Statistikasi

Pul islohoti — pul muomalasini taitibga solish va mustahkam- 
lash maqsadida pul tizimini to‘liq yoki qisman o'zgarlirishni ifodalaydi. 
Pul islohotlari juda ko‘p o ‘tkazilgan. Lekin ularni ohkazish maqsa- 
di va metodi o‘sha vaqtdagi iqtisodiy holatga bog‘liq bo'lishi kerak.
Pul tizimini optimal tashkil etish, pul jslohotlarini oqilona 
o4ka/,ish, pul muomalasi bo'yicha huquqiy-m e’yoriy huijatlarni
76

---

yaratish iichun pul tizimi va pul imiomaiasining hozirgi holati ha- 
qida tasavvurga ega boiish kerak. Buning uchun ularni aniq va o‘z 
vaqtida hisoblangan parametrlari zarur. Parametriarni hisobiasb bi­
lan statistika sliug'ullanadi.
Pu! bozoridagi operatsiya va bitimlarning samaradorligmi tavsif- 
lovcbi ko'rsatkichlami hisoblash va tahlil qilishni o'rgatuvclii me- 
todiar yigMndisi pul muomalasj statistikasining predmetini tashkil 
qiladi. 
0 ‘rganish obyekti — rasmiy pu] birligi, pul massasi va ha- 
rakati, pul emissiyasi tartibi va turlari, pul muomatasini boshqa- 
rishning metodlari va tashkiliy sliakJlari hisoblanadi,
Pu! bozori statistikasining maqsadiari:
1) o‘quvchiga statistik metodlar yordamida pul bozorini tahlil 
qilishni va xulosalar chiqarishni o‘igatish;
2) pul-kredit siyosatini yaratish va realizatsiya qilish bilan 
shug'ullanuvchi organlarni pul tizimi holati bo‘yicha ishonchli ax- 
borot bilan ta ’minlash.
Pul bozori statistikasi pul munosabatlarini o'rganish, o'zgartirish 
quroli hamda ulami miqdoriy oMchash va kompleks tahlil qilish 
metodlari yig‘indisi bo'libqolmasdan, balki pul muomalasi jarayonini 
tashkil qilishni rivojlantirish va bu jarayonni boshqarish samarador- 
ligini va umumiy ijtimoiy-iqtisodiy rivojianish samaradorligini oshi- 
risliga yo‘naltirilgan umumiy vazifalami yechishda bevosita qatnashadi. 
Shu nuqtayi nazardan pul bozori statistikasining umumiy vazifalari 
quyidagilardan iborat:
— pul muomalasi ko‘rsatkichlarini guruhga, turlarga va maxsus 
sinflaiga ajratish, pul munosabatlarini birbutunlikda tasvirlash, tahlil 
qilish va prognozlash uchun ularning zarur va yetarii miqdorini 
aniqlash;
— pul muomalasi jarayonidagi o'zgarishlarni to‘liq va doimiy 
ravishda kuzatib borish maqsadida statistik kuzatishni tashkil qilish 
va uning mctodlarini takomillashlirish;
— pul muomalasi bo'yicha hisoblanadigan ko'rsatkichlarning 
aniqlik darajasini, ma’lumotlarini to'plashga, qayta ishlashga va tah- 
lil qilisliga sarflanadigan kuch va mablag'Iarni kamaytirishni 
ta ’miniaydigan, bu jarayon qonuniyatlarini o ‘rganadigan statistik 
metodlarni ishlab chiqish, asoslash va samarali qoMlash;
— pul muomalasi darajasi, dinamikasi, va tarkibini tavsiflov- 
chi ko‘rsatkichlarini hisoblash, tahlil qilish va prognozlash;
77

---

— pul tTutomaliisidagi urtiunniy qominiyatlarni va o ‘ziga xos 
evokitsion xususiyatlarni aniqlash, pul muomalasi ko'rsatkiclilari 
o ‘zgarislnining mamiakatni umuiniy iqtisodiy rivojlanishi ko‘r- 
saikichlarini o‘zgaris!i sur’allari va proporsiyalariga ta’sirini o‘rganish 
(odatda, bu ishning teskahsi ham bajariladi, ya’ni umumiy iqti­
sodiy ko‘rsatkichlaro‘zgarishining pul muomalasi ko‘rsatkichlariga 
ta’siri o'rganiladi).
Yuqorida keltirilgan umumiy vazifalar bilan bit qatorda pul 
bozori statistikasi bir qancha xususiy vazifalarni ham bajaradi. Ular- 
ga quyidagilarni kirilish mumkin:
— alohida olingan ko‘reatkichlarni va pul muomalasining agre- 
gatlari bo‘yicha mavjud o'zgarish tendensiyalarini aniqlash va 
o'rganish. Masalan, pul, kassa va valuta ayianmasi ko'rsatkichlari 
bo'yicha:
— baho, valutalar kursi, stavkaiar hisobi, qimmatli qog'ozlar 
kotirovkasi va boshqa ko‘rsatkichlarning statistik monitoringi;
— pul massasiga bo'lgan talab, emissiya, pul birliklari tuzilishi, 
pulning yaroqsizlik darajasi va ularni aylanmadan chiqarib olish, 
alohida olingan pui birliklarining aytanishi yoki xalq qoMida turib 
qolishi, pu! migratsiyasi va boshqalarni statistik o'rganish va tahlii 
qilish;
— pul muomalasining bozor samaradorligini statistik metodlar 
yordamida tahlii qilish va prognozlash.
Shuni esda tutish kcrakki, sanab o'tilgan vazifalarni pul bozori 
statistikasi alohida-alohida emas, balki ularni bir butunlikda, ya’ni 
mamlakat miqyosida naqd pul va naqd pulsiz aylanma bo'yicha bir- 
galikda, bir mamlakat ko’rsatkichlarini jahon pul muomalasi bo­
zori ko'rsatkichlari bilan uzviy bog'liqlikda hamda alohida olingan 
mamlakatlar, mimaqa, muassasalar, kom ponentlar guruhi, pul 
muomalasi sikli va bosqichlari bo'yicha bajarildi.
Bu vazifalarni bajarislida umumiy va ommaviy ko'rsatkich ham ­
da metodlar bilan bir qatorda maxsus ko'rsatkich va metodlar qo‘l- 
laniladi. Masalan, pul monitoringini tuzish metodlari, savol-javob 
metodlari, ekspcrt baholash metodlari. Bu metodlar eksperiment 
tusga ega bo‘lib, zarur holatlarda, umumiy metodlar yordamida 
hal qilib bo'lm aydigan maxsus voqealarnt o'rganishda keng 
qoMlaniladi.
78

---