Statistikasi

P
Я_
M
2
.
M
Y a rn
Birinchi ko'rsatkich ishlab chiqarilgan mahsulotni bir so'mlik 
pul massasiga to'g'ri kelishini tavsiflasa, ikkinchisi — 1 so'mlik YalM 
to'g'ri keladigan pul massasining zaxirasini tavsillaydi va pul sohasi 
holalining muhim indikatori hisoblanadi.
Makroiqtisodiy proporsiyalarni tahlil qilishda almashuv tengia- 
masi dinamikasi ko'rsatkichlari katta o'rin tutadi. Almashuv tengla- 
masini indeks shaklida quyidagicha ifodalash niumkin:
V ' M ~
p ' q
Bu yerda; V ~  pul aylanish tezligi; M — nominal pu! massasi; R 
— baho; Q (q) ^  ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi; J — indekslar.
Bu indekstarning o'zgarishi farqlanadi. J y  va 
o'zgarishi 
barqaror rivojianish sharoitida qisqa davrlar ichida bir tekis, chun-
88

---

ki ishlab chiqarish cluiqur texnologik siljislilar va hisob-kitob mexa- 
nizmi bitan bog‘langan. J^ va ./„ o'zgarishi tcskarisi, kuiiiniagan 
o'zgarishiarga bo‘ysunadi va qisqa muddatlarda J ,, = 
bo‘ladi
(У^5=1 ea J f , - \  boMgan sharoitda).
Real pul massast indeksi mahsulot fizik liajmi indcksiga teng 
(y,. = I sharoitda)
J - J
■ J
Yuqorida keltirilgan indekslami nazariy va boshqa mamlakatlardagi 
darajaiariga nisbatan haqiqiy qiymatiarini kuzatib borish joriy davrda- 
gi muhim lendensiya va disproporsiyalarni va kelgusida ulaming 
o'zgarishini progtioz qilishga imkon beradi. Yalpi ichki mahsulot- 
ning dinamikasi pul massasining mumkin bo‘lgan o‘sish sur’atini 
hisoblashga yordam beradi. Real pul massasi indeksining o ‘zgarishi 
bo'yicha infiatsiya sliaroitida pul ayianmasini barqarorlashtirish cho- 
ra-ladbirlarining natijasini, baho dinamikasi bo'yicha pul miissasi* 
ning oshib ketmasligini ta ’minlash chora-tadbirlarining ta’sirini ba- 
holash mumkin.
Pu! — bu moliyaviy aktivlarning barcha turidir. Ular likvidlik 
darajasi bo'yicha quyidagilarga bo'linadi:
— naqd pullar — mutlaq likvid aktivlar (pul belgilari);
— naqdsiz pullar (depozitlar);
— qimmatli qog'ozlar;
— jahon pullari (xalqaro likvid aktivlar).
Inson tasavvurida pul deganda asosan naqd pul tushuniladi. 
0 ‘zbekistonda rasmiy pul birligi, ma'lumki, 100 tiyindan iborat 
bo'lgan so'm hisoblanadi. So'm ni emissiya qilish bo'yicha qaror 
Respublika Markaziy banki tomonidan qabul qilinadi. Naqd pul 
aylanmasi -- bii tovarlarning muomalasi, xiztnat ko'rsatish va turli 
to'lovlarni amalga oshirish jarayonidagi naqd pul harakatidir.
Lekin hozirgi zamonda pul hisob-kitoblarini amalga oshiruvchi 
asosiy shakl naqdsiz ayianma hisoblanadi,
Naqd pulsiz ayianma deganda naqd pulning ishtirokisiz schyot- 
larga yozish orqali amalga oshiriladigan to'lovlar majmuasi tushu' 
niladi. Aylanmaning bu turi keng rivojlangan bo'lib (hozirgi kunda 
90% dan ortiq operatsiyalar naqd pulsiz bajariladi), respublika iqti-
89

---

sodiyoti rivojlangan sari Lining hissasi yanada ortib boradi. Bu omil 
natijasida iiaqd pulga bo'lgan ehtiyoj kcskin qisqaradi, muomala 
xarajatlari lejaladi, muomaladagi pul mablag‘!arining xavfsizligi 
ortadi. Hamma ishlar baiiklar orqali amalga oshirilishi munosabati 
bilan Lilarning liuquqiyjihatdan qonuniyiigini nazorat qilish mumkin 
bodadi, korxona va tashkilotlar liisob raqamlariga pul mablaglarining 
kelib tushishi, ular yaratgan mahsulot yoki ko‘rsatgan xizmatlari 
ijtimoiy tan olimshi ta’minlanadi, xo'jaliklar o'rtasidagi aloqalar 
mustahkamlanadi, lovar va pul mablag‘lari harakatlari tezlashadi. 
Shuiar bilan bir qatorda, eng asosiysi, naqd putga boMgan tatab, 
shu bilan birga, qog'oz pullarni (tangalarni aytmasak ham bo‘ladi) 
chiqarish (emissiya qilish), ularni saqlash, tashish, sanash, xavfsiz- 
lik masalalari bilan bog'liq bo'lgaii xarajatlar keskin kamayadi. Bu 
shakJning yana bir ustunligi, barcha operaisiyalar soliqchilar to- 
monidan kuzatib boriladi. M a’Iumki, naqd pul operatsiyalaridan 
soliq yig‘ish eng mushkul ish. M ana shu va boshqa sabablar hisobga 
olingan holda respublika Vazirlar Mahkamasi naqd pulsiz hisob- 
kitobga o‘tish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Qarorda ta’kidlanishicha, 
mazkur qarorning ijrosini ta ’minlash pulning muomalada asossiz 
ko‘payib ketishining oldini oladi. Juda to‘g‘ri fikr. Buning qanday 
amalga oshishuii esa kelajak ko‘rsatadi.
Naqd pulsiz aylanma quyidagi turlarga bodinadi. To'lov maqsa- 
diga qarab: tovarva xizmatlar uchun (toMov varaqasida yanada ham 
aniqroq yoziladi. Agar to'lov varaqasining o‘sha punkti lo ‘ldiri!masa, 
bank uni aylanmaga qabul qilraaydi), tovarsiz operatsiyaiar (kredit 
uchun soliqlar, jarimalar va h.k.); mab!ag‘ni o'tkaz.ish joyiga qarab 
bir hududda. Hududlararo, mamlakatlararo hisob-kitoblar, to‘lovni 
amalga oshirish usullariga qarab; kafolatlangan (oldindan to'lovlar 
uchun pul ajratilgan) va kafolatlanmagan hisob-kitoblar, hisob 
raqamlariga pul o'tkazish yoki o'zaro qarzlardan kechish orqali 
hisob-kitoblar, to'lov kechiktiriladigan hisob-kitoblar; mahsulotni 
sotish usuliga qarab: bevosita va bilvosita hisob-kitoblar.
Naqd pulsiz aylanma ishlarini lashki! qilish va olib borish bilan 
banklar shughdlanadi. Banklar korxona va tashkilotlarning arizasiga 
binoan naqdsiz opcratsiyalami amalga oshirish uchun: hisob raqami, 
joriy raqam, ssuda raqami, budjet schyoti, korrespondensiya raqam- 
larini ochadi. Bunday raqamni ochib, ish boshiagan korxona va 
tashkilotlarga naqdsiz opcratsiyalarning quyidagi shakJlaridan foy-
90

---

dtilanish taklil' etiladi; aksept shakli, topshiriqnomalar orqali, 
akkreditiv, clieklar, o ‘zaro talab va majburiyatlardan kcchish aso- 
sida hisoblar, rejali to4ovlar va boshqalar. Shuni ta’kidlash zarurki, 
naqdsiz operatsiyalarning biron-bii' shaklini taniasli bank mijozi- 
ning sliaxsiy ishi. Bu ishga bankning aralashishi mumkin emas. Bank 
maslahatchi sifatida qatnashishi mumkin.
Pul sifatida ko‘riladigan eng yuqori likvid aktiviardan biri hozir- 
gi kunda qimmatli qog'ozlardir (ularning kelib chiqishi, turlari va 
samaradorligiga darslikda alohida bob ajratilgan).
Jahon bozorining paydo boiishi va rivojlanishi jahon puiining 
paydo bolishiga olib keldi. Jahon puiining birinchi shakli ollin bo‘lgan. 
XX asrga ollin o'rnini rivojlangan davlatlar banknotlari — valuta 
egalladi. Bugungi kunda oltin-valuta zaxiralari qo'llaniladi. Bu 
ko'rsatkichlardan to ‘lov disbalanslarini tugatishda foydaianiladi. 
Umumiy zaxira, odatda, SDR — Special Drawing 
Rights — 
o ‘zlashtirmaning maxsus huquqi. 0 ‘MH — hisob-kitob valutasi si­
fatida 4 {AQSH dollari, Yevro, F.sterling va iyen) ta valuta asosida 
hisoblanadi, XVF tom onidan u inilliy valutalarning qiymati taqqos- 
lanishini (o'lchovdoshligini) ta ’minlovchi vosita sifatida emas, bal- 
ki toMov balansining saldosini boshqarish va rasmiy xaiqaro za- 
xiralar va hisoblarni to'ldirishga mo'ijallangan. 0 ‘MH bilan bir qa- 
torda Yevropada avval EKYU, hozirgi kunda yevro qo'llanilib, min- 
taqaviy pul — hisob birligi hisoblanadi.
Statistikaning eng muhim vazifasi pul massasi va aylanish tez- 
ligini 0‘rganishdir.
Mablag' (naqdsiz) kelib tushish hajmi zamonaviy banklarning 
qobiliyat darajasi beigilaydigan ko'rsatkichlardan biridir.Pul multip- 
likatori ushbu qobiliyatni xarakterlovchi ko‘rsatkich hisoblanadi va 
u zaxiralash me’yorining teskari ntiqdori bo'ladi: m = l/r, bu 
yerdan r = zaxiralar / Depozithr.
Pul massasi, bazasi va zaxiralash me’yorini hisoblashga qarab 
pul multiplikatorini aniqlashni bir necha usulga bo‘lish mumkin,
1. ( = M^ / Pul bazasi
Bu usuldahisoblangan pul multi plikatori pul tizimining umumiy 
sharoitini tavsiflaydi: bank va kredit tizimining rivojlanishi; M В to ­
monidan 0‘rnatilgan zaxiralash shartlari va ularning bajarilishi, pul 
massasining tarkibi, ayniqsa, naqd pul hissasi va ularning muoma- 
lasi ustidan nazorat.

---

2. / = Depoziilar / zaxiralar
Bu holatclaimiltiplikator tijorat banklarining iqtisodiyotgakredit 
qo‘yilma!ariiii keiigaytirish imkoniyatini lavsillaydi.
Pul bazasi qiymatiga keng m a’noda qaraganda multiplikator- 
aing haqiqiy qiymatini quyidagicha tasvirlash mumkin;