So'ngi versia indd
Download 0.49 Mb. Pdf ko'rish
|
zavqiy oxirgii
|
Birining ilkida qaymoq, birining ilkida may,
Birining ilkida boda, birining ilkida choy. Birining ilkida bo‘za, birining ilkida humoy, Munchalik mumtoz yaratibdur alarni kim xudoy. 13 deb, xushomadli madhiyalar yozib, iqtisodiy-siyosiy tomondan tushkunlikka yuz tutgan davrni koʻklarga koʻtarar ekan, mehnatkash xalq bunday deydi: Ey falak, charxing buzilsin, kimga xor etding meni, Nokasu nomehribonga intizor etding meni. Intizorlik torta-torta tanda toqat qolmadi, Yoʻl chibindek sargʻayib, ucharga holat qolmadi. 14 Yoki: Daryolarni kim kechmaydi sayoz boʻlsa, Chilla kirmay muz qotarmi ayoz boʻlsa. Mard yigitni lohaz qilgan yomon narsa, Olay desa, choʻntagida pul oz boʻlsa 15 . Bu misralarda xalqning ogʻir moddiy qiyinchilikdan shikoyati aks etgan. Mazlumlar dahshatli zulmga, ekspluatatsiyaga qarshi yana shunday dard-alamli misralar yaratganlar: Bu togʻlar baland togʻlar, Mazlumlar yoʻlin bogʻlar, Gʻaribga gʻarib yigʻlar, Biz gʻaribga kim yigʻlar? 16 Koʻrmadim huzur-halovat 13 Fazliy, “Majmuatushshuaro” (Sh,I, inv, №5735), bet 372 14 F. A. inv. №87, 1338 15 F. A. inv. №87, 1338 16 F. A. Inv. №87, 1338 18 Doim ishim boʻldi mehnat. Qamchilar boshimda pata-pat, Naylay armon bilan ketdim. Koʻzimning oqqan yoshiga, Oʻrdak suzadi na qilay, Yurakkinamning taptiga, Tandir qiziydi na qilay? 17 Mazlumlarning farovon hayot haqidagi orzu- umidlari, tilak-maqsadlariga qarshi xon-bek va boshqa ekspluatatorlarning zulmi koʻndalang turdi, zolimlar ezilgan xalqning moddiy boyliklarini turli yoʻllar bilan tortib olib, erkidan, orzu-havasidan, huzur-halovatidan mahrum etdilar. XIX asrning birinchi yarmi mehnatkash ommaning huquqlari poymol qilingan, inson zolimlar oyogʻi ostida toptalgan va gʻoyat qadrsizlangan davr edi. Adolatsizlik, jabrzulm va benihoya ogʻir eksplua- tatsiya natijasida xalqning ochyalangʻoch, boshpana- siz qolishi bu davrning juda koʻp uchraydigan hodi salaridan edi. Zolimlar, razil amaldorlar, inson qiyofa- sidagi boshqa hamma yirtqich tekinxoʻrlar mehnatkash xalqni ekspluatatsiya qilar, xoʻrlar, jabrzulm oʻtkazib u ning boyligi hisobiga koʻngil ochar, koshonalar so- lar, kayf-safo bazmlari qurar, uning lazzatini surar edi- lar. Mehnatkash omma ezilish, xoʻrlanish bilan birga, u ning haqiqiy insoniy tuygʻulari, hislari, vijdonlari ham haqoratlangan edi. Yuqoridagi misralarda xalqning oʻz ayanch ahvolidan zorlanishi, ekspluatatorlarning jabr- zulmiga boʻlgan nafratgʻazabi aks etgan. 17 F. A. №87, №951, №817, №1138 19 Demokratik tendensiyadagi adabiyot vakillaridan Gulxaniy va Maxmur xalq adabiyotidagi realistik traditsiya izidan bordilar. Ular oʻzbek va tojik adabiyotining ulugʻ namoyandalari Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Turdi va boshqalarning adabiy ijodidagi demokratik traditsiyalarni davom ettirib, ulardagi gumanizm, vatanparvarlik ideallarini rivojlantirishga harakat qildilar. Shuning uchun ham oʻz she’rlarida mehnatkash omma manfaatini birinchi oʻringa qoʻyib, oʻzlari yashab turgan davrdagi jabr zulm, haqsizlik haqida haqqoniy soʻzlarni aytishdan qaytmaydilar. Ular saroy shoirlariningdavr haqidagi soxta madhiyalari yolgʻon gaplardan iborat ekanligini ham oʻz she’rlarida isbot qiladilar. Gulxaniy “Zarbulmasal” 18 asarida Fazliy, Mir, Ado va boshqa saroy shoirlari tomonidan maqtalgan davrni “Ayyomi nofarjom” deydi, yana shu asarida “Fargʻona bilan Miyonqol qadimgi shahar va qal’alarning xarobalari bilan toʻlgan, bu xarobalarda faqat yapaloqqush bilan boyoʻgʻli uya qurgan”, deb koʻrsatadi. Maxmur esa “Hapalak” she’rida xonbeklar tomonidan xarob etilgan qishloq va uning non oʻrniga ajriq tomirini tuyib yegan, ochligidan qaddi bukilgan, “yurgagida onasi oʻragan lattalari uch mingu yuz yetti boʻlak” boʻlsada, yelkalariga ilib yurgan, yalangʻoch, boshpanasiz, qashshoq aholisining achinarli ahvolini rostgoʻylik bilan tasvirlab beradi. Haqiqatan ham, Oʻrta Osiyoning har uchala xonligidagi mehnatkash ommaning ahvoli ana shunday edi. 18 Gulxaniy. Maxmurning 1951-yilda O‘zSSR Fanlar akademiyasi tomonidan nashr qilingan “Tanlangan asarlar”iga qaralsin. 20 XIX asr birinchi yarmidagi Maxmur, Gulxaniy kabi demokratik tendensiyadagi yozuvchilar traditsiyasi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi demokratik yozuvchilar tomonidan ijodiy ravishda davom ettiriladi. *** Shoir Muqimiy, Furqat va Zavqiy mehnatkash ommaning ogʻzaki badiiy ijodiyoti va u bilan bogʻlangan demokratik tendensiyadagi adabiyot vakillarining realistik traditsiyalariga ergashadilar, ularning ta’sirida she’rlar yoza boshlaydilar. Ayniqsa, bular uchun Alisher Navoiyning boy ijodiy xazinasi ulugʻ bir maktab boʻldi. Shoir Zavqiy ijodining dastlabki davriga oid she’rlari jumlasiga uning 18751876yillar orasida Fargʻonada boʻlib oʻtgan muhim ijtimoiy tarixiy hodisalar bilan bogʻlangan “Chekib hasrat demish xon shahri Xoʻqandimdin ayrildim” 19 misrasi bilan boshlanadigan 7 band (35 misra)lik bir muxammasi, 2-3 tojikcha 20 , “Qarz”, “Pashshalar” radifli oʻzbekcha gʻazallarini kiritish mumkin. Bu she’rlardan “Qarz”, “Pashshalar” va yuqoridagi muxammasni mazmuniga qarab, shoir ijodining boshlangʻich davridagi realistik she’rlaridan 19 Bu muxammasning qo‘limizda ikki xil: shoirning do‘sti marhum Muhammad Amin Ayyub o‘g‘li qalami bilan 1302-hijriy yili ko‘chirilgan nusxasi va I.M. nusxalari bor. Keyingi nusxasiga asoslanildi. 20 Zavqiyning tojik tilida yozilgan she’rlaridan har xil manbalardan to‘plangan 5-6 tasi bor. Undan uchtasi diniy ruhda, qolganlari ishqiy, bittasi 1911-yil 25-noyabrda Qo‘qon rastasining kuyishiga bag‘ishlab yozilgan. 21 desa boʻladi. Shoir bu she’rlarda hayotdagi voqealarni real chizib koʻrsatishga urinadi, oʻz she’rlariga asosiy tema qilib kundalik hodisalarni, aktual voqealarni saylab oladi. U xon, beklarning surgan kayf-u safosi va uning ichki mohiyatini fosh etishga, mehnatkash ommaning ogʻir ahvolini tasvirlashga harakat qiladi. Zavqiyning muxammasida asosan xonlikka boʻlgan munosabati ifodalangan. Shoir muxammasning birinchi bandida Xudoyorxon (1845-1875) toj-taxt va saltanatdan ayrilgandan keyin xonlik davridagi aysh- ishrati, ogʻainilari, Nasriddin, Oʻrmon kabi oʻgʻillari bilan birgalikda surgan davru-davronlarini qo‘msab yigʻilishini bayon qiladi va xonning surgan oʻsha kayf safo, ayshishratlari “gunohsiz nechalarning moʻyu soqolini terdirib yulish” – qonqora qaqshatish hisobiga boʻlganligini xon tilidan bunday eslatadi. Download 0.49 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|