Sodda gaplarning murakkablashuvi Filologiya fanlari doktori, professor

Tenglanish qatorida bog’lovchi. Tenglanish qatori bog’lovchili yoki bog’lovchisiz bo’lishi mumkin. Bog’lovchisiz qator faqat ohang yordamida hosil qilinadi:
Bog’lovchili qator bog’lovchi vosita yordamida hosil qilinadi:
1
So‘zlovchining nutq qaratilgan shaxs yoki predmetni ifoda qiluvchi mustaqil so‘z yoki so‘z birikmasi
2
Undalma gapning umumiy mazmuni bilan bog‘liq bo‘lib, gap bo‘laklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydi
3
Undalma bosh kelishik shaklida keladi. Bu jihatdan u egaga o‘xshaydi
4
Lekin undalma undosh intonatsiyasi, pauza bilan ajratilishiga ko‘ra hamda kesim bilan bog‘lanmasligi jihatidan egadan farq qiladi
Undalmalar
kesim: Do’stim, ishonganim sensan;
.
ega: Oybek, sen maktabga kechikyapsan;
aniqlovchi: Gulbadan, sening muhabbating dilingda pinhon;
Undalma kengaytirgan olmosh so’zshakl gapning barcha bo’laklari, bo’lakning kengaytiruvchilari, qolaversa, bo’lak bo’laklarining kengaytiruvchilari bo’lishi mumkin:
to’ldiruvchi: Qarchig’ay changalim, senga yo’l bo’lsin.
hol: Halim, sen tufayli murodimga yetdim;

Undalma vazifasida qo’llanadigan so’z:

• Undalma vazifasida qo’llanadigan so’z:
• ot: Xola, bemahalda nima qilib yuribsiz?
• otlashgan so’z: 1. Ko’rganlar, gapiring. 2. Tentagim, nima deysan?
• 3. Birinchi, men ikkinchi!
• Undalma kengayishi ham mumkin: 1. Yaxshi yigit, sevganingdan ayrilma. 2. Oq ilon, oppoq ilon, oydinda yotganing qani?
• Undalma uyushishi ham mumkin. Bunda nutq turli narsalarga qaratiladi. Daraxtlar, bo’stonlar, sizdan so’rayman.
• Undalma gapning barcha o’rinlarida kela oladi. Gap boshida kelganda uni ochadi, oxirida esa yopadi: 1. Aziz do’stim, omonmisan? 2. Omonmisan, aziz do’stim.
• Undalma mustaqil gap maqomini ham olishi mumkin: 1. Opa! Sen ham odam edingmi? 2. Bola qichqirdi: «Dada!»

Kiritma qurilmalar intonatsion
jihatdan mustaqillika ega bo‘ladilar
Kirish so‘zlar bir so‘zdan iborat
bo‘ladi
gap bo‘lagi yoki qo‘shma
gaplarning komponenti
bo‘lib hisoblanmaydi
Ular biror so‘roqqa javob
bo‘lmaydi, semantik vazifa
bajarmaydi
gapning ayrim bo‘lagi yoki butun ifodaga so‘zlovchining subyektiv munosabatini, emotsional tuyg‘usini ifodalaydi
gapning biror bo‘lagi bilan
sintaktik munosabatga kirishmaydi
Kirish va kiritma qurilmalar
Kiritma quril-
malar uch tip-
ga bo‘linadi
Kiritma so‘z
Kiritma
gaplar
Kiritma
birikmalar
Kirish kengaytiruvchi gapda quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:
ta’kidlash, tinglovchining diqqatini bayon qilinayotgan fikrga tortish: takrorlayman, muhimi, ishonsangiz, masalan, misol uchun, ta’kidlayman, aytish kerakki;
01
sub’ektiv munosabat, his-tuyg’ularni ifodalash: baxtimizga, baxtga qarshi, o’ylayman, umid qilaman, o’ylaymanki, shubhasiz, ehtimol, shu ma’noda, qaysidir ma’noda, afsuski, attang, essiz;
02
fikrni bayon qilish usuliga munosabat: to’g’risini aytganda, bir so’z bilan aytganda, sodda qilib aytganda, aniqrog’i, qisqasi, gapning indallosi;
03
fikrning bog’lanishini, matn tarkibiy qismlari orasida munosabat, ichki aloqa kabilarga so’zlovchining qanday qarashini ifodalash: demak, xulosa, sababi, shunday qilib, ko’rinadiki, ma’lum bo’ladiki, buning ustiga, odatda;