She’riy san’atlar

TAJOHIL UL-ORIF  
Bu san’at mohiyatini bilib bilmaslikka olish tashkil etadi. Adib o‘zi 
bilgan narsani yana boshqalardan so‘rab turgandek bo‘ladi.
Atoyining:
Mengiz yo ravzai rizvonmudur bu?
Og‘iz yo g‘unchai xandonmidur bu?
bayti bilan boshlanadigan g‘azali boshdan-oyoq shu san’at bilan 
ziynatlangan.
Lutfiyning quyidagi baytida ham shu san’at qo‘llangan:
Xo‘blarda seningdek bir mahbub qani nozuk?
Boshdin oyoqi zebo, bel-u badani nozuk.
Aslida, bu she’r ma’shuqa madhiga bag‘ishlangan. Lutfiy «mahbub» 
ning «xo‘blar» orasidagi eng a’lo mavqe tutishini biladi. Asl maqsad 
ham ana shu haqiqatni ta’kidlash. Bu maqsadga erishish uchun esa 
bilmaslikka olish, bilib turib yana so‘rash usuli qo‘l kelgan.
HUSNI TA’LIL  
Husni ta’lil fikrni asoslash san’atidir. Ammo bu asoslash real, hayotiy 
bo‘lmasdan faqat shoirona asoslash bo‘ladi.
Quyosh oydek yuzungning xijlatidin
Qochib, to‘rtinchi ko‘k uzra chiqibdur.
Lutfiy bu o‘rinda yor – ma’shuqa yuzini ta’riflamoqda. Uning yuzi 
quyoshdan ham, oydan ham go‘zal. Biz oy va quyoshning yerdan 
tepada – ko‘kda turishini bilamiz, ammo shoir bunga boshqacha izoh 
bermoqda. Uning nazarida quyosh yor yuzining go‘zalligi tufayli yer 
yuzidan qochib ketgan va to‘rtinchi ko‘k (osmon)dan makon topgan. 
Lutfiy yana bir she’rida yozadi:
Nozuklik ichra belicha yo‘q tori gesuyi,
O‘z haddini bilib belidin o‘lturur quyi.
Shoir yorning sochi uzunligini madh etadi, ayni paytda noziklik 
borasida bel va soch bahsida u (soch) mag‘lub. Shuning uchun ham 
sochning o‘rni beldan pastda bo‘lishi kerak degan shoirona asos 
aytilmoqda. Vaholanki, uzun sochning tabiiy ravishda beldan pastda 
bo‘lishi hammaga yaxshi ma’lum.
Ibodat chog‘ida boshni yerga qo‘yish odatdagi hol. Ammo shoir uni 
tamomila boshqacha izohlaydi.
Qutlug‘ oyog‘ing yerga tegibdur, oning uchun,
El yerga qo‘yub bosh, qilur barcha ibodat.
Ko‘rinib turganiday, shoir elning yerga bosh qo‘yib ibodat qilishini 
yorning «qutlug‘ oyog‘i yerga tekkani» bilan asoslamoqda.
Yoki kishilarning qandni suvga solib eritishlari tabiiy holdir. Lutfiy 
esa uni shunday ta’riflaydi:
Labingdin chun suchuklik qand o‘g‘urlar,
Solurlar el ani suvg‘a yalang‘och.
Choyga qand solish hodisasi aks etayotgan bu tasvir badiiy asosning 
go‘zalligi bilan e’tiborga molik. Adib nazarida qand shirinlikni labdan 
«o‘g‘irlab olgan». O‘g‘ri esa jazolanishi kerak. O‘g‘riga beriladigan 
jazo turlaridan biri uni suvga kiyimsiz yalang‘och holda kiritishdir. Bu 
tasvir, albatta, kishida zavq uyg‘otadi.

---

TAKRIR.She'rda u yoki bu so'zni takror qo'llash san'atiga takrir 
(ar."takrorlash") deyiladi.
Ko'ni bo'l1, ko'ni qil, otin2 ko'ni, 
 Ko'ni teyu3 bilsun haloyiq seni. (Ahmad Yugnakiy) 
TALMEH  
Talmeh arabcha so‘z bo‘lib, ma’nosi «chaqmoq chaqilishi», «bir nazar 
tashlash» demakdir. Badiiy san’at sifatida u tarixiy va afsonaviy 
voqea, masal, shaxs, mashhur asar va qahramonlar nomiga ishora 
qilish vositasida fikrni qisqa, ixcham tasvirlashdir.
Xorazmiyda shunday bayt mavjud: 
Sulaymon saltanatlik podshosen,
Masih anfoslik, Yusufliqosen.
Ushbu baytda uchta shaxs nomi: Sulaymon, Masih va Yusuf tilga 
olingan. Ularning uchalasi haqida ham faqat o‘zbeklarda emas, turli 
xalqlarda juda ko‘plab afsona, rivoyat, qo‘shiq, hatto dostonlar 
yaratilgan. Ular bilan bog‘liq rivoyatlar «Qur’on» da ham qayd etiladi. 
Ma’lumki, Sulaymon– Dovud payg‘ambarning o‘g‘li edi, u o‘n 
to‘qqiz aka-uka orasida eng donishmandi bo‘lgan. Shu tufayli u 
barcha yer yuzidagi odamlarnigina emas, qurt-u qumursqaga, qushlar-
ga, hatto «ins-u jinslar»ga ham hukmronlik qilgan. «Sulaymon 
saltanatlik podshosen» misralari ana shu afsonaviy shaxs qudratini 
mo‘jaz shaklda eslash orqali badiiy tasvir qahramonini tavsiflashga 
xizmat qilmoqda.
Masih ham payg‘ambarlar silsilasidan o‘rin olgan. Unga xos 
xislatlardan biri o‘likni tiriltira olish qudratidir. Masih anfoslik – 
Masih nafasiga ega bo‘lishlik demakdir.
Yusuf esa go‘zallik ramziga aylangan obraz. U Ya’qub 
payg‘ambarning o‘g‘li. «Yusuf va Zulayho» dostonidagi bosh 
qahramon, ko‘plab shoirlar e’tiborini tortgan:
Solib borma meni, ey Yusufi husn,
Bukun Ya’qubtek bayt ul-hazanda.
Bu yerdagi talmeh «Yusuf va Zulayxo» turkumidagi dostonlardan 
xabardor bo‘lishni taqazo etadi. Ma’lumki, Yusuf Ya’qub 
payg‘ambarning sevimli farzandi bo‘lgan. Ammo taqdir ayni mana 
shu farzandidan muayyan muddat ayrilib yashashini ravo ko‘radi. 
Natijada ota g‘am uyi (bayt ul-hazan) da yashashga majbur bo‘ladi. 
Yusuf o‘zining tashqi ko‘rinishi – go‘zalligi bilan ham boshqalardan 
ajralib turar edi. Demak, lirik qahramonning o‘z mahbubasiga «Yusufi 
husn» deb murojaat etishi bejiz emas ekan