Stoletov tajribalari. Fotoeffekt

 
 
15.7-rasm. 

---

6. Bote tajribasi: Yorug’lik kvantlarining mavjudligini tasdiqlovchi qator tajribalar 
o’tkazilgan. Shulardan biri nemis olimi Bote tomonidan amalga oshirilgan (15.8-rasm).
Yon tomondan 
R
Rentgen nurlari bilan yoritilgan yupqa 
A
plyonkaning o’zi Rentgen 
nurlarining manbai bo’lib qoladi (Rentgen 
fluoressensiyasi). Ikkita 
1
C
va 
2
C
sanagichlar 
simmetrik 
joylashgan. 
Rentgen 
nurlari 
bu 
sanagichlardan 
biriga 
tushishi 
natijasida 
elektrometrning tolasi darrov (10
-3
s dan kam 
vaqtdan 
keyin) 
qo’zg’aladi. Tolaning bu 
qo’zg’alishlari avtomatik ravishda umumiy lentaga qayd qilinadi. Agar 
A
plyonkadan har 
tomonga to’lqinlar tarqaladigan bo’lsa, ikkala sanagichning ishi bir vaqtda, uyg’un 
ravishda (arzimaydigan tasodifiy o’zgarishlar bilan) bo’lishi kerak. Aksincha, agar 
A
dan 
kvantlar dam u tomonga, dam bu tomonga uchadigan bo’lsa, u holda elektrometrlarning 
ko’rsatishlari tartibsiz bo’ladi va faqat tasodifangina bu ko’rsatishlar bir-biriga yaqin yoki 
bir 
vaqtda 
bo’lishi mumkin. Tajriba elektrometrlar 
ko’rsatishlari tartibsiz bo’lishini, ya’ni kvantlar 
A
dan goh u 
tomonga, goh bu tomonga uchishini yaqqol ko’rsatdi. Bu 
yerdan esa nurlanish fol’gadan to’lqinlar ko’rinishida emas, 
balki yorug’lik kvantlari ko’rinishida tarqaladi deb xulosa 
qilish mumkin. 
Shunday qilib, fotoeffekt to’g’risida yuqorida bayon 
qilingan ma’lumotlarning barchasi yorug’lik kvantlari haqidagi 
tasavvurlardan dalolat beradi. Chastotasi 

ga teng bo’lgan 
yorug’lik atomdan 

h  ga teng energiya porsiyasi sifatida 
chiqibgina qolmay, balki kelajakda fazoda tarqalganda va modda bilan o’zaro 
ta’sirlashganda ham ana shunday ko’rinishda saqlanib qoladi, deyish mumkin. 
Yorug’likning bunday elementar zarralariga foton degan maxsus nom berilgan. Fotonning 
energiyasi uning chastotasiga bog’liq va 

h ga teng. Oldin nisbiylik nazariyasining 
asosiy xulosalaridan biri: zarrachaning energiyasi 
E
bilan uning massasi 
m
uzviy 
bog’langandir va 
2
mc
E =
kabi aniqlanadi. Shunga asosan fotonning massasi
2
c
h
m

=
(15.7) ifoda bilan aniqlanishi kelib chiqadi. Foton yorug’lik tezligi bilan harakat 
qilgani uchun u, absolyut qiymati
c
h
mc
p

=
=
(15.8) ga teng bo’lgan impul’sga 
egaligi kelib chiqadi va bu impul’sning yo’nalishi to’lqin yo’nalishi bilan bir xildir. 
Shunday qilib, foton energiyasi 

h  ga, massasi 
2
/ c
h

ga va impul’si
c
h /

ga teng 
bo’lgan zarracha ekan. 
15.8-rasm. 
15.9-rasm. Fotoelement. 

---