Statistikasi

Ishlab chiqarish natijalari va omillarining
Ko'rsatkichlar
5 yillik qo'shimcha 
o'sish sur'atlari, %
Qo'shimcha o'sish 
sur’atlarining 
ortishi (+•) va 
pasayishi (-)
2000-2004 2005-2009
1. Natijalar
Yalpi ichki mahsulot
17
19-22
+2-5
Sanoat mahsuloti
20
21-24
+ 1-4
Qishloq xo'jalik mahsuloti
6
14-16
+8-10
II. Omillar
Iqtisodiyotda band
2,3
0,5
-1,8
bo'iganlar
Investitsiyalar
37
30
-7
Mehnat quroliari
17
15
-2
119.0
117.0
X 100 X 100 = 16% (minimum bo'yicha).
68

---

122,0
117,0
X 100 X 100 = 4,2% (maksimum bo‘yicha).
Demak, yalpi miiliy mahsulot 2005-2009-yillarda 2000-2004-yii- 
larga nisbatan 2 va 5% ga emas, haqjqatda 1,6 (minimum) va 4,2% 
(maksimum) ga origan.
O'quvchining c ’tiboriga jadvatdagi barcha ko'rsatkicWarbo'yicha 
to ‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblar havola qilingan.
2.4-jadvaIdan ko'rinib turibdiki, jadvaldagi ma’lumotlar nati- 
jalar bo'yicha qo‘shimcha o‘sish sur’atlarini oshirib ko‘rsatmoqda, 
omillar bo‘yicha esa aksincha. Bu degani real holat buzib ko‘r- 
satilmoqda. Chiqariladigan xulosalar haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Mana 
shunitig o ‘zi bizni aktuar hisoblarga murojaat qilishimiz zarurligini 
yana bir bor tasdiqlaydi.2.4-jadvaldagi 
ko'rsatkichlarni 10 yilga 
hisoblasak, qanday natijalarga erishamiz? Agar qo‘shimcha o ‘sish 
sur’atlarini jadvalning 4-ustunida qo ‘llanilgan qoida bilan hisobla­
sak, yalpi ichki mahsulot bo'yicha bu ko'rsatkich 36-39% ni tashkil 
qiladi. Haqiqatda esa erishilgan natijalar quyidagicha (2.4-jadval).
Ishlab chiqansh natijalari va omЩaпmng 
qo'shimcha o‘si$h sur’allari
2.4-jadva!
K o 't s a l k i c h l a r
2 0 0 5 - 2 0 0 9 - y i l l a r d a 2 0 0 0 - 2 0 0 4
y i t l a i g a n i s b a t a n q o 's h i E r t c h a
o 's i s h s u r ’a t l a r i . %
10 y il u c h u n
n o l o ' f i 'r i
I o ‘g ‘ri
n o l o ‘fi‘ri
t o ’g ‘ri
1. N a t i j a l a r
Y a l p i i c h k i m a h s i i l c c
+ 2 - 5
+ 1 , 6 - 4 , 2
3 6 - 3 9
3 9 , 2 - 4 2 , 7
S a n o a t m a h s u l o t i
+ 1 - 4
+ 0 , 8 - 3 . 3
4 1 - 4 4
4 5 , 2 - 4 8 , 8
Q i s h l o q x o 'j a l i k m a h s u l o t i
+ 8 - 1 0
+ 7 , 4 - 9 , 4
2 0 - 2 2
2 0 , 8 - 2 3 , 0
I I . O m i l l a r
I q t i s o d j y o t d a b a n d b o 'l g a n l a r
- 1 . 8
- 1 , 3
2 ,8
2 , 8
I n v e s t i l s i y a l a r
- 7
- 5 . 2
6 7
7 8 ,1
M c h n a t q u r o l l a r i
- 2
- 1 . 8
3 2
3 4 , 6
(117 * 119) -100 = 39,2 (quyi chegara)
(II7 * 122) -100 = 42,7 (yuqori chegara).
2.4-jadvalda keltirilgan m a’lumotlarga yaxshi e ’tibor berib 
0‘rgansak, quyidagi qiziq va aldamchi holatni ko'ramiz. Agar usta- 
ma darajalari yuqori bo'lmasa (5% gacha), to‘g‘ri va noto‘g‘ri ba- 
holar o ‘rtasidagi farq (o‘z davri uchun) juda sezilarli emas ( 3%
69

---

gacha deyarli yo‘cj). Shunitig o'zi bizni aldaydi. Ustama sur’atlari 
yuqorilashgan sari farq kattalashadi. Shiming iichun ham, oliy 
nioliyaviy hisob-kitoblarda, umuman, aktuar hisoblarda qisman 
har qanday sharoitda bo'imasin, qanday foiziar berilmasin, davr 
kengligi katta yoki kichikligiga va boshqalarga qaramasdan “oltin qoi- 
d a ”, ya’ni hamma hisob-kitoblar bir xil metod yoki texnologiya 
bilan amalga oshirilishi tavsiya etiiadi.
2.6. Taqnbiy moliyaviy hisoblash metodlari
Moliyaviy hisob-kitoblarni amalga oshirishning asosiy tamoyil- 
laridan bin ma’lufnot bazasining mavjudiigi hisoblanadi. Moliyaviy 
opcratsiya va bitimlar bo‘yicha statistik hisobotiar va maxsus tashkil 
qilingan kuzatishlar natijasida to'plangan rna’lumotlar ushbu ba~ 
zada saqlanadi. Statistik kuzatishiarda to'plangan ma'liimotlar asosi- 
da hisob-kitoblami olib borish juda aniq, to ‘g‘ri va obyektiv nati- 
jalarai beradi. Lekm makonda va zamonda shunday hodisalar uchray- 
diki, iiiar bo'yicha boshlang‘ich rna’lumotlar hech qanday huijat- 
da qayd qilinmaydi. Masalan, aholining madaniyat darajasi, tala- 
baning bilim va qobiliyat darajasi va h.k. Sunday hodisalarni 
o ‘rganishda hosila (yasama) miqdoriardan foydalanamiz. Shunday 
hodisalar borki, ularni o’rganisUda yoki baholashda faqat hisob- 
kitob yo‘li bilan keltirib chiqarilgan ma’Iumotlardan foydalaniladi. 
Masalan, 100 ta qo'ydan olinadigan qo’zilar soni nechta bo'tishi 
mumkin? Ayrimlar hech o’yiamasdan 100 ta deb javob beradi, Bu 
javob noto‘g‘ri, chunki ayrim qo ’ylar ikkitadan qo‘zi tug’ishi 
mumkin (echkilar bo'yicha bu ko‘rsatkich 80% dan oshiq) va 
qo'yiarning bir qismi qisir qolishi ehtimoldan holi emas. Yana bir 
misol. Tijorat bozorida tovar aylanmaning alohida tovarlar bo‘yic!ia 
hisob-kitobi yo‘q. Lekin savdoning asosiy ko'rsatkichi tovar aylan- 
masi hajmi hisoblanadi, Tovar ayianmasi hajmini aniqlash uchun 
tovarlar bahosi va sotilgan miqdor o'zaro ko'paytiriladi: pq=pq
bu yerdan Р = 
yoki
Moliya bozorida sifat ko‘rsatkichlarini (risklar, inflatsiya, valuta 
kursi va h.k,) itbdalashda ham shu muammo mavjud.
Yuqorida sanab o'tilgan hodisalarni statistik baholashda bilvosita 
koTsatkichlarni tuzish metodi qo‘iianiiadi. Bu metodga vaqt va
70

---

niablag‘ni tcjash, munikkab hisob-kitoblarni bajani olmaganda, 
aniqrog‘i, ulardan quchisli uchun, aniq o ‘lchashning xuddi o'zitii 
aks ettira olmagan taqdirda va miirakkab metodlami soddalasluirish 
lianida hammaga tushunarli holga kellirish maqsadida niiirojaat qili- 
nadi.
Mohiyati bo'yiclia bar qanday moliyaviy bahotasli, ainaliy ba- 
jarishgacha yctkazish bilvosita hisoblash oqibatidir. Наг qanday 
odchashning natijasi - haqiqiy miqdorga nisbatan taqribiy baho- 
lashdir. Наг qanday empirik (haqiqiy) qonuniyat, chtimolli va tan- 
lanma statistik baholash ham oxir-oqibaida bilvosita hisob-kitoblar 
natijasidir. Bundan tashqari, moliya statistikasining asosini tashkil 
qiluvchi ko'rsatkichlar - bank va samaradoriik stavkalari, qimmatii 
qog‘ozlar kiirsi, barcha indekslar, shu jumladan Doii-Jons indeksi 
va shunga o'xshagan slatistikaning minglab ko'rsatkichlari bilvosita 
hisoblashlar va taqribiy baholashning yorqin namunalari hisoblanadi.
Panda va hayotda taqribiy hisoblash rnelodiarini qodlashdan ko‘p 
tarqalgan hodisa bo‘lmasa kerak. Ularni taniqli fransuz olim-statisti- 
gi J.Bertilyon (I85I-1922) o'zining “ Ma'muriyat statistikasi kursi” 
asarida “slatistikaning jon-u dili” deb atagan. Bitni tushuntirish juda 
oson. Hamma vaqt juda katta hisob-kitoblarni va baholashlar bilan 
shug'ullanishni iloji va keragi ham yo‘q. Barcha ko'rsatkichni real 
aniqlikda hisoblashga urinish tadqiqotchini rnuvaffaqiyatsizlikka otib 
keladi. Muddatida, ayniqsa, kerakJi paytda olingan taqribiy baho 
o ‘z muddatida olingan aniq bahodan ko‘ra ishning bitishiga ijobiy 
ta ’sir ko‘rsatadi. Esdan chiqarmaslik kerak, taqribiy baholash yoki 
olingan natija xato, noto'gVi yoxud faktlarni buzib ko'rsatish etnas.
Shunday qilib, taqribiy hisoblash deb bilvosita hisob-kitob me- 
todlariga asoslangan hodisani (yoki uning tendensiyasini) to ‘g‘ri 
tavsiflovchi bar qanday natija (agar u aniq bo‘lmasa ham) ga ayti- 
ladi. Taqribiy hisob-kitoblarni uydirma yoki puch xayollardan farq 
qilish zarur. Taqribiy hisoblashlar faqat faktlarga tayanadi, asosla- 
nadi, uydirmalar esa faktlar to ‘g‘ristdagi fikrlarga suyanadi, xolos.
Taqribiy hisoblash metodi moliya bozorida ham juda keng 
qo‘llaniladi. Masalan, davlat budjeti daromadlarining asosiy qismi 
soliqiardan tashkil topadi. Soliqlar esa bevosita va bilvosita soliqlarga 
bo‘linadi, Bilvosita soliqlarga qo‘shimcha qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, 
bojxona to'iovlari, jismoniy shaxslardan olinadigan yagona boj to‘lovi.
7
1

---

jismoniy shaxslarning yoqilg‘i soltg'i qo'shiladi: Soliqning ushbu 
bilvosita turlari bo'yicha maxsus hisob-kitoblar amaiga oshiriladi.
Taqribiy hisoblash usulida statistikaning barcha mctodlaridan 
foydalanish mumkin. Agar tadqiqotclii Yangiyo‘] tumanida qancha 
lelevizor borligini aniqlamoqchi bo‘lsa, uyma-iiy yurib televizor- 
lami sanab chiqqandan ko‘ra, oilalar sonini aniqlashi kifoya. Hozirgi 
kunda televizori bo‘5magan oila bolm asa kerak.
Taqribiy hisoblashlarda ekxtropolyatsiya va interpoiyatsiya metod- 
laridan keng foydaianiladi, Masalan, siz tahlil qilayotgan moliya 
institutining kapital hajmi yillar bo'vicha quyidagicha; 2003-yil — 
21,4; 2004-yil - 37,7; 2005-yil - 3 2 'l; 2007-yil - 43,1; 2008-yil -
39,4 mlrd. so‘m. Ko'rinib turibdiki, 2006-yil uchiin ma’lumot yo‘q. 
2006-yil kapitalini interpoiyatsiya qilish orqali hisoblash mumkin. 
Buning uchun mutlaq o‘zgarish yoki o'zgarish sur’ati ko'rsatkichJari 
hisoblanadi. Agar mutlaq o ‘zgarish ma'lum boisa, natija quyidagicha 
bo'ladi; 2007 va 2005-yillar uchun mutlaq o'zgarish И (43,1 — 
32,1) mlrd. so‘m. Bu natijani 2 ga bo'lib (11:2=5,5), 2005-yilga 
qo‘shsak, 2006-yil uchun m a’lumot kelib chiqadi: 32,1 + 5,5 = 
37,6 mlrd. so‘m. Demak, 2006-yilda kompaniyaning kapitali 37,6 
mlrd. so'mga teng bo'lgan ekan, Bu ko'rsatkichni quyidagicha ham 
olish mumkin: (32,1 + 43,1):2=37,6. Agar bizni 2012-yildagi (kel- 
gusidagi) m a’lumot qiziqtirsa, unda ekstropolyatsiya metodini 
qoMlaymiz.
bu yerda: 
o'rtacha yillik o'zgarish sur’ati. Bizning mi-
solimizda, faraz qilayiik, (2004-2008-yiilarda) 1,062 ga teng. 2012- 
yilga borib kapital summasi quyidagiga teng bo'ladi:
39,4^1,062)^=39,4*1,2720=50,1 mlrd. so*m 
Taqribiy hisoblash usulini valuta, fond, sug'urta, investitsiya 
bozorlari va hokazolarda keng qo‘llash mumkin. Masalan, valuta 
kurslarini aniqlashni olsak. Bir Amerika dollari 1400 so'mga teng va 
bir Amerika dollariga 900 rupiy sotib olish mumkin. Bir so‘mga 
qancha rupiy sotib olsa bo'ladi? Buning uchun kross kursni aniqlay- 
miz:
U 2S / IN R = (USD / IN R ) : (USD / UZS) = 900 : 1400 
= 0,643 rupiy
72

---

Demak, valyiUa ayirboshlash shoxobchasida bir so'mga 0,643 
rupiy sotib olish mumkin.
Taqribiy hisob-kitobfarning boshqa turiari darslikning boshqa 
boblarida toMiq keltirilganligini hisobga olgan holda 2.6. paragrafni 
davom ettirmadik.
73

---