Startorlarning tuzilishi va ishlash prinsipi

Ichki reduktorli va doimiy magnitlardan uyg‘atiladigan startorlar. Ichki 
yonuv dvigateli va ishga tushirish sistemasining tavsifnomalarini bir-biriga ratsional 
moslashtirishda yuritmaning startordan dvigatelga bo‘lgan uzatish soni i katta 
ahamiyatga ega. Har bir dvigatel va uni ishga tushirish sharoitlari uchun 
yuritmaning, elektrostartor quvvatini eng to‘la ishlatilishini ta’minlaydigan uzatish 
sonlari mavjud. Ammo, reduktorsiz yuritma mexanizmlarida, shesternaning
mexanik mustahkamlik shart-lariga ko‘ra i ning qiymati 16 dan katta bo‘lmaydi. 
Ikkinchi tomondan, i ning ortishi startor elektrodvigatelining o‘lchamlari va 
massasini kamaytirish imkonini beradi. Oxirgi yillarda elektrostartorlarning 
o‘lchamlari va massasini kamaytirish maqsadida elektrodvigatel chulg‘amlarini 
yengil aluminiydan tayyorlash, issiqqa chidamli yuqori sifatli izolyatsiya materiallar 
ishlatilishi bilan birga, ichki qismiga reduktor o‘rnatilgan o‘lchamlari kichik, 
aylanish chastotasi yuqori bo‘lgan startorlar tobora keng qo‘llanilmoqda. 
Reduktorli startorlarda yakor vali bilan startorning chiqish vali orasiga aylanish 
chastotasini 3-4 marta pasaytiradigan reduktor o‘rnatilgan. Bunda 
elektrodvigatelning salt ishlagandagi aylanishlar chastotasi 15000-20000 min
-1
gacha orttiriladi, yakor validagi aylantiruvchi moment qiymati esa sezilarli darajada 
pasayadi. 

---

Tuzilish jihatidan reduktorlar oddiy qatorli ichki (2.14-rasm) va tashqi ilashgan 
yoki planetar mexanizmli bo‘lishi mumkin. Ayniqsa bu maqsadlarda Jems nomi 
bilan yuritiladigan planetar reduktorlarni (2.15-rasm) ishlatish maqsadga muvofiq. 
Bu reduktorlar kuchlanishning simmetrik uzatilishi, ixchamligi va foydali ish 
koeffitsienti (FIK) yuqorililigi bilan ajralib turadi. 
2.15-rasm. Ichki ilashgan reduktorli startyor: 
1–old tomondagi qopqoq; 2– yuritma pishangi; 3– tortish relesining yakori; 4–tortish relesining 
chulg‘ami; 5–kontaktli lappak; 6– uyg‘otish chulg‘ami; 7– cho‘tka; 8– podshipnik; 9– kollektor;10– 
elektrodvigatel yakori; 11– reduktorning yetakchi shesternasi; 12– ichki ilashgan yetaklanuvchi tishli 
g‘ildirak; 13– erkin yurish muftasi; 14– yuritma shesternasi; 15– yuritma vali. 
2.16-rasm. Planetar reduktor va doimiy magnitli startyor: 
1– yuritma shesternasi ; 2– yuritma pishangi; 3– tortish relesi; 4– kollektor; 5–cho‘tka; 6–
doimiy magnitlar; 7– yakor; 8– planetar reduktor; 9– erkin yurish muftasi 

---

Reduktorli startorlar bir qator afzalliklarga ega, xususan, ularning o‘lchamlari va 
massasi kichik, elektrodvigatellaridagi aylantiruvchi momentining pasayishi 
hisobiga dvigatelni ishga tushirish jarayonida akkumulatorlar batareyasiga 
tushadigan yuklama qiymati ancha kamayadi, past temperaturalarda dvigatellarning
ishonchli ishga tushirish imkoniyati ortadi. Shu bilan birga reduktorli startorlar 
kamchiliklardan ham holi emas va ularning eng asosiylari quyidagilar: erkin yurish 
muftalariga tushadigan yuklama ortadi va ularning ishonchli ishlash darajasi 
pasayadi; reduktor tufayli va elektrodvigatel yakorining aylanish chastotasi 
yuqorililigi sababli startor ortiqcha shovqin bilan ishlaydi; yakor aylanish 
chastotasining yuqorililigi cho‘tka va kollektorlarning ishlash sharoitini 
og‘irlashtiradi va ularni eyilishini tezlashtiradi. 
Reduktorli startorlarning qo‘llanishi ularning ishlab chiqarish texnologiyasini 
sezilarli darajada o‘zgarishiga olib keldi. Xususan, tez aylanuvchi qismlarning 
mexanik mustahkamligi oshirildi, yakor chulg‘amlarini izolyatsiya qilish uchun 
pishiqligi yuqoriroq bo‘lgan materiallar qo‘llaniladigan, elektrodvigatelning asosiy 
zanjirlaridagi qalaylash yo‘li bilan ulanadigan birikmalar payvandlanadigan, 
aylanuvchi qismlarni aniq muvozanatlashtirish amalga oshiriladigan bo‘ldi. 
Oxirgi vaqtda quvvati 2 kVt dan katta bo‘lmagan startorlarda doimiy 
magnitlardan uyg‘otilish usuli tobora keng tatbiq topmoqda (2.15-rasm, 6). Odatda 
soni oltita bo‘lgan doimiy magnitlar startor qobig‘ining ichki qismiga diametri 
bo‘ylab mahkamlanadi. Doimiy magnit koersitiv kuchi nisbatan katta bo‘lgan 
stronsiy ferritidan tayyorlanadi. Koersitiv kuchi katta bo‘lgan doimiy magnitlar 
startor ishga tushirilayotgan jarayonda yuzaga keladigan “yakor reaksiyasi” ta’sirida 
magnitsizlanishga chidamli bo‘ladi va o‘zining magnit xususiyatlarini uzoq vaqt 
davomida 
barqaror 
saqlaydi. 
Mamlakatimizda 
chiqarilayotgan 
NEKSIA
avtomobilining startori elektrodvigateli ham doimiy magnitlardan uyg‘otilish 
prisipiga asoslangan.
Bu turdagi startorlarning yangi avlodiga temir-neodim-bor qotishmasidan 
tayyorlangan yuqori energiyali doimiy magnitlar o‘rnatilmoqda. Bu magnitlar 
“Magnakvench” nomi bilan yuritiladi. Energiyasi 22-30 kJ/m
3
bo‘lgan strontsiy 
ferritiga nisbatan “Magnakvench” magnitlarining energiyasi sezilarli darajada katta 
bo‘lib, 100-290 kJ/m
3
doirasida yotadi. Bu magnitlar asosida tayyorlangan startorlar 
juda ixcham va yengilligi bilan ajralib turadi. Temir-neodim-bor qotishmasining 
ancha qimmatligi, ochiq havoda oksidlanishga moyilligi va temperaturaga 
ta’sirchanligi bu magnitlarning jiddiy kamchiligi hisoblanadi. Bu kamchiliklarni 
bartaraf qilish uchun tayyorlash jarayonida magnitga maxsus ishlov berish zarur 
bo‘ladi