Shaxsning tashqi qiyofasi ifodalovchi sifatlar

2.2. Oʻz qatlamga oid tashqi qiyofa ifodalovchi salbiy maʼnoli sifatlar 
14
“ Ikkinchi lugʻat.4-tom. -B. 171. 
“ O‘zbek tilining izohli lugʻati.5 tomlik. 4-tom. -Toshkent: O‘zbekistan milliy enqiklopediyasi 
Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. -B.555-556. 

---

Tashqi qiyofa ifodalovchi soʻzlarni oʻrganib, ularning salbiy maʼno ifodalashini 
baʼzi misollar bilan berib oʻtib, ularni “O‘zbek tilining izohli lugʻati”dagi fikrlar bilan 
asoslashga harakat qilamiz. Shuning uchun baʼzi kamchiliklar uchrashi mumkin. 
Ayanchli soʻzi biz istayotgan tashki qiyofa ifodalovchi sifatlardan biri. Ayanchli 
soʻziga aniqlanmishlarni qoʻshilsa (ular sifatdan soʻng qoʻshiladi), bu soʻzning tashqi 
qiyofa ifodalashi oydinlashadi: Ayanchli turq. Ayanchli yuz. Ayanchli odam. Ayanchli 
kishi. Ayanchli bet. Ayanchli ona. Ayanchli bashara. Ayanchli yigit. Ayanchli qariya. 
Ayanchli goʻdak. Ayanchli qiz. 
Bu haqda “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning birinchi tomida quyidagilar yozilgan: 
“Ayanchli alam-iztirob aks etuvchi holatli, achinish hissi uyg‘otadigan. Dunyoda hamma 
narsadan mosuvo boʻlgan bu ayolning hozirgi ahvoli juda ayanchli edi. S. Ahmad, 
Jimjitlik”. 
Shu oʻrinda ayanch soʻzining ayanchli shaklida qoʻllanishi uchraydi: “Ayanch kam 
qoʻll. ayn. ayanchli. Gʻulomjon Matqovulning ayanch ahvoliga.. qarab, yuragi ezildi. M. 
Ismoiliy, Fargona .t. o. Gʻalati, yuvogsh, muloyim, beozor va ayanch nazar bilan Zebiga 
qaradi. Choʻlpon, Kecha va kunduz" 
15
. 
Beyuz soʻzi bet va siz komponentlaridan iborat: Beyuz odam. Ushbu soʻz haqida
“O‘zbek tilining izohli lugati”ning birinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Beyuz
ayn. yuzsiz. Shu bilan nafslaring orom oladimi, qanday beyuz odamsanlar. Oybek, 
Tanlangan asarlar. -Beyuz! — dedi Paygamov. Dallolov bu soʻz kimga tegishli ekanini 
anglamay, dong qotib kuldi. S. Nurov, Narvoy” . Berilgan gapda ham bu soʻz tashqi 
qiyofa ifodalab kelmoqda. Beyuz sifati quyidagi hollarda tashqi qiyofa maʼnosini 
ifodalab kelishi mumkin: Beyuz odam. Beyuz bola. 
15
1 O‘zbek tilining izohli lugʻati.2-tomlik. 1-tom. -Moskva: Rus tili,1981. -B.67; O‘zbek tilining izohli 
lugʻati.5 tomlik. 1-tom. -Toshkent: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. -B.151. Shu 
oʻrinda 1981-yilda nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lugati”ni birinchi lug‘at, 2006-yilda nashr etilgan lug‘atni 
esa ikkinchi lugʻat deb belgilasak, takror va ortiqcha hajmdan qutilamiz.

---

Buzuq soʻzining oltita maʼnosi boʻlib, uning birinchi maʼnosi tashqi qiyofani 
ifodalaydi: Buzuq bashara. Buzuq turq. Mazkur soʻz toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli 
lugʻati”ning birinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Buzuq 1. Buzilib, yaroqsiz holga 
kelgan, ishdan chiqqan; singan, vayron boʻlgan. Buzuq arava. Buzuq mashina. Buzuq 
koʻprik. Uyi buzuq oʻngalur, oʻyi buzuq oʻngalmas. Maqol. Turdiyev buzuq devordan 
oʻtayotganda, yara qoʻlini urib oldi, Shuhrat, Shineli yillar”. Mazkur soʻzning va boshqa 
tanlab olingan soʻzlarning tashqi qiyofa ifodalamaydigan maʼnolari ortiqcha joyni 
egallamasligi uchun talqin va tahlilimizda berilmadi. 
Beandaza soʻzi uchta maʼnoni anglatadi.Uchala maʼnoda ham tashqi qiyofa 
maʼnosini ifodalashi mumkin: Beandaza kiyim kiygan bola. Beandaza koʻylak kiygan 
ayol. Ushbu soʻz toʻgʻrisida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning birinchi tomida 
quyidagilar yozilgan: “Beandaza [be.. + andaza] 1. rvsh. Andazadan foydalanmasdan; 
andazasiz. Kiyimni beandaza bichmoq. Beandaza kiyim. 
2 
sft. koʻchma s. t. Oʻxshovsiz, beoʻxshov, Yo gapim beandazami? A. Qahhor, 
Sarob. 
3 
sft. koʻchma s. t. Chekini, meʼyorini bilmaydigan, quyushqondan tashqari 
boʻlgan; haddan oshirib yuboradigan. Yoʻq, taajjublanmang, chunki beandaza redaktor
bundam nariga oʻtolmasa nima qilsin. “Mushtum”.
16
Hattoki balg‘amim sendan tozadir, Sening iflosliging beandazadir! “Sharq 
yulduzi”1. 
Bo‘yoqli soʻzi ham tashqi qiyofani anglatadi: Bo‘yoqli yuz, Bo‘yoqli turq, 
Belgili soʻzining birinchi maʼnosi tashqi qiyofani anglatadi, qolgan ikki maʼnosida 
bu hol ifodalanmaydi. Misol: Belgili bashara. Uning belgili koʻrinishi bor. Mazkur soʻz 
16
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 2-tomlik. 1-tom. -Moskva: Rus tili, 1981. -B.107; Oʻzbek tilining izohli 
lug‘ati.5 tomlik.1-tom. -Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006. -B. 243. 2 
Birinchi lug‘at. 1 -tom. -B. 146; Ikkinchi lug‘at. 1 -tom. -B.365. 

---

haqida “O‘zbek tilining izohli lugʻati”ning birinchi tomida quyidagilar yozilgan: “Belgili 
1. Nima ekani aniq koʻrinib turgan; belgi qoʻyilgan, belgisi, nishoni bor; taniqli. Belgili 
joy. Belgili qalam. Otabek kitobni belgili qilib yopdi. A. Qodiriy, O‘tgan kunlar. Unga 
bir roʻmol oʻrab, belgili qilgan yerim yoʻq edi. “Yodgor” .