Щзбекистон республикаси олий ва щрта махсус таълим вазирлиги фарьона политехника институти


Щзбекистон Республикасида солиы тизимини кайта ыуришнинг зарурлиги


Download 0.9 Mb.
bet14/59
Sana04.04.2023
Hajmi0.9 Mb.
#1325717
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   59
Bog'liq
Soliq va soliqqa tortish-2222

3.Щзбекистон Республикасида солиы тизимини кайта ыуришнинг зарурлиги.

Щзбекистон Республикасининг 1992 йил 14 январда кабул килинган «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотларнинг солклари тщьрисида» ыонунига биноан 1992 йилдан бошлаб янги солиы тизими жорий этилади. Бу тизими 1991 йилдагига караганда тубдан янги тизим бщлди. Республикамизга биринчи марта эгри солиылар киритилади.


1992 йилгача корхона ва ташкилотларнинг асосий солиьи бщлмиш оборот солиьи урнига кщшилган ыиймат солиьи, фойдадан ажратма тщлови урнига ялпи даромаддан солиьи ва янгидан Республикадан ташыари чикариб сотиладиган товарларга солиы, чекланган товарларга акциз солиьи ва мол-мулк солиылари жорий этилди.
Щзбекистон солиы тизимини щзгартиришнинг заруриятлари ыуйидагилардан келиб чикади.
Биринчидан, бозор иытисодиётининг об’ектив ыонунларидан. Бозор иктисдиети эркин ва хуыуыий муносабатларни, хар ким томонидан ыонунсиз аралашишини ектирмайдиган муносабатларни талаб этади. Илгариги иытисодиётни буйрук-ма’муриятчилик бошыаришда давлат щзининг ва бошыа мулк шаклидаги корхоналар даромадини истаганча кайта таысимлар эди. Бюджет даромадлари хилма-хил тщловлар ва ажратмалардан ташкил топар эди. Уларни савкаларини давлат хохлаганича щзгартирар ва марказлашган фондга олиб куяр эди.
Бозор иытисодиёти шароитида давлат билан турли мулк шиклидаги корхона, бирлашма ва ташкилотлар, аъоли щртасидаги фаыат ыонуний, хуыуыий демократик асосга утади. Бу муносабатни Олий Кенгаш тасдиклаб берган солиылар орыали амалга оширилади.
Иккинчидан, илгариги буйрукбозлик, марказлашган иытисодиётни бошыариш даврида урнатилган солиылар бозор иытисодиётини бошыариш даврига мос келмай колади.
Бу даврда корхона ва ташкилотларга кенг молиявий эркинликлар я’ни щз молиявий манбаларни щзлари таысимлаши, щз ишчи ва хизматчиларига иш акини щзлари белгилаш, бахони щзлоари аниылаши бюджетга хар хил тщловлар эмас, балки ыонуний, кат’ий солиылар бщлишлигини талаб этади.
Иш ъаыи харажатларининг ошиб кетиши натижасида фойдадан ажратманинг тушмай колиши уни ялпи даромаддан солиыка утишига зарурият яратади.
Оборот солиьи эса асосан давлат белгилайдиган бахолар форки сифатида ифодаланар эди. Корхона ва ташкилатларга щз товар ва хизматларига бахоларни щзлари белгилаш хуыуыи берилганлиги давлат ыщлидан бу хуыуыни олиб куйди. Энди бахолар фарыи бщйича оборот олиш имконияти йуколди. Шунинг учун бу солиыни ъам тубдан щзгартириб кщшилган ыиймат солиьига кайта кушилди.
Учинчидан, бозор иытисодиётига утиш даври огир бщлар экан, бу даврда ишлаб чикриш даражаси пасайиши, ишсизлар сонининг ортиб кетиши, молиявий танкислик, пул инфляцияси, бахоларнинг кескин ошиб кетиши юз бериб, бюджет даромадларини тез кщпайиб кетишига ъам олиб келди. Уларни коплаш учун эса салмокли даромадлар бщлиши талаб этилди. Бу даромадларни фаыат тщьри солиылар орыали бюджетга жалб ыилиш етарли бщлмай колди. Шунинг учун тщьри солиылардан ташыари эгри солиыларни ыщллаш зарурати ъам бщлди.
Туртинчидан, щз мустаыиллигини э’лон килган Щзбекистон Республикаси щзининг янги солиылар тизимига эга бщлиши ва илгари Марказ белгилаган солиылардан воз кечиши керак эди. Бу ма’навий жихатдан ъам зарур бщлган эди.
Юыоридагиларнинг жами йигилиб Щзбекистон Республикаси солиы тизимини кайта ыуришни об’ектив зарур ыилиб куйган эди.
Солиы тизими тушунчаси. Бир хил мохиятга эга ва щзаро муносабатда бщлиб марказлашган пул фондини ташкил этадиган солиы турлари йигиндисига солиы тизими деб аталади.
Солиы тизимини респсбулкамиз ижтимиой – иытисодий хаетидаги харак атига ыараб турли гурухларга бщлиш мумкин.
Иытисодий моъиятига ыараб солиыларни тщьри ва эгри солиыларга бщлиш мумкин.
Тщьри солиылар тщьридан тщьри ъаыикий даромад олувчи ёки мулк эгасидан олинади. Уларнинг об’екти ялпи даромад, мулк ыиймати, ер майдони, от кучи ва бошыалар бщлади. Бундай солиыларда хуыуыий ва ъаыикий солиы тщловчи илгаридан аниы ва битта. Солиыни солиы тщловчининг щзи тщлайди. Бу солиыларнинг манбаи корхонананиг хщжалик – молий фаолияти як уни, я’ни даромаддир. Щзбекистоннинг тщьри солиыларига корхона ва ташкилотларнинг дарамад солиьи, жамоа а’золарининг меънат ъаыи фондидан солиы, ер солиьи, аъолининг даромад солиьи ва бошыалар киради.
Эгри солиылар сотилаетган товар, бажарилаетган иш, кщрсатилаетган хизматлар ыийматига устама тарзда ундирилади. Улар товар ыиймати ёки хизмат та’рифи суммасини оширади. Уларни шундай караганда махсулот сотувчиси ёки хизмат курсатувчи тщлаетгандай бщлади. Хуыуыий жихатдан уларни махсулот сотувчилар тщлайдп. (Лёкин ъаыикий солиы огирлигини щз зиммасига олувчилар бошыа, яширинган). Эгри солиыларнинг ъаыикий тщловчиси сотилган товар ва кщрсатилган хизматни исте’мол ыилувчи корхоналар ва окибатлар натижада аъоли.
Эгри солиылар гурухига кщшилган ыиймат солиьи, акциз солиьи, республикадан четга чикариб сотиладиган махсулотлар ва манбалар солиьи, 1994 йил 1 июндан киритилган кимматли когозлар операцияси солиьини киритса бщлади.
Солиылар хуыуыий ва жисмоний шахслардан я’ни корхоналар ва аъолидан олинадиган солиыларга бщлинади.
Хуыуыий шахслардан ундириладиган солиылар бюджет даромадида хал ыилувчи уринни эгаллайди. Буларга кщшилган ыиймат солиьи, акциз солиьи, республикадан ташыарига олиб чикиб сотиладиган махсулотлар ва манба солиьи, кимматли когозлар операциясига солиы, даромад солиьи, корхоналар мол-мулки солиьи, корхоналар транспорт воситалари эгалари солиьи, ер солиьи, жамоа а’золарининг меънат ъаыи фонди солиьи, курорт жойларида саноат курилиши солиьи киради.
Хуыуыий шахслардан олинадиган солиыларнинг муъим хусусияти улар накд пулсиз ъисоблашлар орыали олинади ва ъисоблашиш осон бщлади.
Жисмоний шахслардан олинадиган солиылар бизнинг республикамизда бюджет даромадларида хал ыилувчи урин эгалламасада ъам уларнинг даромадини бошыариб туришда аъамияти катта. Жисмоний шахслар тщлайдиган солиыларга даромад солиьи, аъоли мол-мулк солиьи, жисмоний шахсларнинг транспорт солиьи, ер солиьи, реклама солиьи, странпорт воситаларини, маиший ва ъисоблаш техникасини кайта сотиш солиьи ва бошыалар киради.
Бюджетга утказиш нуктаи назаридан давлат солиылари ва махаллий солиыларга бщлинади. Бундай гурухлаш илгари жуда жиддий эди. Хозирги республикамиз ыонунчилигида бунга э’тибор бироз сусайган. Ыонун бщйича хар бир солиы кайси бюджетнинг манбаи эканлиги аниы езиб куйилса, балки ба’зи хокимлар адашиб республика бюджети манбаи бщлган солиыни щз бюджетига щтказиб олмаган булар эди.
Давлат солиыларига кщшилган ыиймат солиьи, акциз солиьи, юридик шахсларни фойдадан олинадиган солиы, жисмоний шахсларни даромадидан олинадиган солиы, экология солиьи, сув ресурслардан фойдаланганлик учун солиы, ер ости бойликлардан фойдаланганлик учун солиылар киради.
Давлат солиыларининг муъим хусусиятлари улар республика бюджетига тушиб маъаллий бюджетларга ъам уларни даромад ва харажатларини тенглаштириш учун ажратмалар берилади. Бу солиылар бошыарувчилик щринни эгаллайдилар.
Маъаллий солиылар фаыат хар бир худуддаги маъаллий хокимликлар бюджетига тушади, бошыа бюджетларга ажратмалар бериш бщлмайди.
Бундай солиыларга ер солиьи автотранспорт воситаларни олиб сотганлик учун солиы мол-мулк солиьи, реклама солиьи, савдо-сотиы ыилиш ъуыуыи учун йиьим, шу жумладан айрим турдаги товарни сотиш ъуыуыини берувчи лицензия йиьимлари, юридик шахсларни, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуьулланувчи жисмоний шахсларни рщйхатга олганлиги учун йиьим, автотранспорт тщхташ жойидан фойдаланганлик учун йиьим, ободончилик ишлари учун йиьимлар киради.
Солиы турларига ыараб гуруъланиши. Солиы турлари жуда хилма-хилдир. Уларни юыорида келтириб щтдик. Бозор иытисодиётига щтиш даврида хилма-хил фаолият ва мулк шаклларидаги корхона ва ташкилотларни умумдавлат чора тадбирларини молиялаштиришда ыатнашишлари ижтимоий, иытисодий заруриятдир. Ъозирги молиявий таныислик асосан бюджет таныислиги эoтиборга олиб солиыларнинг янги турлари ъам киритилиши мумкин. Чунки бозор иытисодиётининг бинафша структурасига хизмат ыиладиган хилма-хил солиылар зарур.



Download 0.9 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   59




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling