Sitologiya va

24­ §. Oqsillar. Aminokislotalar
hujayradagi organik moddalar ichida oqsillar miqdor va aha-
miyati jihatidan birinchi o‘rinni egallaydi. oqsillar yuqori moleku-
lali kolloid birikma bo‘lib, aminokislotalardan tashkil topgan. ular 
gid roliz qilinsa, aminokislotalarga parchalanadi. oqsillarning ele-
mentar tarkibi uglerod 50–54 %, vodorod 6,5–7,3 %, kislorod 
21–23 %, azot 16 % hamda oltingugurt 0,5 % dan iborat. ular ning 
tarkibida ba’zan fosfor ham uchraydi. oqsillar hujayradagi boshqa 
organik birikmalardan o‘zlarining yuqori molekular massaga ega 
bo‘lishlari va tarkibida azot atomlari tutishi bilan farq qiladi.
Oqsillarning tuzilishi. organik moddalar ichida eng murak-
kabi oqsillardir. ular polimerlar guruhiga kiradi. Polimer molekulasi 
uzun zanjirdan iborat bo‘lib, bu zanjirda nisbatan oddiy bo‘ladigan 
monomerlar bir necha marta takrorlanadi. Monomerni A harfi bilan 
belgilaydigan bo‘lsak, u vaqtda polimer strukturasini quyidagicha 
A-A-A-A-...A tasvirlash mumkin. 
Tabiatda oqsillardan tashqari, boshqa polimerlar ham ko‘p, 
masalan, sellyuloza, kraxmal, kauchuk. ular bir xil monomer-
lardan, nuklein kislotalar esa to‘rt xil monomerdan tashkil topgan. 
oqsil mono 
meri aminokislotalardir. oqsil molekulasi faqat ami-
nokislotalardan tuzulgan bo‘lsa ham bu monomerlar bir xil emas, 
http:eduportal.uz

---

64
HAYOTIY JARAYONLARNING KIMYOVIY ASOSLARI
III BO‘LIM
oqsil molekulasi tarkibiga bir-biridan farq qiladigan 20 xil amino-
kislota kiradi.
oqsillar tarkibidagi aminokislotalar
halqasiz (asiklik) aminokislotalar
halqali (siklik) 
aminokislotalar
1. Glitsin
8. Leysin
15. Fenilalanin
2. Alanin
9. Izoleysin
16. Tirozin
3. Serin
10. Treonin
17. Triptofan
4. Sistein
11. Lizin
18. Gistidin
5. Sistin
12. Arginin
19. Prolin
6. Metionin
13. Asparagin kislota
20. oksiprolin
7. Valin
14. Glutamin kislota
Aminokislotalar peptid bog‘ orqali o‘zaro birikadi va polipep-
tid zanjirlarni hosil qiladi. Tirik organizmlar tarkibida uchraydigan 
oqsillar juda ko‘p va xilma xil bo‘lib, har bir oqsil o‘ziga xos ami-
nokislotalar ketma-ketligidan iborat. oqsil molekulalari ipsimon 
yoki yumaloq shakllarga ega bo‘ladi (21- rasm).
Aminokislotalar — quyi molekulali organik birikmalar bo‘lib, or-
ganik karbon kislotalarning hosilalaridir. Aminokislota organik kis-
lota molekulasida bir yoki bir nechta vodorod atomining aminogu-
ruh Nh
2
bilan almashinishidan hosil bo‘ladi. ko‘pincha Nh
2
guruh 
karboksil guruhiga (Cooh) qo‘shni uglerod atomining vodorodi 
o‘rniga kiradi. Aminokislotalar asosan bir xil sxemada tuzilgan.