Алпатов 2003: 92).
Шахс дейксисини ифодаловчи воситалар ҳақида 
гапираётиб, тил тизимида учинчи шахс олмоши ҳам 
алоҳида гуруҳга ажралишини унутмаслик лозим. Бу 
гуруҳдаги олмошлар семантик ва коммуникатив моҳияти 
жиҳатидан бошқаларидан тубдан фарқ қилиши аллақачон 
қайд этилган. Биламизки, биринчи ва иккинчи шахслар 
бевосита мулоқат иштирокчиларидир ва «мен»: «сен» 
гуруҳларидаги олмошлар «коммуникатив шахс»ларни 
ифодалайди. 
Учинчи шахс олмошлари эса бундай 
хусусиятга эга эмас, уларнинг референти - мулоқотнинг 
бевосита иштирокчилари 
бўлмаган 
«нокоммуникатив 
шахс»лардир. 
А.А.Уфимцева, 
учинчи 
шахс 
олмошларининг бундай семантик хусусиятини ҳисобга 
олиб, улар бажарадиган асосий вазифа дейктик мазмун 
ифодаси бўлмасдан, балки ўрин алмаштириш (олиш) деб 
ҳисоблайди (Уфимцева 
1974:176). 
Олиманинг ушбу
184
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

фикрини бир томондан қувватлагим келади, чунки учинчи 
шахс олмошлари маъно жиҳатидан «мен» ва «сен» 
олмошларидан 
анча 
фарқ 
қилиши 
маълум. 
Аммо 
коммуникатив жараёнда учинчи шахснинг ролини инкор 
қилиб бўлмаслигини ҳам унутмаслик лозим. Тўғри, 
мулоқот кечишида нутқ субъекти ва унинг тингловчиси 
муносабати марказий ўринни эгаллайди ва дейктик майдон 
маркази ҳам шу муносабат доирасида белгиланади. Балки 
шу сабабли «мен» ва «сен» олмошларининг дейктик 
мундарижаси равшанроқ кўринади ва тадқиқотчилар 
уларни дейктик ибора сифатида эътироф этишдан ҳеч 
тортинмайдилар. 
Бироқ 
бунинг 
билан 
3-шахсни 
коммуникатив жараён доирасидан бутунлай четга суриб 
қўйиб 
бўлмайди. 
Бу 
шахс 
мулоқотнинг 
«нофаол 
иштирокчиси» (зМе рагйс1рап1;) ёки унда баённинг иштирок 
этмаётган «кузатувчиси» (Ьу81аш1ег) сифатида фарқланади 
(С1агк, Сайзоп 1982). Иккала турдаги иштирокчилар, лозим 
бўлганда, 
мулоқотнинг 
кечишига 
бевосита 
таъсир 
ўтказадилар. 
Нофаол 
иштирокчи 
ва 
кузатувчи 
Г.Г.Почепцовнинг эътирофича, ««мен» ва «сен» га қарама- 
қарши турадиган «у»дир. Бундан ташқари, бу шахс (у- 
Ш.С.) «мен» ва «сен»нинг мулоқоти жараёнида «шу ерда» 
бўлиб, шу йўсинда коммуникантлар нутқий фаолиятига 
бевосита таъсир ўтказади» (Почепцов 1987: 37).
Учинчи шахснинг коммуникатив моҳияти етарли 
даражада эканлигини эътиборга олиб, «у» олмошини шахс 
дейксисини ифодаловчи лисоний воситалар қаторига 
қўшиш мумкин. Ушбу олмошнинг А.А.Уфимцева қайд 
этган «ўрин алмаштириш» вазифасига келсак, бу вазифа 
барча турдаги олмошлар учун хосдир. Урин алмаштириш 
вазифасининг бажарилиши нутқий актда ёки матнда