Statistikasi

Ill BOB. POL BOZORI STATISTIKASI
3 .i. Put bozori statistikasining prcdmeti va vazifalari
Umumiy ta’rifga binoan pul maxsus tovar boMib, u barcha to- 
varlar uchun umumiy ekvivalent vazifasini bajaradi. Hamma to- 
varlar singari pul ham qiymatga va iste’mol qiymatiga ega. Pul muomala 
vositasi, jamg‘arma vositasi va qiymat o4chovi funksiyalarini ba­
jaradi. Bu uch funksiyani hamma ohm va amaliyotchilar tan oladi, 
Lekin iqtisodiy adabiyotdan bizga ma’lumki, pul yana ikki (to'lov 
va jahon puli) funksiyani bajaradi.
Pul qachon va qayerda paydo boMgan?— degan savol ko'pchilikni 
qiziqtiradi. Bizga ma’lumki, qog‘oz pul (Xitoyda IX asrda, AQSH— 
l690-yil, Yevropada, aniqrogh, Fransiyada [7I6-l720-yil!arda pay­
do bo‘Igan) paydo bo’lgunga qadar, uning o ‘rnida hayvonlar soni 
(Hindiston, Rim, Arab davlatlari va boshqalar), chig‘anoqiar (Tinch 
okeani davlatlarida, Afrikada), fil siiyaklari (Afrika), bug‘doy (Misr- 
da), tuz (Xitoyda), choy (Mo‘g‘ulistonda), qimmatli metallar (bir 
qancha davlatlarda) va boshqalar ishlatilgan.
Pul muomalasi parametrlari, eng aw alo, pul miqdori iqtisodi- 
yotni boshqarish dastagi ekanligini bundan 700-800 yil oidin in- 
sonlar tushunib yetgan. 1357-yilda Mavritaniya amiri Yusuf qamal 
vaqtida qog'oz pul cliiqaradi va ularni qamal tugagandan so‘ng 
metall pulga almashtirish majburiyatini oladi.
Metall pullar paydo bo’lishidan boshlab, ularni zarb qilish va 
muomalaga cliiqarishni davlat nazorat qilgan, davlat qarzini qop- 
lash quroli sifatida pul miqdorini manipulatsiya qilishdan eramiz- 
dan oidin ham foydalanilgan. Eramizgacha 512-yilda Gipiy Spar- 
taga qarshi urush olib borish va ajoyib qurilislilar qilgani natijasida 
qarzga botganligi uchun muomaladan barcha pullarni yig'ishtirib 
olish va ularni kiimush tangalar bilan almashtirishga buyruq beradi. 
Shu yo‘l bilan u barcha qarzlardan qutiladi, chunk! u o‘sha paytda 
barcha kumush konlahni nazorat qilgan. Pulning o'lchov birligini 
o'zgartirish bilan ham ancha muammolarni yechish mumkin.
74

---

Masalan, 7 yillik urush davrida 14 o'rniga 20, 40, 45 lik taler zarb 
qilindi va ularni chiqarish miiddati ancha oldinga surildi. Talerlarda 
kiimuslining miqdori kamaytirilishi va chiqarish vaqtining o ‘zgarishi 
qirol Fridrixga 7 yillik iirushni moliyalashtirishga imkon lug‘dirdi.
Metall va qog‘o7, pullarni chiqarish texnologiyasining rivojlani- 
shi biian birga pul aylanish nazariyasi va pul miqdorini oOchash 
metodologiyasi takomiliashdi. Ruining muhim makroiqtisodiy in- 
dikator ekanligi asta-sekin lushuntldt. Biroq pul munosabatlarining 
rivojlanishi biian pul turlari tez-tez o'zgarib turdi. Bu holatni tushunib 
yetish o ‘sha davr pul nazariyachilari uchun juda qiyin kechdi. Hatto 
ularning ayrimlari (ingliz Devid Yum (1711-1776)) qog‘oz pul- 
lardan foydalanishdan voz kechishiii va ularni yo'qotishni taklif 
qildi.
Naqd pul aylanishida bir qancha qiyinchiliklarga to ‘qnashish tu- 
fayli iqtisodiyotda pul o ‘rniga muomalaga veksellar, cheklar, qarz- 
dorlik tilxatlari va boshqalar kiritildi.
Xo'jalik aylanrnasida bo'lgan barcha pul massasi o ‘z ichiga ikki 
unsurni (naqd pul, naqdsiz pulni) qamrab oladi.
Pul muomalasi konsepsiyasi iqtisodiy nazariyaga asoslanadi. Vaqt 
o'tishi biian iqtisodiy nazariya ham takomiliashdi. Hozirgi naza- 
riyaning asosi Irvin Fisheming pulning miqdoriy rivojlanishi naza­
riyasi hisoblanadi. Unga muvofiq, pul miqdori va tovar oqimlari 
miqdori o'rtasidagi bogdiqlik berk quvur tizimidagi suv miqdori va 
shu quvur ichida oquvchi suv oqimi o‘riasidagi bog'liqlikka 
0‘xshashdir. Ayrim davrlar uchun suv harakati hisobidan oqim qu- 
vurdagi suv zaxirasidan ko‘p bo‘Iishi mumkin. Oqim miqdori va 
suv zaxirasi miqdori o ‘rtasidagi bogdiqiik uning harakat tezligi bi­
ian aniqianadi. Iqtisodiy lizimdagi pulning roli quvurdagi suv za­
xirasi biian bir xil. Pul belgilari aylanish funksiyasini bajarib, doimo 
aylanib turadi, ular yordamida tovar va xizmatlar harakati amalga 
oshadi. Lekin pul oqimining umumiy yoki yillik pul aylanmasi miq­
dori tizimdagi pul miqdoridan ancha ko'p, negaki ma’lum bir davr 
ichida har bir pul birligi bir martadan ko‘p sarf qilingan bo'lishi 
mumkin. Iqtisodiy tizimda pul harakatsiz qolmasligi munosabati bi- 
Ian pul aylanmasi miqdori uning tizimdagi hajmi va aylanish tezli- 
giga bogOiq.
Iqtisodiy nazariya pul muomalasini daviat tomonidan boshqa- 
rishga asos bo‘ladi. Daviat boshqaruvi mamlakatda pul tizimining
75

---

qonuniy o'rniUilishi va pui-kredit siyosati mcxaiiizmini realizatsiya 
qilish orqali amalga oshiriladi.
Iqlisodiy isloliotlarni amalga osliirish iiclum yaxshi pul tizimi 
mavjud bo'iishi zarur.
Pui tizimi - mamlakatda pul muomalasini tashkil etish shakJi. 
Pul tizimining unsurlari: pul birligi, naqd puini cmissiya qilish tar- 
tibi va turlari, pul ayianmasini tashkil etish, pul zaxiralarini tashkii 
etish, yaroqsiz pullarni yo‘qotish, kurslar va almashtirish jarayon- 
lari, chetdan valuianing kirib kelishi va chiqib ketishi jarayoni, pul 
kupyiiralari mavjudligi va h.k. Respublikada pul tizimining huquqiy 
asosi quyidagi qonunlarda o'niatilgan; “0 ‘zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki to‘g‘risida’’gi Qonun; “0 ‘zbekiston Respublikasi 
pul tizimi to‘g‘risida”gi Qonun; “Naqd pul muomalasini takomil- 
lashtirish va bankdan lashqari oborotlarni qisqartirish bo‘yicha 
qo‘shimcha chora-tadbirlar to ‘g'risida”gi Prezident farmoni va 
boshqalar.
O'zbekistonda pul muomalasini tashkil etish va u bilan bogiiq 
asosiy me’yoriy hujjatlami ishlab chiqish pul-kredil organlari bo‘lgan 
Markaziy bank va Moliya vazirligiga yuklatilgan. Xalqaro miqyosda 
pul muomalasini tashkil etish va ma’lumotlarni chop qilish bilan 
BMTning statistika komissiyasi, Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish 
tashkiloti (IHRT) va Xalqaro valuta fondi (XVF) shug'ullanadi. 
Respublika hukumati va moliya institutlari huquqiy hujjatlar bilan 
birga pul-kredit (ayrim paytlar monetar yoki pul) siyosatini ham 
ishlab chiqadi. Pul-kredit siyosatini keng va tor ma’nolarda ko'rib 
chiqish mumkin. Keng ma’noda pul-kredit siyosalining funksiyasi 
pul islohotini o ‘tkazish, naqd pul belgilarini emissiya qilish yoki 
hukumatning qarz majburiyatlarini chiqarish. Tor ma’noda esa pul 
muomalasiga bilvosita ta’sir ohkazish tushuniladi. Bu holatda 3 ta 
asosiy instrum entdan foydalaniladi; hisob stavkasi foizining 
o‘zgarishi, tijorat banklarining majburiy zaxiralari va iqtisodiy nor- 
mativlarining o'zgarishi, qayta moliyalashtirish hajmi.