Шартли белгилар, белгилашлар ва қИСҚартмалар


Download 4.3 Mb.
Pdf ko'rish
bet70/100
Sana13.11.2023
Hajmi4.3 Mb.
#1769943
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   100
Bog'liq
pdf

Йил 





10 
14 
15 
16 
17 
18 
1981 
0,670 
1,32 
1,11 
0,460 0,120 
1,42 
0,360 0,313 
1,46 
0,714 0,730 
1982 
0,210 
0,760 0,724 0,330 0,040 
1,21 
0,260 0,314 
1,19 
0,406 0,340 
1983 
0,230 
0,740 0,711 0,220 0,027 0,990 0,230 0,189 
0,770 
0,485 0,440 
1984 
0,270 
0,820 0,766 0,270 0,091 
1,39 
0,360 0,209 
0,630 
0,627 0,620 
1985 
0,270 
0,770 0,731 0,350 0,146 
1,55 
0,240 0,220 
1,01 
0,651 0,650 
1986 
0,057 
0,190 0,333 0,068 0,022 0,770 0,026 0,060 
0,710 
0,224 0,110 
1987 
0,598 
1,35 
1,13 
0,470 0,271 
2,18 
0,490 0,340 
1,25 
0,998 
1,09 
1988 
0,382 
0,730 0,704 0,210 0,138 
1,09 
0,172 0,150 
0,830 
0,398 0,330 
1989 
0,221 
0,810 0,759 0,320 0,155 
1,15 
0,188 0,210 
0,850 
0,429 0,370 
1990 
0,241 
1,08 
0,944 0,360 0,213 
0,62 
0,038 0,191 
0,650 
0,137 0,649 
1991 
0,308 
1,08 
1,0 
0,460 0,213 
1,32 
0,237 0,170 
0,920 
0,430 0,490 
1992 
0,308 
1,54 
1,41 
0,600 0,311 
2,15 
0,472 0,430 
1,24 
1,04 
1,07 
1993 
0,423 
1,97 
3,04 
0,440 0,404 
2,83 
0,663 0,220 
1,50 
1,35 
1,54 
1994 
0,531 
1,43 
1,75 
0,360 0,288 
1,41 
0,261 0,260 
0,950 
0,680 0,550 
1995 
0,396 
0,860 
1,27 
0,250 0,165 
1,28 
0,225 0,250 
0,900 
0,750 0,460 
1996 
0,253 
0,630 0,840 0,230 0,116 
1,09 
0,172 0,160 
0,830 
0,380 0,330 
1997 
0,196 
0,670 0,890 0,300 0,125 
1,38 
0,253 0,240 
0,940 
0,500 0,530 
1998 
0,206 
1,05 
1,16 
0,550 0,206 
2,45 
0,558 0,390 
1,36 
1,36 
1,28 
1999 
0,301 
1,36 
1,34 
0,320 0,273 
0,96 
0,135 0,130 
0,780 
0,240 0,240 
2000 
0,378 
1,05 
0,483 0,110 0,206 
0,83 
0,099 0,091 
0,730 
0,166 0,151 
2001 
0,301 
1,24 
0,370 0,116 0,247 
0,79 
0,054 0,081 
0,710 
0,140 0,120 
2002 
0,221 
1,69 
1,29 
0,582 0,344 
2,50 
0,430 0,350 
1,38 
0,770 
1,31 
2003 
0,241 
1,42 
0,820 0,567 0,286 
2,43 
0,520 0,640 
1,35 
1,11 
1,26 
2004 
0,308 
1,58 
0,700 0,399 0,320 
1,69 
0,470 0,300 
1,06 
0,970 
0,75 
2005 
0,308 
1,99 
0,780 0,536 0,408 
2,28 
0,360 0,540 
1,29 
1,053 
1,16 
2006 
0,423 
0,579 0,602 0,243 0,105 
1,13 
0,114 0,029 
0,850 
0,421 
0,36 
2007 
0,531 
1,26 
0,527 0,317 0,251 
1,38 
0,274 0,359 
0,940 
0,559 0,534 
2008 
0,293 
0,346 0,390 0,209 0,055 
1,03 
0,098 0,462 
0,810 
0,365 0,288 
2009 
0,484 
1,33 
1,09 
0,594 0,266 
2,55 
0,770 
1,81 
1,40 
1,204 
1,35 
2010 
0,478 
1,18 
0,977 0,249 0,234 
1,15 
0,251 0,335 
0,850 
0,432 0,373 
 
Изоҳ: 1) 1,4,6, ... 18 рақамлар дарёларнинг 2.4-жадвалдаги тартиб 
рақамларига мос келади; 2) тикланган сув сарфлари курсивда ёзилган.


161 
Жадвалдаги 1 рақами Ургутсойни (Ургут ш.), 4 - Омонқўтонсойни 
(Омонқўтон қ., қуйи), 6 - Оқдарёни (қуйилиши), 7 - Сазағонсойни (Сазағон 
қ.), 9 - Тегирмонсойни (Сағишмон қ.), 10 - Тўсинсойни (Қорақия қ.), 14 - 
Оқтепасойни (Оча қ.), 15 - Қорағачсойни (Мавлон қ.), 16 - Кўксаройсойни 
(тоғдан чиқиши), 17 - Майдонсойни (Олмаота қ.) ва 18 - Бегларсойни (Янги
Оқчоб қ.) ифодалайди (10.3-жадвал).
Юқорида баён этилган ҳисоблашлар натижасида Ўрта Зарафшон 
ҳавзасининг ўрганилаётган дарёлари 1981–2010 йилларни қамраб олган 30 
йиллик бир жинсли гидрологик қаторга келтирилди. Алоҳида таъкидлаш 
жоизки, дарёларнинг ўртача йиллик сув сарфлари иккита аналог дарё, яъни 
Омонқўтонсой ва Бегларсойдаги гидрологик постларда ўлчанган ўртача 
йиллик сув сарфлари асосида тикланди. Дарёларнинг ушбу ёндашув асосида 
тикланган ўртача йиллик сув сарфлари ҳақиқатан ҳам улардан оқиб ўтган сув 
миқдорларидан қисман фарқ қилиши табиийдир.
Шу ҳолатни ҳисобга олсак, ўрганилаётган дарёларнинг тикланган ўртача 
йиллик сув сарфлари қийматларини янада аниқлаштириш имкониятлари 
мавжуд. Бунинг учун, келажакда, дарёларнинг ўртача ойлик сув сарфлари 
орасидаги боғланишларни ўрганиш лозим бўлади. Лекин, шунга қарамасдан,
юқорида бажарилган ҳисоблашлар Ўрта Зарафшон ҳавзаси дарёларининг 
ўртача йиллик сув сарфларидаги узилишларни тиклаш, қисқа қаторларни 
узайтириш имконини берди. Натижада ушбу бобда қўйилган вазифаларни, 
яъни ўрганилаётган дарёлар оқимининг йил давомида ойлар, фасллар ва 
мавсумлар бўйича тақсимланишини ўрганишга замин яратилди.
 
10.2. Дарёлар оқимининг йил давомида ойлар
бўйича тақсимланиши 
 
Ишнинг мазкур кичик бўлимида асосий эътибор Ўрта Зарафшон ҳавзаси 
дарёлари оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланишини ўрганишга 
қаратилди. Ушбу масала Омонқўтонсой (Омонқўтон қ.), Оқдарё (Оғалиқ қ.), 
Қорағачсой (Мавлон қ.), Ургутсой (Ургут ш.) ва Бегларсой (Янги-Оқчоб қ.) 
дарёлари мисолида ёритилди. 


162 
Ушбу дарёларнинг барчаси учун бир хил, яъни 1981-2010 йиллардан 
иборат бўлган 30 йиллик кузатиш даври танлаб олинди. Ҳар бир дарё учун 
ушбу ҳисоб давридаги ўртача йиллик сув сарфлари таҳлил қилиниб, улардан 
кам сувли, ўртача сувли ва кўп сувли йиллар аниқланди. Дарёлар оқимининг 
йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши турли дарёларда турлича бўлган 
экстремал сувли йиллар учун ҳисобланди. 
Масалани ўрганиш, яъни оқимнинг йил давомида ойлар бўйича 
тақсимланишини ҳисоблаш ишларини Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги дарёлар 
ва сойлар ичида ўзининг сувлилиги билан ажралиб турадиган 
Омонқўтонсойдан бошладик (10.4-жадвал).
10.4-жадвал 
Омонқўтонсой дарёси оқимининг йил давомида
ойлар бўйича тақсимланиши 
Ой 
Экстремал сувли йиллар 
1993 йил 
1990 йил 
2008 йил 
Q,
м
3
/сек 

Q,
м
3
/сек 

Q,
м
3
/сек 

10

м
3

10

м
3

10

м
3


0,55 
1,5 
2,4 
0,71 
1,90 
5,59 
0,322 
0,86 
7,91 
II 
2,51 
6,1 
9,8 
0,97 
2,35 
6,89 
0,25 
0,61 
5,54 
III 
5,58 
15,0 
24,1 
1,89 
5,07 
14,87 0,526 
1,41 12,92 
IV 
3,93 
10,2 
16,4 
3,72 
9,63 
29,0 
0,431 
1,12 10,23 

4,07 
10,9 
17,6 
1,84 
4,93 
14,48 0,361 
1,097 8,87 
VI 
2,27 
5,9 
9,5 
1,54 
3,99 
11,71 0,467 
1,21 11,08 
VII 
1,02 
2,73 
4,4 
0,34 
0,91 
2,68 
0,4 
1,07 
9,82 
VIII 
0,81 
2,17 
3,5 
0,49 
1,31 
3,86 
0,333 
0,89 
8,18 
IX 
0,76 
1,97 
3,2 
0,37 
0,96 
2,81 
0,284 
0,74 
6,74 

0,72 
1,93 
3,1 
0,35 
0,94 
2,75 
0,261 
0,70 
6,41 
XI 
0,68 
1,76 
2,8 
0,39 
1,01 
2,97 
0,254 
0,66 
6,03 
XII 
0,68 
1,82 
2,9 
0,34 
0,91 
2,68 
0,25 
0,67 
6,14 
Йил 
1,97 
62 
100,0 
1,08 
34,06 
100 
0,346 
10,91 
100 
 
Изоҳ: T – ойдаги секундлар сони, Q – сув сарфи, W – оқим миқдорлари, 
ҳажм бирлигида ва фоизларда. 
Бунда Омонқўтонсойнинг Омонқўтон қишлоғи яқинидаги гидрологик 
постда ўлчанган ўртача ойлик ва йиллик сув сарфлари маълумотларидан 


163 
фойдаландик. Таҳлиллар натижасида, танлаб олинган ҳисоб даврида, яъни 
1981-2010 йиллар оралиғида Омонқўтонсойда 1993 йилнинг кўп сувли, 1990 
йилнинг ўртача сувли ва 2008 йилнинг эса кам сувли бўлганлиги аниқланди. 
Ушбу йиллар учун Омонқўтонсой оқимининг йил давомида ойлар бўйича 
тақсимланиши ҳисобланди (10.4-жадвал).
Омонқўтонсой дарёси оқимининг йил давомида ойлар бўйича 
тақсимланишини ҳисоблаш натижалари келтирилган жадвал маълумотлари 
асосида чизилган графикларлар, ўзларининг шакли ва кўринишлари бўйича 
бир-биридан анча фарқ қилади. Масалан, Омонқўтонсойда кам сувли 2008 
йилга тегишли бўлган чизмада дарё оқими нисбий қийматларининг йил 
давомида ойлар бўйича деярли бир текисда тақсимланганлигини кўрамиз. 
Ҳатто, сув миқдори энг кўп бўладиган баҳор ойларида, масалан, март 
ойидаги оқим ҳажми шу йилда бор-йўғи 12,9% ни ташкил этган. Лекин, бу 
миқдор шу йилнинг бошқа барча ойларига нисбатан каттадир (10.2-расм).
0
5
10
15
20
25
30
35
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Кўп сувли 1993 йил
Ўртача сувли 1990 йил
Кам сувли 2008 йил
W, %
О й л а р
10.2-расм. Омонқўтонсой дарёси оқимининг йил давомида
ойлар бўйича тақсимланиши 
Ўртача сувли 1990 йил чизмасида эса юқоридагиларнинг акси 
кузатилади. Бу чизмада оқим миқдорлари катта бўлган ва уларнинг 
қийматлари 11,7

29,0% оралиқда ўзгариб турадиган март-июнь ойлари 


164 
йилнинг бошқа ойларига нисбатан яққол ажралиб туради. Шу йил апрелда 
Омонқўтонсойда йиллик оқимнинг 29,0 фоизи оқиб ўтган. Дарё оқимининг 
энг кичик миқдори (2,7%) эса декабрь ойига тўғри келади. Шунингдек, кўп 
сувли 1993 йилда вазият анча ўзгарган. Мазкур йилда март ойи бошқа 
ойларга нисбатан оқим миқдорининг кўплиги билан ажралиб туради ва бу 
ойдаги оқим ҳажми йиллик оқимга нисбатан 24,1% ни ташкил этади. 
Ўрта Зарафшон ҳавзасида сувлилиги бўйича ажралиб турадиган яна 
бир дарё - Оқдарёдир. Юқоридаги каби ҳисоблашлар, яъни дарё оқимининг 
йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши Оқдарёнинг Оғалиқ гидрологик 
пости маълумотлари асосида амалга оширилди (10.5-жадвал). 
10.5-жадвал 
Оқдарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши 
Ой 
Экстремал сувли йиллар 
1993 йил 
2010 йил 
2008 йил 
Q,
м
3
/сек 

Q,
м
3
/сек 

Q,
м
3
/сек 

10

м
3

10

м
3

10

м
3


0,97 
2,6 
2,7 
0,713 
1,9 
6,2 
0,398 
1,1 
8,7 
II 
6,72 
16,3 
17,0 
5,34 
12,9 
41,9 
0,45 
1,1 
8,9 
III 
10,9 
29,2 
30,5 
2,95 
7,9 
25,7 
1,37 
3,7 
29,8 
IV 
5,93 
15,4 
16,0 
2,13 
5,5 
17,9 
1,01 
2,6 
21,3 

4,48 
12,0 
12,5 
1,26 
3,4 
11,0 
0,29 
0,8 
6,3 
VI 
2,41 
6,2 
6,5 
0,68 
1,8 
5,7 
0,138 
0,4 
2,9 
VII 
0,44 
1,18 
1,2 
0,154 
0,41 
1,3 
0,091 
0,24 
2,0 
VIII 
0,38 
1,02 
1,1 
0,113 
0,30 
1,0 
0,077 
0,21 
1,7 
IX 
0,52 
1,35 
1,4 
0,12 
0,31 
1,0 
0,08 
0,21 
1,7 

0,58 
1,55 
1,6 
0,14 
0,38 
1,2 
0,127 
0,34 
2,8 
XI 
1,09 
2,82 
2,9 
0,209 
0,54 
1,8 
0,486 
1,26 
10,2 
XII 
2,08 
5,57 
5,8 
0,125 
0,34 
1,1 
0,168 
0,45 
3,7 
Йил 
3,04 
96 
100,0 
0,977 
0,31 
100,0 
0,39 
12,0 
100 
 
Изоҳ: T – ойдаги секундлар сони, Q – сув сарфи, W – оқим миқдорлари, 
ҳажм бирлигида ва фоизларда. 
Таҳлиллар асосида Оқдарёда 2008 йилнинг кам сувли, 2010 йилнинг 
ўртача сувли ва 1993 йилнинг кўп сувли бўлганлиги аниқланди. Ушбу 
натижалар Омонқўтонсой учун аниқланган экстремал сувли йиллар билан 


165 
солиштирилди. Ҳар икки дарёда ҳам кўп сувли (1993) ва кам сувли (2008) 
йиллар мос келади. Лекин, ҳисоб даврларининг бир хиллиги, дарёларнинг 
бир-бирига яқин ва, айни пайтда, бир хил экспозициядаги ҳавзалардан, 
аниқроғи, Зарафшон тизмаси ғарбий этакларининг шимолий ёнбағирларидан 
сув тўплашларига қарамасдан, уларда ўртача сувли йиллар ўзаро фарқ қилди. 
Жумладан, ўртача сувли йил сифатида Омонқўтонсойда 1990 йил қабул 
қилинган бўлса, Оқдарёда, юқорида қайд этилганидек, ўртача сувли йил 2010 
йилга тўғри келди. Оқдарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича 
тақсимланишини миқдорий баҳолаш юқоридаги таҳлиллар натижасида 
аниқланган экстремал сувли йиллар учун бажарилди (10.5-жадвал). 
Ушбу ҳисоблашлар натижалари келтирилган жадвал маълумотларига 
таянадиган бўлсак, Оқдарёда барча даражадаги сувли йилларда март ойи 
оқими миқдори бошқа ойларга нисбатан катталиги билан ажралиб туради. 
Лекин, ушбу жадвал маълумотлари асосида Оқдарё оқимининг йил давомида 
ойлар бўйича тақсимланиш графиклари, ўзларининг шакли ҳамда шунга 
боғлиқ ҳолда, мазмуни ва моҳияти бўйича ўзаро фарқ қилади (10.3-расм).
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Кўп сувли 1993 йил
Ўртача сувли 2010 йил
Кам сувли 2008 йил
W, %
О й л а р
10.3-расм. Оқдарё оқимининг йил давомида ойлар
бўйича тақсимланиши 
Оқимнинг йил давомида тақсимланиши чизмасида акс эттирилганидек, 


166 
кам сувли 2008 йилда, Оқдарё йиллик оқимининг 30% га яқин қисми март 
ойида оқиб ўтган. Шунингдек, мазкур кам сувли йилда, ўртача ва кўп сувли 
йиллардан фарқли равишда, йиллик оқимнинг 10,2 фоизи ноябрь ойига тўғри 
келади. Ўртача сувли 2010 йилда февраль ойидаги оқимнинг нисбий миқдори 
(41,9%) бошқа ойларга нисбатан анча катта эканлиги билан ажралиб туради. 
Кўп сувли 1993 йилда эса февраль-май ойларидаги оқим миқдорларининг 
йиғинди нисбий қиймати 76 фоизни ташкил этади ва шу жиҳатдан бошқа 
йиллардан ажралиб туради.
Ишнинг навбатдаги босқичида Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги дарёлар ва 
сойлар оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиши масалалари 
Қарағачсой (Мавлон қишлоғи), Бегларсой (Янги Оқчоб қишлоғи) ва 
Ургутсой (Ургут шаҳри) мисолида ўрганилди (10.6-жадвал). 
10.6-жадвал 
Дарёлар оқимининг ўртача сувли йилларда ойлар
бўйича тақсимланиши 
Ой 
Экстремал сувли йиллар 
Қарағачсой (1982) 
Бегларсой (1985) 
Ургутсой (1988) 
Q,
м
3
/сек 

Q,
м
3
/сек 

Q,
м
3
/сек 

10

м
3

10

м
3

10

м
3


0,08 
0,2 
2,3 
0,46 
1,2 
6,0 
0,10 
0,27 
2,06 
II 
0,33 
0,8 
8,1 
1,07 
2,6 
12,6 
0,17 
0,41 
3,16 
III 
1,13 
3,0 
30,6 
2,05 
5,5 
26,8 
0,44 
1,18 
9,06 
IV 
0,74 
1,9 
19,4 
2,37 
6,1 
29,9 
1,25 
3,24 24,88 

0,22 
0,6 
6,0 
1,68 
4,5 
22,0 
1,12 
3,00 23,07 
VI 
0,31 
0,8 
8,0 
0,31 
0,8 
3,9 
0,56 
1,45 11,15 
VII 
0,25 
0,67 
6,8 
0,018 
0,05 
0,2 
0,25 
0,65 
4,98 
VIII 
0,17 
0,46 
4,6 
0,064 
0,17 
0,8 
0,19 
0,51 
3,91 
IX 
0,13 
0,34 
3,4 
0,06 
0,16 
0,8 
0,19 
0,49 
3,78 

0,10 
0,27 
2,7 
0,12 
0,32 
1,6 
0,18 
0,48 
3,71 
XI 
0,15 
0,39 
3,9 
0,16 
0,41 
2,0 
0,09 
0,23 
1,79 
XII 
0,15 
0,40 
4,1 
0,23 
0,62 
3,0 
0,41 
1,10 
8,45 
Йил 
0,31 
10 
100 
0,65 
20,5 
100,0 
0,39 
13,01 100,0 
 
Изоҳ: T – ойдаги секундлар сони, Q – сув сарфи, W – оқим миқдорлари, 
ҳажм бирлигида ва фоизларда. 
 


167 
Юқоридагилардан фарқли равишда, ушбу дарёлар оқимининг йил 
давомида ойлар бўйича тақсимланиши ҳисоб давридаги (1981-2010 йиллар) 
ўртача сувли йиллар учун аниқланди. Келажакда ушбу баҳолашларни кам ва 
кўп сувли йиллар учун ҳам амалга ошириш лозим бўлади (10.6-жадвал).
Ҳисоблашлар натижаларининг кўрсатишича, дарёлар ҳавзалари бир-
бирларига яқин жойлашганлигига ҳамда улар тўйиниш манбаларининг бир 
хиллигига қарамасдан, ўрганилаётган дарёларда ўртача сувлилик турли 
йилларга тўғри келди. Ушбу натижанинг ўзиёқ, Ўрта Зарафшон ҳавзасидаги 
ҳар бир дарёнинг, унинг катта ёки кичиклигига қарамасдан, ўзига хос 
гидрологик хусусиятларга эга эканлигидан дарак беради. 
Ҳисоблашлар натижалари келтирилган жадвал маълумотлари асосида 
юқоридаги ҳар уч дарё оқимининг йил давомида ойлар бўйича тақсимланиш 
қонуниятлари ўрганилди (10.4-расм). 
0
5
10
15
20
25
30
35
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
Қарағачсой (1982)
Бегларсой (1985)
Ургутсой (1988)
W, %
О й л а р
10.4-расм. Дарёлар оқимининг йил давомида ойлар
бўйича тақсимланиши 
Ушбу графикда келтирилган диаграммаларни ўзаро солиштирамиз. Унда 
акс этиб турганидек, Қорағачсойда йиллик оқимнинг 30 фоиздан ортиқроқ 
қисми март ойига тўғри келади ва бу ой сувлилиги жиҳатидан бошқа 


168 
ойлардан кескин ажралиб туради. Бегларсой ва Ургутсойда эса, 
Қорағачсойдан фарқли равишда, оқим миқдорларининг энг катта нисбий 
қийматлари апрель ойида кузатилган (10.4-расм).
Юқоридаги каби, Бегларсой билан Ургутсой ҳам май ойи оқимининг 
катталиги билан ажралиб туради. Ҳар икки дарёда май ойидаги оқим 
миқдорлари йиллик оқимга нисбатан 20% дан кўпдир. Лекин, ёзги-кузги кам 
сувли даврларда барча ойлардаги оқим миқдорларининг тақсимланиши
Қорағачсой билан Ургутсойда жуда ўхшашдир.

Download 4.3 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   66   67   68   69   70   71   72   73   ...   100




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling