Statistikasi

3.2. Muomaladagi pul massasini aniqiash metodlari
Pul massasi deganda bir mamlakat ichida jismoniy va yuridik 
sliaxslarning naqd pul va iiaqd pulsiz qilinadigari bisob-kitob 
mablagdari yig'indisi tushuniladi, Umumiy pul massasi (M) alobida 
agregatlardan tashkil topadi. Pul agregati deganda toMov vosi- 
talarini likvidlik darajasi bo'yicha maxsus tasnifi yoki jamg'arilayoigan 
va xarid qobiliyatini saqiovchi barcha pul vositalari tushuniladi, Bunga 
naqd pullar, korxonalarning hisob raqamidagi pullari, muddatli va 
rmiddatsiz bankka qo ‘yilg^n pullar, sertifikatlar, zaxiralar va 
boshqalar kiradi. Pul agregatlarining soni mamlakat iqtisodiyoti va 
pul massasini boshqarish xususiyatlari inobatga olingan holda turli- 
chadir. Masalan, AQSH va Rossiyada pul massasi 4 agregatga, 
Yaponiyada — 3, Angliyada — 5, Shveysariya va Germaniyada “ 3, 
Fransiyada — 10 agregatga boMingan,
Umumiy ko‘rinishda pul massasi quyidagi parametrdan tashkil 
topadi:
— agregat aylanmadagi barcha (aholi qo‘lidagi, korxona va 
tashkilotlar kassasidagi) naqd pulni o‘z ichiga oladi.
M, “ agregatga barcha naqd (M^) pul va foiz to'planmaydigan 
dcpozitlar qoldig‘i summasi kiradi.
M j — bu agregat o ‘z ichiga M l agregatini va muddatli depozit- 
larni oladi. Muddatli depozitiarahoJini muddatli (3 yilgacha) hisob- 
lardagi qo‘yiimalari hamda aholi va korxonalarning tijorat banklari- 
da ochilgan hisob raqamlaridagi qoldiq mablag'laridan tashkil topadi.
Mj — bu agregatni aniqiash uchun 
agregati massasiga maqsad- 
li zayomlar, sug'urta poiislari, sertifikatlar, banklar zaxirasi, uch 
yildan ko ‘p m uddatga qo'yilgan aholi pullari, budjet, kasaba 
iiyushmasi, ijtimoiy va boshqa tashkilotlar hisobidagi mablagiar 
qo‘shiIadi.
M j — bu agregat Mj agregatiga aksiya, obligatsiya va veksellar 
qiymatini qo‘shish bilan aniqlanadi.
— agregat o‘z ichiga 
agregatdagi mabiag'lar va aholi, 
korxona hamda tasltkilotlaiga qarashli bo'lgan chet el valutasini oladi.
Yuqorida ta ’kidlaganimizdek, pul massasi agregatlari turli mam- 
lakatlarda turli ko‘finish va sonda qabul qilingan. Masalan, Be- 
lorussiya milliy bankining metodikasi bo'yicha pul massasi 5 agre­
gatga boMingan, Rossiyada esa - 4 taga. Ular hisoblash metodikasi
79

---

bo'yicha ham farq qiladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi qabul qil- 
gan tasnifbiz yuqorida kellirgati guruhlashdan farq qiladi. Rossiya 
bankining metodikasi bo'yicha: 
— muomatadagi naqd pullar
(aholi va korxonalarning muomaladagi pullari); M, =
-+ korxona
va tashkilotlarning hisob raqamlaridagi mablag'lar + Daviat sug'urtasi 
mablag'lari + aholining jamg'arma bankdagi depozitlari + aholi va 
korxonalarning tijorat banklaridagi depozitlari; 
= Mj + jamg'amia 
bankdagi aholining muddatli depozitlari. Ya’ni 
xo'jalik ayian- 
masiga xizmat qiluvchi jismoniy va yuridik shaxslarning naqd va naqdsiz 
mablag'lari yig'indisidan iborat. Hozirgi paytda Rossiya statistikasida 
Mj pul bazasini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi; M j =
Mj + depozit sertifikatlar + qisqa muddatli g'aznachilik qimmatli 
qog'ozJari (daviat qarzi obligatsiyalari), М 3 agregati “to'plangan 
pul massasi" ham deyiladi.
Pul muomalasi statistikasida pul agrcgatlari pulning aylanish 
tezligi (likvidligi) bo'yicha ham bir qancha guruhlarga bo'linadi. M, 
mutlaq aylanuvchi agregat deb ataladi.
Mutlaq aylanuvchi (absolut likvidlik) mablag' deganda aktiv- 
larning muomala mablag'lariga o'tishi (aylanishi) va o‘z nominal 
qiymatlarini o'zgartirmaslik qobiliyatini saqlashi tushuniladi.
Bank tizimida, aniqrog'i, bankirlar tilida M, va 
agregatlar 
tezroq aylanuvchi pul mablag'lari deb yuritiladi, Mj esa *qisqa 
pullar» nomini olgan, boshqa passivlar esa (pul tizimining likvid 
depozitlari) «kvazi pullan> deb ataladi. Ular o ‘z ichiga mu ’^..Ji va 
jamg'arma depozitlarini hamda rezidentlarning chet el valutasidagi 
depozitlarini oladi. Bankirlar «qisqa pullar» va «kvazi pullar» 
yig'indisitii «keng pullar» deb atashadi.
Pul agregatlari orasida 
agregat pul massasining umumiy hajmi- 
ni tavsiflovchi ko'rsatkich hisoblanadi. Bu agregat mamlakatdagi 
tovar va xizmatlarga bo'lgan to'lov qobiliyatini o'zida ifoda etadi.
Pul muomalasi statistikasida «Pul asosi yoki bazasi» ko'rsatkichi 
keng qo'Ilaniladi, Bu ko'rsatkichni (N) hisoblash uchun naqd pul, 
banklar kassasidagi qoldiq pul mablag'lari, tijorat banklarining 
markaziy bankdagi majburiy zaxiralari va ularning markaziy bank 
korschyotidagi mablag'lari summalari qo'shib chiqiladi. Bu hisob- 
langan ko'rsatkich pul multiplikatori koeffitsiyentini hisoblash uchun 
asos bo'ladi.Pul multiplikatori bankzaxiralarining muomaladaor- 
tishi (ko'payishi) natijasida pui massasi ortishini tavsiDaydi va qu-
80

---

yidagi formula bilan hisoblanadi (bu ko'rsatkichni hisoblashning 
bosliqacha usiillari ham niavjud, Ularga kcyinroq to'xtalamiz):
_ M .  
-S + D 
" 
N ~ S ^ R
bu yerda: 
“ pui multi plikatori; S ~ naqd pul;
О — depozitlar; R — tijorat bankiarining majburiy zaxiralari.