Sitologiya va

Ishning borishi. 1. elodeya epidermisidan o‘tkir pichoq bilan 
3x4 mm qalinlikda bo‘lakchalar tayyorlanadi. Pinset yordamida uni 
ajratib olib, predmet oynasidagi bir tomchi suvga botiriladi. Qoplovchi 
oyna bilan yopib, mikroskop ostida kuzatiladi. hujayra holatining ras-
mini chizing.
2. Buyum oynasining bir tomoniga osh tuzi eritmasidan bir tom-
chi tomiziladi. Ikkinchi tomondan esa filtr qog‘oz yordamida qoplovchi 
oyna tagidan suv tortib olinadi. 5
–
7 daqiqadan so‘ng hujayra pardasi 
torayib, burisha boshlaydi. Bunda plazmoliz ro‘y beradi.
3. Buyum oynasidagi osh tuzi eritmasi yana yuqorida ko‘rsatil-
gan yo‘l bilan toza suvga almashtiriladi. 5
–
7 daqiqadan keyin hujayra 
dastlabki holatiga qaytadi. Bu deplazmoliz hodisasi bilan bog‘liq.
http:eduportal.uz

---

IV bob 
HAYOTIY JARAYONLARNING KImYOVIY 
ASOSLARI
BO‘LIm
HAYOTIY JARAYONLARNING KImYOVIY ASOSLARI
hujayra tarkibiga kiruvchi organik 
birikmalar
hujayralarda moddalar va energiya 
almashinuvi
hayotiy jarayonlarning kimyoviy asoslari
III
Biologik evolyutsiyaning boshlanishi yerda hayotning hujay-
raviy shakllarini paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. hujayralar organizm-
ning qaysi qismida uchrashidan qat’i nazar u barcha hujayralar 
uchun umumiy hisoblangan belgilar va xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Mamlakatimiz olimlari, hujayraning kimyoviy tarkibini, ular-
da sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlarni o‘rganishga katta hissa 
qo‘shmoqdalar. Akademiklar Yo.To‘raqulov, B.Toshmuhamedov va 
ularning shogirdlarini bu sohadagi ishlari dunyo miqyosida e’tirof 
etilgan. 
19­ §. Hujayraning kimyoviy tarkibi 
hujayra tarkibiga jonsiz tabiatda uchraydigan kimyoviy ele-
mentlardan 70 taga yaqini kiradi. ular ko‘pincha biogen element-
lar deb ataladi. Bu tirik va jonsiz tabiatni umumiyligini ta’kidlov-
chi dalillardan biridir. Biroq tirik va jonsiz tabiatdagi kimyoviy ele-
mentlarning o‘zaro nisbati turlicha bo‘ladi. Tirik organizm tarkibiga 
kiruvchi kimyoviy elementlar miqdoriga qarab bir necha guruhga 
bo‘linadi. Bular: makroelementlar (S, o, h, N, P, C, k, Na, Ca, Mg, 
Cl, Fe) va mikroelementlar (Zn, Cu, J, F, Co, Mo, Sr, Mn, B)dir.
hujayra massasining 98 % ini to‘rtta element: vodorod, kis-
lorod, uglerod va azot tashkil qiladi. Bu elementlar barcha orga-
nik birikmalarning asosiy tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bulardan 
http:eduportal.uz

---

54
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
tashqari biologik polimerlar (yunonchada: “poli” – ko‘p, “meros” – 
qism) hisoblangan oqsil va nuklein kislotalar tarkibida yana fos-
for va oltingugurt ham uchraydi. hujayra tarkibidagi P, S, k, Na, 
Ca, Mg, Cl, Fe kabilar 1,9 % ni tashkil etadi. ularning har biri 
hujayrada muhim vazifalarni bajaradi. Masalan, Na, k va Cl hu-
jayra membranalari orqali turli xil moddalarni o‘tkazishni ta’min-
laydi. Nerv hujayralarida hosil bo‘ladigan qo‘zg‘alishlarini o‘tishi 
ham shu elementlar yordamida amalga oshiriladi. Ca va P suyak 
to‘qimalarini hosil qilishda ularning mustahkamligini ta’minlashda 
ishtirok etadi. Bundan tashqari Ca qonning normal ivishini ta’min-
lovchi omildir. Fe elementi eritrositlar oqsili – gemoglobin tarkibi-
ga kiradi va kislorodni o‘pkadan to‘qimalarga olib borishda ishtirok 
etadi. Mg elementi o‘simlik hujayralarida fotosintezda ishtirok 
etuv chi pigment –
xlorofill tarkibiga kiradi, hayvonlarda esa, bio-
logik katalizatorlar tarkibida biokimyoviy reaksiyalarni tezlashti-
rishni ta’minlaydi.
Barcha qolgan elementlar (rux, mis, yod, ftor, kobalt, mar-
ganes, molibden, bor va boshqalar) hujayrada juda kam miqdor-
da uchraydi, ya’ni hujayra massasining 0,02 % ga yaqin qismini 
tashkil etadi. Mikroelementlar biologik faolligi yuqori bo‘lgan mod-
dalar – gormonlar, fermentlar, vitaminlar tarkibiga kiradi. Masalan, 
qalqonsimon bez tomonidan ishlab chiqariladigan tiroksin gor-
moni tarkibiga yod elementi kiradi. uning yetishmasligi tiroksinni 
hosil bo‘lishini kamaytiradi, natijada bez gipofunksiyaga uchraydi 
va buqoq kasalligi rivojlanadi. Rux bir qator fermentlarning tarkibi-
da, jinsiy gormonlarning faolligini oshiradi. kobalt B
12
vitaminining 
zaruriy tarkibiy qismi bo‘lib, qon hosil bo‘lishida muhim ahamiyat 
kasb etadi.
1. Makroelementlarga qaysi elementlar kiradi?
2. Makroelementlar hujayrada qanday jarayonlarda 
ishtirok etadi?
3. Yod, rux, kobalt nimalar tarkibiga kiradi va ahamiyati
nimadan iborat?
http:eduportal.uz

---

55
hAYoTIY JARAYoNLARNING kIMYoVIY ASoSLARI
III Bo‘LIM
Quyida berilgan elementlarning xususiyatlarini raqamlar bilan juftlab 
ko‘rsating.
1
С, Н, О, N
A
qon hosil qilishda ishtirok etadi
2
Na, k, Cl
B
tiroksin hosil bo‘lishida ishtirok etadi
3
Ca ва Р
D
Jinsiy gormonlar faolligini oshiradi
4
Fe
e
fotosintezda ishtirok etadi
5
Mg
F
kislorodni tashishda ishtirok etadi
6
Zn
G
suyak to‘qimalarini hosil qilishda ishtirok 
etadi
7
I
h
membranalar orqali moddalarni o‘tishi-
ni ta’minlaydi
8 
Co
I
barcha organik birikmalar tarkibiga kiradi
1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-