Шартли белгилар, белгилашлар ва қИСҚартмалар

Изоҳ: H –ҳавзанинг ўртача баландлиги; 

 - Шульц коэффициенти. 

---

178 
Мазкур 
кичик 
бўлимнинг 
кейинги 
иш 
босқичида 
Шульц 
коэффициентининг баландликка боғлиқ ҳолда ўзгариши масаласи кўриб 
чиқилди. Шу мақсадда ўрганилаётган дарёлар сув тўплаш майдонларининг 
ўртача баландликлари билан Шульц коэффициентининг қийматлари 
ҳақидаги маълумотлар аниқланди (10.11-жадвал).
Шульц коэффициенти 

нинг жадвалда келтирилган қийматларининг 
маълум қисми муаллифлар томонидан аниқланган бўлса, қолганлари эса В.Е. 
Чуб ҳамда “Ресурсы…”

155

маълумотлари асосида тўлдирилди. Ушбу 
маълумотлар Зарафшон ҳавзаси дарёларида Шульц коэффициентининг улар 
ҳавзаларининг ўртача баландликларига боғлиқ ҳолда ўзгаришларини таҳлил 
этиш имконини берди (10.8-расм). 
y = 0,3056x
3
- 1,6757x
2
+ 3,3x - 2,035
R
2
= 0,8446
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
Б а л а н д л и к, км
Ш
ул
ьц
к
оэ
ф
ф
иц
ие
нт
и
10.8-расм. Шульц коэффициентининг дарёлар ҳавзаларининг
ўртача баландликларига боғлиқ ҳолда ўзгариши 
Зарафшон ҳавзасининг ўрганилган дарёларида Шульц коэффициенти (

) 
қийматларининг улар ҳавзаларининг ўртача баландликлари (H) га боғлиқ 
ҳолда ўзгариши, графикда келтирилганидек, қуйидаги 3-даражали полином 
кўринишдаги тенглама билан ифодаланади:


0,3056H
3 
– 1,6757H
2
+ 3,3H – 2,035. 

---

179 
Ушбу тенгламанинг аниқлиги R = 0,919

0,021 қийматга тенг бўлган 
корреляцион нисбат билан ифодаланади. Ушбу натижа тенгламадан 
Зарафшон ҳавзасидаги ўрганилмаган ёки кам ўрганилган дарёлар учун 
Шульц коэффициентини аниқлашда фойдаланиш имконини беради. Айни 
пайтда, юқоридаги тенглама Шульц коэффициенти, яъни 

ҳақида турли 
манбаларда келтирилган маълумотлар асосида чиқарилганлигини ҳам 
алоҳида қайд этиб ўтиш лозим. Шу ҳолатни ҳисобга олсак, келажакда 

нинг 
қийматларини бир жинсли гидрологик қаторлар асосида қайта ҳисоблаш ва 
юқоридаги тенгламага янада аниқлик киритиш имкониятлари мавжуд.
Юқорида келтирилган таҳлиллар натижаларига асосланадиган бўлсак, 
Ўрта Зарафшон дарёлари ва сойлари, экстремал сувли йиллардаги тўйиниш 
шароитларига кўра, турли йилларда турлича тўйиниш турларига мансуб 
бўлади. Бунга яққол мисол қилиб Қорағачсойни келтириш мумкин. Бу дарё, 
В.Л. Шульц мезонлари бўйича, кам сувли 2001 йилда қор-музлик, ўртача 
сувли 1982 йилда қор сувларидан ва кўп сувли 2003 йилда эса қор-ёмғир 
сувларидан тўйинадиган дарёлар турига киради. Аслини олганда, дарё 
ҳавзасида ҳеч қандай музлик ёки доимий қорликлар йўқ. Демак, келажакда, 
дарёларнинг тўйиниш манбаларига кўра В.Л. Шульц таснифига ҳам аниқлик 
киритиш лозим бўлади.