«социология» фанидан маърузалар матни

Ижтимоийинститутлар (socialinstitution) —мазкуржамиятнингкўпчиликаъзоларитомониданбажариладиганижтимоийфаолиятнингасосийтурлари. Институтларкўпчиликамалкиладиганмеъёрларвақадриятларниҳамқамраболади; хулқ-атворнингинституционаллашганбарчаусуллариқатьийсанкцияларбиланҳимояқилинадивақўллаб-кувватланади. Ижтимоийинститутларжамиятнингнегизиниташкилқилади, чункиуларнисбатанмустаҳкамланган, замондагибарқарорхулқшакллариниифодалайди.
Ижтимоиймобиллик (socialmobility) — индивидларвагурухларнингтурлиижтимоийпозицияларгамуносабати. Вертикал мобил­лик — ижтимоий стратификациянинг иерархия тизимида куйига ёки юқорига қараб силжиши. Горизонтал мобиллик — индивид ёки гуруҳнинг бир минтақадан иккинчисига ўтиши. Вертикал мобилликни таҳлил қилишда социологлар индивиднинг ўз шахсий карьераси доирасидаги мобиллигини ҳам, индивид ва унинг ота-онаси ижтимоий позициясидаги тафовутларни ҳам ўрганадилар.
Ижтимоийпозиция (socialposition) — индивиднингмазкургуруҳёкижамиятдоирасидаижтимоийидентлиги. Ўзтабиатигакураижти­моийпозицияларжудаумумий (масалан, тендерролларбиланбоғлиқпозициялар) ёкикўпроқўзигахос (масалан, касбпозициялари).
Ижтимоийроль (socialrole) —муайянижтимоийпозицияниэгаллабтурганиндивидданкутиладиганхулқ-атвор. Ижтимоий роль ғояси азалда театр саҳнасида ўйналадиган актёр роли билан боғланади. Ҳар қандай жамиятда индивид ўз фаолиятининг турли соҳалари билан боғлиқ бўлган ижтимоий ролларни ижро этади.
Ижтимоийстратификация (socialstratification) — моддийвабошқанеъматларгазришишимкониятибиланбоғлиқбўлганжамиятдагигуруҳдарўртасидагатузилмалашгантенгсизликнингмавжудлиги. Ҳамма жамиятларда ҳам стратификация шакллари мавжуд бўлишига карамай давлат тизимининг ривожланиши окибатида бойлик ва ҳокимиятга эгалик қилишдаги тафовутлар кучайиб боради. Ҳозирги жамиятлар­да стратификациянинг энг характерли шаклларидан бири синфий бўлиниш хисобланади.
Ижтимоий эволюционизм (socialevolutionism) — ижтимоийўзгаришларнибиологиядагиэволюцияназариясидоирасидаўрганадиганилмийёндошувларданбири. Эволюцион ёндошув XIX аср социологиясида жуда кенг тарқалган бўлишига қарамай, эволюционизм ғоялари ҳозирш замон социологиясига муайян таъсир ўтказишда давом этмоқда. Ижтимоий эволюционизмнинг кўплаб оқимлари мавжуд. Бундай назарияларнинг кўпчилиги жамиятдаги тараққиёт содда шакллардан мураккаб шаклларга қараб боради, деган асосий фикрга таянади.