Sotsiologiyaning fan sifatida vujudga kelishi va taraqqiyotini asosiy bosqichlari

3. Etnosotsiologiyaning predmeti va ob’ekti. Har bir fan o’zining
tadqiqot predmeti xosligi, uning tadqiqot etish uslublari bilan boshqa fandan
farqlanib turadi. 
Etnosotsiologiyaning predmet sohasiga murojat qilishda qayd qilib o’tish
kerakki, u hali shakllanish bosqichida hisoblanadi. G’arb mamlakatlari
sotsiologiyasi sohasida etnik sotsiologiya maxsus nazariyalar ro’yxati tarkibiga
kiritilmaydi. Biroq, sotsiologiyaning sohaga oid yo’nalishlari orasida «sotsiologik
irqlar» yo’nalishi mavjud bo’lib, sotsiologlar tomonidan o’z tadqiqotlari
yo’nalishlarini belgilashda «irqqa oid» va «etnik munosabatlar» tushunchalarini
tavsiflash qayd qilinadi. 

---

Bu tushunchalarning bahs-munozaralarsiz tarzdagi o’xshashlik xususiyati
shubha ostiga olinadi. Bu Shu bilan bog’liqki, G’arb sotsiologiyasida ko’rsatib
o’tilgan ilmiy sohaning asosiy yo’nalishlari irqchilik g’oyalariga tegishli
hisoblanadi. Ularning asosida ma’lumki, etnik guruhlarning ijtimoiy tengsizlik
masalalari yotadi, bu holat odamlarning genetik xususityalari bilan bog’liq bo’lgan
vertikal va gorizontal sotsial strukturalardagi holatlari, zamonaviy vaziyatlarda
industrial jamiyat doirasida etnik tengsizlik vaziyatlari yuzaga kelishlari bilan
belgilanadi. G’arb sotsiologlari tomonidan «irqchilik» tushunchasi mazmun –
mohiyatiga ko’ra, etno milliylik belgisi bo’yicha «etnik mansublik» tushunchasiga
mos kelishi qayd qilinadi. 
O’zining ichki tarkibiga, mantiq xususiyatlariga ko’ra, sotsiologik fanlar
tushunchalari va kategoriyalari tizimi o’zaro bog’liqlikka ega bo’lib, bunda
etnosotsiologiya sotsiologiyaning yo’nalishlaridan biri sifatida, sohaga oid
sotsiologik fan hisoblanadi.
Bu holatda sotsiologiya kabi bir butun holatda etnosotsiologiya ham ilmiy
fan sifatida hozirgi kunda ko’plab ilmiy nazariyalar, yo’nalishlar va maktablardan
tashkil topganligi qayd qilinadi. Shu sababli, ayrim tadqiqotchilar hisoblashlaricha,
etnosotsiologiya empirik tadqiqotlarga asoslanilgan o’rta darajadagi maxsus
sotsiologik nazariyalardan tashkil topgan bo’lmasdan, balki sohaga oid sotsiologik
fan hisoblanadi. Ushbu nazariyalarning har biri (marksizm, materializm,
psixologik, siyosiy, relyavistik, konstruktiv va boshqalar) sotsiologiya tizimida
o’rta darajadagi maxsus sotsiologik nazariya sifatida, shuningdek nazariya, usul va
empiriya sifatida qayd qilinadi.
6
Etnosotsiologiya fanlararo fan hisoblanib, u turli xildagi etnik muhitlarda va
sotsial guruhlarda amalga oshuvchi sotsial jarayonlarni o’rganuvchi etnoslar va
milliy – etnik jamiyatlar haqidagi bir nechta fanlar kesishish sohasida shakllanadi. 
Etnik sotsiologiyaning predmet sohasi etarlicha keng hisoblanadi. Uning
tarkibiga halqlarning sotsial strukturasi, ularning muhiti o’zgarishlari, oila ichki
munosabatlaridagi o’zgarishlar spetsifik xususiyatlari, turli xil etnik guruhlarda
tillardan foydalanish tendentsiyalari, madaniyatlararo o’zaro aloqalar, milliy
o’zlikni anglash, etnoslar o’rtasidagi aloqalar kabilar kiritiladi. 
Etnosotsiologiyaning predmetini alohida ahamiyatga ega bo’lgan, ichki
milliy jamiyatlar ichidagi va ular o’rtasidagi Chuqur madaniy – psixologik aloqalar
sifatida belgilash mumkinligi qayd qilinadi. Bunda milliy jamiyatlar umumiy
holatda ijtimoiy tizim tarkibiy masalalari sifatida qarab chiqiladi, uning funktsiyasi
va roli o’z-o’zini harakatlantirish va o’z-o’zinii rivojlantirish manbai sifatida
tavsiflanib, uning faoliyati qonuniyatlari ijtimoiy – sub’ektiv xosilalar ko’rinishida
ifodalanadi. Milliy jamiyatlar tushunchasi orqali ichki va tashqi aloqalari va
munosabatlari bilan bir butunlik holida integratsiyalashish ifodalanadi. Ushbu
vaziyatda, ichki integral milliy aloqalarning o’rganilishi – ushbu fanning asosiy
predmeti zvenosini tashkil qiladi.
Etnosotsiologiyaning ob’ekti halqlar, etnik guruhlar va ularning ijtimoiy
differentsiatsiyasi, shuningdek etnik xususiyatlarga ega bo’lgan ijtimoiy guruhlar
6
Mnаtsаkаnyan M.O. Nаtsii i nаtsionаlnqe otnosheniya. Sotsiologiya i psixologiya nаtsionаlnoy jizni.. – M., 2004. 
12-bet.

---

(masalan, O’zbekistonda istiqomat qiluvchi o’zbeklar, mamlakatda yashovchi
o’zbek va rus tadbirkorlari yoki boshqa ijtimoiy guruhlar) hisoblanadi.
Etnosotsiologiyada ob’ekt ikki xilda o’rganiladi: ya’ni, shaxsiyat orqali –
ma’lum bir guruh tarkibiga kiritiluvchi ma’lum bir etnik mansublik orqali va etnik
mansublik ta’siri orqali – ya’ni, guruhlarning odam «jamoaviy ongi», uning xulq-
atvoriga, faoliyatiga ta’siri orqali ifodalanadi. Etnik guruhlar ijtimoiy jihatdan
ifodalanishi – bu jamiyatning bir qismi, segmentlari sifatida umumiy
madaniyatning manbalari sifatida qaraladi va shuningdek birdamlik hissiga ega
hisoblanadi. 
Odam hayotida etnik funktsiyalarning aniqlanishi va etnik o’xshashlik
sezilarli ahamiyatga ega hisoblanadi. Milliy psixologiyani o’rganish davomida
jamoaviy psixologiya tashqarida va aniq bir odamga bog’liq bo’lmagan holatda
mavjudligini hisobga olgan holatda, bu ko’plab avlodlar tajribasi, ongli va
ongsizlik sintezi ko’rinishida ifodalanadi. Shu bilan bir vaqtda ushbu holat har bir
halqda o’zining «jamoaviy» mavjudligi va o’ziga xosliklariga ega bo’lib, turli xil
guruhlarning va ularning vakillarining turli xil Shakllari va ifodalanishlari
kuzatilib, ularning ongi orqali o’tishlar va ularning psixologiyasi struktura
bo’yicha o’tishlardagi sinishlar qayd qilinadi.
Ushbu ko’rinishda, etnik sotsiologiya – bu Shaxsiyat va etnik guruhlarning
rivojlanishi va funktsiyasining ijtimoiy jihatlarini, ularning o’xshashligini,
manfaatlarini, xulq-atvorini, o’zaro munosabat va aloqalarini o’rganuvchi fan
hisoblanadi. Bu fan sotsiologiyaning sohasi bo’lib, nafaqat sotsiolog olimlar
tadqiqotlariga asoslanilishi, balki etnolog, psixolog, tarixchilar, etnograflar
ishlariga asoslanishi ham qayd qilinadi. 
Etnosotsiologiyaning asosiy yo’nalishlari etnik va milliy o’zlikni anglash
bo’yicha tadqiqotlardan tashkil topgan bo’lib, ushbu holatning ma’lum bir aniq
tarixiy Sharoitlar bilan bog’liq holatda funktsiyasini o’rganishga qaratiladi. Ushbu
jihatdan olib qaralganda, etnosotsiologiya ijtimoiy ongning holati va dunyoda
mavjud bo’lgan asosiy irqlarning xulq-atvorlari holatini o’rganish bilan
Shug’ullanadi. Nisbatan keng tarqalgan holat sifatida milliy o’zlikni anglash va
halqlarning xulq-atvorlarini o’rganish qayd qilinib, bu holatlar o’ziga xos
takrorlanmas belgi – xususiyatlarga egaligi bilan ajralib turadi. Ushbu jihatdan
katta va kichik halqlar ularning iqtisodiy jihatdan va siyosiy hayoti,
madaniyatining rivojlanishi, tili, an’analar va urf – odatlarga amal qilish bo’yicha
rivojlanish darajasi bilan o’zaro farqlanib, bu holatlar ularning avtonom tarzda
mavjudligini belgilab beradi.
Etnik sotsiologiya va uning vakillari hisoblangan olimlar Shuningdek amaliy
tadqiqotlar bilan ham Shug’ullanishib, bunda asosan etnomadaniy tadqiqotlar
alohida o’rin tutishi keltiriladi. Uning predmeti sifatida madaniy ehtiyojlar va
an’analarning milliy o’ziga xosligi, xulq-atvorning ijtimoiy stereotiplari va ma’lum
bir aniq etnik jamiyatlar vakillarining hayoti, ularning o’zaro munosabatlari va
aloqalari, manfaat va ehtiyojlari, qadriyatlarga bo’lgan mo’ljal olishlari qayd
qilinadi.