Щзбекистон Республикаси Олий ва щрта махсус таoлим

4-LABORATORIYA ISHI 
Materialning xaqiqiy zichligini aniqlash. 
Jism massasini absolyut zich, ya‘ni g‘ovaksiz xajmiga nisbati shu 
jismning xaqiqiy zichligi deyiladi. 
 
Ishlatiladigan asbob-uskunalar: Le SHatelpe-Kandlo asbobi (xajm 
o’lchash asbobi), o’lchov tsilindri, texnik tarozi, tarozi toshlari, suvli idish, 
termometr, shtativ, kerosin yoki suv quyilgan kolba, shisha voronka, qoshiqcha, 
materialni maydalash uchun chinni idish yoki xovoncha, filptr qogoz, bolьa va 
chelak. 
Ish tartibi. Sinaladigan qattiq material yirik bo’lsa, uning zich, ya’ni 
g’ovaksiz xajmini topish uchun u yaxshilab quritiladi, bolьalab ushatiladi va 
‘ovonchada tuyilib, talqon qilinadi-kukun xoliga keltiriladi. Kukun xoliga 
keltirilgan materialning donalari g’ovaksiz deb faraz qilinadi va u har kvadrat 

---

10 
santimetrida 900 ko’zi bor elakda elanadi. Bu kukun quritish shkafida 105S
o 
temperaturada, massasi o’zgarmay qolguncha quritiladi (kukun massasining 
o’zgarmay qolganligini bilish uchun quritish vaqtida u ikki-uch marta tortib 
ko’riladi). Keyin eksikatorda (xavo kirmaydigan idishda) normal 
temperaturagacha sovutiladi. 
Tabiiy tosh kabi qattiq materiallar yuqorida aytilgan tartibda 
tayyorlangandan keyin Le SHatelpe-Kandlo asbobida (3-rasm, a) xaqiqiy 
zichligi topiladi. 
3-rasm. Xaqiqiy zichlikni aniqlovchi asbob. 
a) Le SHatelpe-Kandlo asbobi b) asbobni umumiy ko‟rinishi.
 
Le SHatelpe-Kandlo asbobining tsilindrik qismida (uning ichki diametri 
0,9 sm) ikkita gorizontal chiziq (0-0 va 20-20) bor. Bu chiziqlar orasidagi xajm 
20 sm
3
ga teng. Asbobning 0-0 chiziьigacha suyuqlik quyiladi. Quyilgan 
suyuqlik (suv, benzin, suvsiz kerosin) sinaladigan materialni eritmasligi va u 
bilan ximiyaviy reaktsiyaga kirishmasligi lozim. TSementning xaqiqiy zichligini 
topishda suv o‘rniga benzin yoki suvsiz kerosindan foydalaniladi, chunki 
tsement suv bilan reaktsiyaga kirishadi. 
Asbobga suyuqlik quyilgandan keyin uning suyuqlik satxidan yuqori qism 
quruq latta bilan artib olinadi. So‘ngra bu asbob shtativga o‘rnatilib, suvli shisha 
idishga solinadi (1-rasm, b). Le SHatelpe-Kandlo asbobining 20-20 chiziьi suv 
satxidan bir oz yuqori turishi shart. Idishdagi suvning temperaturasi doimo 
20

2
o
bo‘lishi kerak.
Le SHatelpe-Kandlo asbobiga solinadigan kukun material idish bilan 
birga texnik tarozida tortiladi. (tarozining aniqlik darajasi kamida 0,01 g bo‘lishi 
kerak). Bitta tajriba uchun 60-80g kukun yetadi. Bu kukun asbobga voronka 
orqali oz-ozdan solib turiladi va asbobdagi suyuqlik satxining ko‘tarilishi 
kuzatib boriladi. Suyuqlik satxi ko‘tarilib, 20-20 chiziqqa yetganda kukun solish 
darxol to‘xtatiladi. Ortib qolgan kukun idishi bilan birga yana tortiladi; 20 sm
3
xajmga ketgan kukunning massasini bilish uchun jami kukunning massasidan 
ortib qolgan kukunning massasi ayriladi. 
Materialning xaqiqiy zichligi (

o
) quyidagi formuladan topiladi: 

---

11 

o
=
a
V
m
m
2
1

(1) 
bu yerda 

o –
materialning xaqiqiy zichligi, g/sm
3
hisobida; 
m
1
- jaomi kukunning massasi, g hisobida; 
m
2
- ortib qolgan kukunning massasi, g hisobida; 
V
a
- Le SHatelpe-Kandlo asbobiga solingan kukunning xajmi, sm
3
hisobida; V
a
xajm o‘zgarmasligi va doimo 20 sm
3
ga teng bo‘lishi kerak. 
Xaqiqiy zichlikni Le SHatelpe-Kandlo asbobidan foydalanib topish 
tajribasi ikki marta yoki birdaniga ikki asbobdan o‘tkaziladi. Tajriba 
natijalarining o‘zaro farqi 0,02 dan oshmasligi kerak. Agar farq 0,02 dan oshib 
ketsa, tajriba yana takrorlanadi.