Statistikasi
Bank normattvlari, barqarorligi
Download 7.25 Mb. Pdf ko'rish
|
Moliya statistikasi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Jamg*arnia ishi statistikasi
|
5.4. Bank normattvlari, barqarorligi
va reytingi koVsatkichlari 0 ‘zbekiston respublikasining Markaziy banki to ‘g‘risidagi qo- nuniga (52-modda) muvofiq Respublika Markaziy banki qolgan bankiar uchun normativlar o'rnatish huquqiga ega. Nopmativlarning qoilanilishi respubiika banklari barqarorligini ta'minlash va ularni oidi olinishi mumkiti bo'lgan yoki asossiz risk- lardan saqiab qolishdir. Asosiy risklardan biri kredit riskidir. Norma- tiv bo‘yicha yirik kreditlar summasi bank kapitalidan 8 barobardart ko‘p bo'lmasligi kerak, kapital yetarliligi kocffitsiyenti (bankkapi- talining risk aktivlariga nisbati) 10 foizdan oshmasligi ko‘zda tutil- gan, bir zumda iikvidlik koellitsyenti minimal razmcri 0,25; joriy likvidlik-0,3; qisqa muddatli iikvidlik ko‘rsatkichining maksimal dara- jasi — 1,0 va boshqalar; bitta qarzdorga yoki o'zaro bog'liq qarzdor- iar guruhiga risk darajasining maksimal darajasi birinchi darajali bank kapitali darajasining 25 foizidaii yiiqori bo‘imasligi kerak, bank kreditlarining maksimal risk! razmeri bank kapitalining 5 foizidan yuqori boMmasligi kerak; umumiy bank kapitalining yetarlilik ko- effitsiyenti (riskka asosiangan kapitalning umumiy summasining bank aktivlari umumiy summasiga nisbatiga 0,!{I0%) teng); birinchi dara- Jadagi kapitalning yetarlilik koeffitsiyenti (oddiy aksiyalar, kumui- yativ — imtiyozli aksiyalar, qo‘shiigan kapital, taqsimlanmagan !57 foyda qiyimUining umumiy aktivlarga nisbaii). Bii yerda minimal qiymal 0,05 (5 foiz). IJmmniy kapitaida biriiiclii darajaii kapiia! Iiajmi 50 toizdan osliiiiasligi kcrak. LeveraJ kocfritsiycmi. Bu koO'saikicb birinchi darajaii kapital- ning aktiviarniiig umumiy summasiga nisbati bilan liisoblanadi, Le- kin bu ishni bajarishdan oidin umumiy akiivlar summasidaii no- rnoddiy aktivlar va Gudvili summasi diiqariiadi. Gudvill summasi bankni sotib olishda sof aktiviar qiymaiidan orliqcha todangan summa. Statistikaning vazifasi ana shu normativlarni bajarihsh darajasiga baho berisildir. Normativlarni hisobiashda bir qancha ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Ulaiia quyidagilar kiritiladi: 1. Bankiarning xususiy kapitali. U o ‘z ichiga toMangan ustav fondi, bank zaxiraiari va taqsimlangan foydani oladi, 2. Normativlarni hisobiashda qodlaiiiladigan xususiy kapitai summasini olishdan oidin, u summadan tugallanmagan kapitai, quriiishga qo'yilgati mablagdar va qoplash muddati 30 kundan ortiq kechikadigan kreditlar diiqariiadi. 3. Likvid aktiviar. Ular tijorat banklarining Markaziy bankda saqianadigan zaxiraiari, sotib olingan daviat obligatsiyaiari qiy- mati, boshqa banklar schyotidagi rnablag'iar, qoplash vaqti hali to'lmagan berilgan kredit summalar (lyilgacha muddatda) dir. 4. Banklar iqtisodiy operalsiyalarni bajarish uchun m alum bir riskka boradilar. Sbuning uchun ham, bank kapitali riskni hisobga olgan holda aniqianadi. U bank aktivlari bilan mumkin bo‘lgan dara- jada qoMdan chiqarilgan mablag‘ o ‘rtasidagi farqqa teng. Endi rnoliyaviy barqarorlikni baholovchi bank normativlarini ko‘rib chiqamiz. 1. Kuk koeffitsiyenti (N,) yoki kapitai yetarliiigining normativi — bank xususiy kapitalining risk bilan bog'langan aktiviar summasi- ga nisbati. Norma - 5 foizdan yuqori. 2. Joriy iikvidlik normativi (N^) likvid aktivlaming hisob bo'yicha talab qilinadigan bank majburiyatlariga nisbati. Norma 30% dan ortiq. 3. Bir zumda Iikvidlik (N3) — yuqori likvid aktivlaming bank maj- buriyatlariga (talab qilinadigan) nisbati. Norma - 20 foizdan ortiq. 4. Uzoq muddati) kreditlarning risk normativi (N^) — uzoq mud- datli kreditlarning xususiy kapitai va uzoq muddatli depozitlarga nisbati. Norma - 120% dan past. 5. Likvid akiivlar va netto-aktivlari nisbati (Nj), Norma — 10% dan ortiq. 158 6. Bir qarzdorga bo'lgan risk normativi (N^^) — qnrzdorga bcril- gan к red 11 va katolatning bank xusiisiy kapiialiga nisbati. Norma — 25% dan oshmasligi kerak. 7. Yirik krcdillar riski normalivi (N^) — yirik kredil va hamma kafoiatlarning 50 % summasining bank xusitsiy kapitaliga nisbati. Norma — 8 martadaii yuqori bodmasligi kerak. 8. Bankning bir kreditori risk normativi (Nj^) — bir kredilor qo'yilmasining bank xususiy kapitaliga nisbati. Norma 60% dan past. 9. Bank aksionerlariga kredit normativi (N,) — bir aksionerga bcrilgan kredit summasining bank xususiy kapitaliga nisbati. Norma 60% dan ortiq emas. 10. Insayderlarning (bankni boshqarish biian bog'liq bodgan jismoniy shaxslar) qarzdorlik normativi — bitta insayderga berilgan kredit, kafolat va kallllik summasining bank xususiy kapi taliga nisbati. Norma 10 Ibizdan past. 11. Aholi qo‘yilma[ari normativi (N^) - qo'yilmalarning xusu siy kapitalga nisbati. Norma 100 foizdan oshmasligi kerak. 12. Bank qatnashuvi normativi {N|^) — bir yuridik shaxsning sotib olgan aksiyalari qiymatining bank xususiy kapitaliga nisbati. Norma — 45 foizdan oshmasligi kerak. Qimmatli qog'ozlar bo‘yicha operatsiyalar normativlari: qim- matli qog‘ozlarga investitsiyaning bir cmitentga maksimal miqdori — 0,15; ustav kapitaliga va barcha emitentlarning boshqa qimmatli qog'ozlarga investitsiyasining maksimal miqdori — 0,50; sotish-sotib oiish uchun qimmatli qog‘oz!arga investitsiyaning maksimal miq dori — 0,25. Insayderlar (shaxslar biian bog'liq operatsiyalar) ko‘rsatkichlari; bir insayderga yoki bog'liq shaxslar guruhiga berilgan kredit sum- masi (ta’minlangan kredit/lizing) " bir insayderga eng yirik kredit (ta’minlangan) ning birinchi darajali kapitalga nisbati — 0,25; ta ’minlanmagan kredit/lizing — 0,05; bankdan barcha insayderlarga berilgan kredit summasi — barcha insayderlarga berilgan kredit sum- niasining birinchi darajali kapitalga nisbati — 1,00. Bii keltirilgan normativlarning ko‘pchiligi Rcsptiblika ma’muriy idoralari tomonidan tasdiqlanmagan. Lekin jahon moiiya bozorida ko‘pchilik amaliyotchi olimlar tomonidan qoMlab-qiiwatlanaciigan va ishlatib kelinayotgan ko'rsatkichlardir. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu ko‘rsatkichiarni hisoblash va ularga bo'ysunish banklarning shaxsiy ishi. Statistika esa bu nonma- 1 5 9 tiv!ar bo‘yiclia faqatgina ularning bajarilishi va bajarilmasligini na- zorat qilmasdan, umumiy o'n ach a ko'rsatkichlarni hisoblaydi va ular asosida norm aiivlardan ch etlan ish niuam m olari bilan shug'ullanadi, ya’ni variatsiya kengligi, chiziqli chetlanish, kvad- rat chetlanish va variatsiya koeffitsiyenti va boshqalarni aniqlaydi. Yiiqorida kellirilgan va bosbqa ko‘rsatkicli!ar hisoblanib, tahlil qilingandan keyin, olingan natijalar asosida bankning banklar o'rtasida tutgan o‘rni (reytingi) aniqlanadi. Reyling — ina’lum bir yoki bir iiecha natija bo'yicha o'rganilayotgan obyektlarni taqqos- lashdir. Bu ishni Resptiblika Markaziy banki yoki bosbqa tashkilotlar bajarishi rnumkin. Agar bu ish bank nazorati tashkilottari tomonidan bajarilsa (nazorat tashkilotlari bu ishni faqat rasmiy hisobot ma'lumotlari asosida cmas, balki sintetik va analitik hisob, joylarda- gi tekshirish va tanishish m a’lumoilari asosida professional darajada bajaradi), natijalar matbuotda e ’lon qilinmnydi, agar bu ish ozod agentliklar (markazlar, agentliklar, jurnallar va h.k. ) tomonidan bajarilsa (ular: 1) faqat chop qilingan ma’lumotlar asosida bu ishni bajaradi; 2) ular bank ishini haqiqiy mutaxassislari emas), ochiq matbuotda e’lon qilinadi. Bank reytingini aniqiash bo'yicha chet elda boy tajriba to’plangan, shu tajriba bilan qisman tanishaylik. Xiilqaro amaliyolda reytingni aniqiash ikki xil ko‘rsatkich bo‘yicba amalga oshiriladi; miqdoriy va sifat ko’rsatkichlari. Miqdoriy ko'rsatkichlarga; aktivlar hajmi, dcpozitlar, kredillar, xususiy kapi- tal va foyda hajmi kiradi. Bular ichida eng muliimi bank aktivlaridir. Rcytingning ikkinchi turi bankning ishonchlilik darajasini aniqiash. Ishonch darajasi likvidlik, foydalilik, kapitalni yelarliligi, akliv- larning risk darajasi, menejmenl darajasi va bosliqa ko'rsatkichlami bar lomonlama tahlil qilish natijasida aniqlanadi. d ie t clda tijorat banklaiining ishonchlilik darajasini aniqiash davlal nazorati darajnsiga koharilgan. Tijorat banklarining ishonch- liligini ta’minlash bo'yicha ularga qo’yiladigan talablar, banklar barqarorligini ta'minlashga xizintit qiluvebi nazorat organlari qo- ntin bilan tasdiqiangan. Bu organiar oV. ma’liimotlanni juda keng reklama qilmaydi. Tijorat banklarining reytingini aniqiash AQSHda ancha rivoj- langan. Bu yerda banklar faoliyatini baholashning reyting tizimi — CAMELga chuqurroq to ‘xtaIamiz. Bu tizim bo’yicha banklar fao- liyati 5 balli tizim bilan baholanadi. Eng ishonebli banklar 1 bail 160 oladi, bankrotga yaqinlari — 5. Tijorat banki ishonchliligimng mc- zonlari: kapital yctarliligi, aktivlar sifali, menejment, boshqaruv- ning sifat ko‘rsatkichi hisoblatiuvchi daromadiilik, iikvidlik. Bu yo‘nalishlarning bar biri 5 balli tizim bilan baholanadi. Bu ko‘rsatkichlar bar tom onlam a 0‘rganiIib va baholanib bo'lingandan so‘ng, tijorat bankining urnumiy tshonchliligi 5 balli tizim bo‘yicha baholanadi. Agar umiiiniy reyting 1 ga teng boMsa, demak, bank bar to- monlama sog‘, tashqi moliyaviy o'zgaristilarga bardosli bera oladi, u boshqarish tizimini almashtirniasligi mumkin, bank ishiga nazorat organlarining aralashuviga hojat yo‘q. 2 ball. Bank sog'lom. Ayrim kamchiliklar lining barqarorligiga ta’sir qilmaydi, Boshqarish tizimi o ‘zgarmasligi mumkin. Nazorat organlari faqat aniqiangan kamchilikiami tuzatishda ishtirok etishlari mumkin, 3 ball. Bankda moliyaviy muatnmoiar mavjud va o ‘z vaqtida te- gishli choralar ko'rilmasa, turli moliyaviy vaziyatlarda bank hamma narsadan ajralishi mumkin. Bank ishiga, ayniqsa, kamchilikiami tuza- tishga nazorat tashkilotlarining aralasliuvi zarur. 4 ball. Bankda jiddiy moliyaviy muammolar mavjud, bankni xonavayron boMish ehtimoli yuqori, nazorat organlari aralashuvi shall va kamchilikiami tuzatishning muhim rejasini ishlab chiqish zarur. 5 ball. Hamma narsa aniq. Baiikning o ‘zi bu ahvoldan chiqa ol- maydi. Chetdan (aksioncrlardan yoki boshqa manbalardan) yordam kerak. Agar tubdan choralar ko'ritinasa, bank yopiladi yoki boshqa bankka qo‘.shiladi. Reytingni hisoblash bo‘yicha Rossiyada ham ancha tajriba to'plangan. Bu ish bilan asosan reyting agcntliklari sliug'ullanadi. Ularga; ABl (bank axborot agentligi), «Kommersant-Daily», Org- bank, «РАКК» firmasi, «Reyting» axborot markazi, ATSFI va boshqalar kiradi. Bu agentliklarda ham diet cldagiga o'xshab ko'rsatkichlar ikki guruhgabodinadi. Miqdoriy ko'rsatkichlarbo'yicha reytingni aniqiash bilan ABl sluig‘ullanadi. Miqdoriy ko‘rsalkic)ilardan eng hal qiluvchi ko‘rsatkich sifatida ABl real aktivlar hajmi (balans summasi-netio) kapital va tmillaq foyda miqdori ko'rsalkichlarini qabul qilgan. Qolgan agentliklar reytingni bankning sifat darajasi orqali aniqlaydi. Bu ko'rsatkich bittasi uchun «ishonclililik» boMsa, ik- 161 kincliisi iicium «kj'cdit qobitiyati», iicliindiisi Liduin «biuq:iiorlik* bo'iishi mitmkin. Bii ko‘rsLitkidikimi Uisluinisli va qabul qilishga qarab, banklarni bahulasb ucbun tegishli ko'rsaikiciilar tizimi qo‘!lanatii. Masiilan, «Kommei'sant-Daily» metodikasi bo'yidia («'» reytingi nomiiii olgan gLinih) islioncliMlik kob'satkichkiri sifatida quyidagi koefTitsiycrUlar qabul qilingan: 1. Ishonchlilikning general koefTitsiyenti — likvid aktivlarning, aktiviarga nisbati; 2. Bir zumda likvidlik koefTitsiyenti - iikvid aktivlarning, u!ar bo'yicha majburiyatlarga nisbati; 3. Kross-koefTitsiyent — bankning barcha majburiyatlarining be- rilgan krcditlarga nisbati; 4. Ukvidlikning general koefTitsiyenti — likvid aktivlar va hi- moyalangan kapitalning bankning umumiy majburiyatlariga nisbati; 5. Hiinoyalangan kapital yoki shuhrat koefTitsiyenti — liimoya- iangan kapitalning umumiy kapitalga nisbati. 6. Foydani kapitalizatsiya qilish koefTitsiyenti — xususiy kapi- lalning ustav fondiga nisbati, Moliyaviy axborot analitik markazi bank barqarorligi reytingini baholashda 10 ta ko'rsatkichdan foydalanadi (instnimentar koef- fitsiyent, moliyaviy koefTitsiyent, balansning ishonchliligi daraja- si, audit koefTitsiyenti, dinamik koefTitsiyent, samaradorlik koef- ntsiyenti, servis koelTitsiyenti, tcxnologik koefTitsiyent, ckspert koefTitsiyenti, sliuhrat koefTitsiyenti), «Reyting» axborot markazi esa banklarning kreditlash qobiliyatini baholash uchun 7 guruh ko'rsatkidilardan foydalanadi. Yuqorida keltirilgan ko‘rsatkidiiar yoki guruh ko'rsatkichlari hi sob la Ugandan key in umumiy baliolasb vazifasi pay do bo'ladi. Bu vazifa turii mctodlar bilan yechiladi (aniq rctsept yo‘q). Lekin ko‘pcliilik bu ishni koeffitsiyentlar metodini q o ‘llab bajaradi. Masalan, K,-20 %; Kj-lO %; K,-15 %; K,-5 %; K,-5 %. Наг bir ko‘rsatkichning qiymati va vaznlari aniqlangandan so‘ng, umumiy yigMndi ko‘rsatkich hisoblanadi. Ishonchlilikning (yoki bar- qarorlikning) umumiy yigMndi ko'rsatkicliini aniqlash uchun hisob- langan ko'rsatkichlar qiymallarini ularga tegishli vaznlarga ko‘- paytirib, olingan natijalar qo‘shiladi. 162 Bu ishning oxirgi pog‘onasi bankning banktar ichida tutgan o‘mini aiiiqtashdir. Bu ishni reytingjadvailarini tuzish bilan bajarish mumkin. Bu jadvalda umumiy (general) ko'rsatkich, odatda, o ‘sib yoki pasa- yib borish tipida joylashtiriladi. Banklar faoliyatini reyting bilan baholash va bu baliolarni mat- buotda e ’lon qilish bilan biz qisman bo‘Isa ham, aholini va muta- xassisiarni banktar faoliyati to‘g‘risidagi axboroiga bo'igan talabini qondiramiz va ularga bu axborot katta moltya bozorida yo‘l-yo‘riq ko'rsatishi mumkin. Shuni ham esdan chiqarmaslik kerakki, birin- chidan, bu baholar subyektiv baholardir, ikkinchidan, ko‘p agent- liklar ma’lumotlarni yetarli darajada to‘play olmaydi va aynan shu sababli olingan natijalar real hayotdan uzoqroq bo'iishi mumkin, S.S. Jamg*arnia ishi statistikasi Jamg'arma ishl bilan shug‘ullanish banklarning muhim vazi- faiaridan biridir. Bu ish bilan 0 ‘zbekistonda asosan “Xalq bank!” va barcha tijorat bankiari shug'ullanadi. Jamg'arma ishining asosiy maqsa- di aholining bo'sh turgan pul mablag‘larini om onatlar orqali dav- lat ixtiyoriga o'tkazish va uni xalq xo'jaligini rivojlantirishga yo'naltirishdir. Omonat muassasalarining faoliyati quyidagi statistik ko‘rsaikichlar orqali baholanadi: 1. Omonat muassasalarining umumiy soni. 2. Omonatlar soni. Omonatlar sonini tahlil qilishda u!ar alohida belgilari bo'yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi: — Valuta turiga qarab: milliy valuta, chet el valutas!; — Omonat subyektiga qarab: jismoniy shaxslar schyoti, yuri- dik shaxslar schyoti; — Omonat muddatiga qarab: muddatli, talab qilinganda; — Omonatchilar soni. Omonatlar soni bilan omonatchilar soni adashtirilmasligi zarur. Chunki bir omonatchi bir nechta omonatga ega bo'iishi mumkin; — Jamg'arma ishining rivojlanish darajasi — omonatchilar so nining aholi soniga nisbati bilan aniqlanadi; ~ Omonatning umumiy summasi (odatda davr boshiga, oxiriga yoki o'rtachasi aniqlanadi); 163 — Omonatning o'rtacha raznieri (bitta omonatchiga, bitta jamg'arm a nutassasasiga, bir kishiga va h.k.). Ma’!utnki, onionat muassasalari naqd pulni jalb qilish bilan bir qatorda omonattarga pul ko‘chirish xizmatlari, ya’ni naqd pul- siz operatsiyalar ham amalga oshiradi. Ularga; — omonatlarga o ‘tkazitgan naqdsiz mablagdar tarkibi; ^ naqdsiz operatsiyalarning umumiy omonatlar summasida- gi ulushi; ~ naqdsiz pul o'tkazilgan mablagMarning turib qolishi; — aholi va tashkiJotlarga kassa va hisob-kilob xizmati ko‘rsatish; ~ obligatsiya, sertifikat va boshqa qimmatli qog'ozlarni joy- lashtirish; ~ kommunal va boshqa to'Iovlami qabul qilish; — plastik kartochka va boshqa zamonaviy bank xizmatlari; — kreditlash; “ valutalarni almashtirish kiradi. Jamg‘arma islii statistikasi yuqoridagi ko‘rsatkichlami hisobiaydi va tahlil qiladi. Ular ichida omonat razmeri eng muhiindir. U bo‘yicba ma’Iumotlar tcgishli hujjatlarda davr bosliiga, oxiriga so‘m (yoki boshqa valuta) hisobida ko‘rsatiladi. Bundan tasbqari, u bo‘yicha kelib tusbgan va chiqib kctgan omonat aylanmasi ham beriladi. Bii ma’lumot asosida statistikada quyidagi ko‘rsaikiclilar hisoblanadi: a) omonatlarning o‘rtacha qoldigh va razmeri ko‘rsatkichIari; b) omonatlarning aylanma ko'rsatkichlari; v) omonatlar harakati ko‘r- satkichlari. Fikrimizcha, barcha ko'rsatkichlar ichida omonatning qoldig'i ko‘rsatkichidan muhim ko'rsatkich boMmasa kerak. Chunki shu ko‘rsatkich orqali omonat muassasalarining ish taoliyatiga baho beriladi, ya’ni bu ko’rsatkich paytdan paytga o ‘sib borsa, omonat ishi rivojlanayotganidan dalolal beradi. Agar pasaysa, ma’luni bir paytga yetganda qoldiq nolga teng boMadi va omonat tashkilotlari- ning o ‘zi keraksiz muassasalarga aylanadi. Bunga yorqin misol sifati- da o‘tgan asrning 90'yillaridagi hozirgi “ Xalq banki"ning faoliyati- ni ko'rsatish mumkin. Omonat hajmini umumlashtirib baholash uchun ularning o‘rtacha ko‘rsatkichlari hisoblanadi. Omonatning o'rtacha hajmi mavjud ma’Iumotga asosan bir necha usulda hisoblanisht mumkin. Agar omonat qoldiqlari davr boshi va oxiriga berilsa, o'rtacha omonat oddiy ariTmetik formula bilan hisoblanadi; 1(54 |
