Statistikasi

3.4. Pul massasining kupyuratik ko'rsatkichlari
O'zbekistonning o‘z milliy puli (so‘m) 1994-yil 2-iyuldan boshlab 
mavjud. Hozirgi kunda respublikada so‘m kupyuralarini 1, 3, 5, 10, 
25, 50, 100, 200, 500 va 1000 so'mlar tashkil qiladi. Muomalada 
qog'oz pullar bilan bir qatorda tangalar ham qo'llaniladi. Kupyuralar 
har xil ekan, ularning tuzilishini o'rganish va tahlil qilish pul 
muomalasini boshqarishda zarur ko'rsatkichlardan biridir. So'mning 
kupyura tuzilishi deb bir birliklaming umumiy pul massasidagi ulu- 
shiga aytiladi. Bu ko'rsatkich kupyuralar soni va ularning summalari 
bo'yicha ham hisoblanishi mumkin. Uni hisoblash va bilish banklar 
tomonidan korxona va tashkilotlarga ish haqi uchun naqd pul be- 
rish, muomalaga pul chiqarish, pulni zaxira fondlariga joylashlirish 
paytlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki kupyura tuzilishini 
yaxshi bilmasdan turib, unga ta ’sir qiluvchi omillarni o'rganib 
bo'Imaydi. So'mning kupyura luzitishiga ahotining pul daromadlari 
o'zgarishi, tovarlar va xizmatlarga bo'lgan baholar o'zgarishi, cha- 
kana tovaraylanmasi tarkibining o'zgarishi, aholi talabining qondi- 
rilish darajasi va boshqa omillar ta ’sir qiladi. Bu omillarni statistika 
o'rganadi va o'lchaydi. Shuni ta ’kidlash lozimki, inflatsiya kupyura
83

---

tuzilishiga juda katta ta'sir ko'rsatadj, ya’ni inflatsiya o‘sishi umuniiy 
tovar aylatimasi liajmida qimi^aibaho tovarlar hissasi ortishiga olib 
keladi, Bii, o ‘z navbatida, katta kupytiralarsoni ortishini talabqiladi.
So‘mning kiipyiira tuzilislii yuqorida ta’kidlanganidek, ikki usul- 
da aniqianishi rruimkin:
a) niLiomaiadagi ktipyuralar soni bo‘yicha; d ~ f : ^ /
b) ktipyuralar summasi bo'yicha d = x f I ' ^ x f
Bu yerda; f — muomaladagi ktipyuralar soni (qiymat bo‘yic!ia); 
— barcha kupyuralar soni; x - kupyuralar qiymati.
Pul massasining kupyura tuzilishidan, shuningdek, pul belgi- 
larini tayyoriashda ularning optimal tarkibini va hududlar bo'yicha 
bank muassasalari o'rtasida taqsimlashda ham foydalaniladi,
So'mning kupytira tuzilishi dinamikasini tavsiflash uchun va uning 
vaqt bo‘yicha o'zgarisbi tendensiyasini aniqlash maqsadida o'rtacha 
kupyura hajmi to‘g‘risida maMumotlar kerak. Bu ko'rsatkich quyi- 
dagi formula bilan hisoblanadi:
‘ Z / ’
3.1-jadvalda pul massasi kupyura tuzilishi (shartli raqamlarda) 
keitirilgan.
3.1-jadval
K u p y u r a n in g
q iy m a u
X
K u p y u r a la r som , 
jn in . duna
f
K u p y u r a la r
m in ,
s o 'm
y.f
K u p y u r a l; 
S o n i b o 'y ic lia
( / ■ ■ S / ' ) I ™
r la r k ib i, **/□ 
S u m m a s i 
b o * y ic h a
1
120
110
2 6,8
0,6
3
95
285
2 1.2
u
5
7Я
3 9 0
17.4
2>l
J O
61
610
13.6
З Д
1 5
40
lo o u
9,0
5,3
5 0
IS
7511
3.3
4,0
t o o
12
1100
3.7
6,4
2 0 0
10
2 0 0 0
гл
10,6
500
9
4 5 0 0
2,0
2 3 .9
J O O O
S
8 0 0 0
1,8
42.4
J a m i
4 4 4
18855
100,0
100,0
84

---

3 .1-JadvalLlagi ma’iumotlar ko'rsalishicha, kupyuralar soni va 
sumniasi bo‘yicha hisoblangan iilushlar faiqi juda katta. Masalati, 
eng past qiyinatga cga bo'lgan ( I so‘m) kupyiiraning kupyuralar soni 
bo'yicha hissasi 26,8%, summasi - 0,6% tashki! qilgan. Shu payt- 
ning o ‘zida lOOOso'mlik kupyuraniki tegishii ravishda 1,8 va 42,4%.
Aksariyat olimlarning fikridia, anialiyot uchiin kupyuraning sum­
masi bo'yicha hisoblangan ulushlarning ahamiyati katta. Ularga ko‘ra 
ushbu ko‘rsatkich asosida naqd pul ayianmasida kupyura tuzilishini 
kuzatish va tegishii prognozlarni ishlab chiqish mumkin (xulosani 
o ‘quvchining o‘zi chiqarsin).
0 ‘rtacha kupyuralik darajasi quyudagiga teng:
-
f8855 
, 
.