Strategiyalíq menedjment 5230200-Menedjment (tarmaqlar hám tarawlar boyınsha) bakalavr talim bagdarı studentleri ushın oqíw qollanba

3.7. Báseki gúresinde tabıs hám áwmecizliklerge tásir etiwshi tiykarǵı 
faktorları 
Eger kárxana yamasa kompaniya óz qarsılaslarınıń háreketlerin baqlap barmasa 
onda ol kompaniya baylawlı kóz benen básekilesiwshi esaplanadı. Tap 
shaxmattaǵıday báseki gúresinde básekileslerdiń keyingi júrisin aldınnan kóre biliwi 
úlken áhmiyetke iye. Eger básekileslerdiń keyingi adımın bilmese, kompaniya 
jeńiske erise almaydı. Bul boyınsha báseki gúresi tómendegi baǵdarlarda alıp 
barıladı
19
: 
1-Básekilesler strategiyasın anıqlaw. Bunıń ushın báseki kompaniya 
iskerligniń tiykarǵı ekonomikalıq kórsetkishleri, onıń bazardaǵı úlesi, strategiyalıq 
maqsetleri báseki strategiyası úyreniledi. 
19
Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland.p. 120

---

41 
2-Keleleshkte tarmaqtıń jetekshi bolıwı yamasa jetekshi bolǵan kárxanalardı 
anıqlaw. Bunıń ushın hár bir kárxananıń potencial imkaniyatların úyrenip olardıń 
ishinen basqalardan ozıp ketiwi yaki ozıp bolǵan kárxanalar belgilenedi. Keleshekte 
qaysı kárxanalar óz statusın joǵaltadı, qaysı biri jetekshi bolıwı múmkinligin durıs 
belgilew kárxananıń strategiyasın dúziwde úlken áhmiyetke iye. 
3-Básekileslerdiń keyingi adımların aldınnan kórip biliw. Agressiv qarsılas 
ádette qandayda bir jańa strategiyalıq adım atadı. Óziniń bazardaǵı úlesinen 
qanaatlanatuǵın kárxanalar bolsa ámeldegi strategiyasın saqlap turadı. Áwmeciz 
kárxanalardıń awxalı sol dárejede jaman boladı, olar jaqsı oylap isenbegen bolsada 
hújimge ótiwge májbúr boladı. 
Básekileslerdiń keyingi adımın aldınnan kórip biliw ushın kompaniyadaǵı 
jaǵdaydı, basqarıw apparatınıń keypiyatın, olardıń pikirilew tárizin biliw lazım. 
Básekiles haqqında informaciya jıynawǵa qaratılǵan razvedka iskerligin onıń 
háreketlerin aldınnan biliw hám nátiyjeli qarsı ilajlar kóriw imkaniyatın beredi. 
Tabıstıń tiykarǵı faktorları (TTF) – belgili bir tarmaqdaǵı finanslıq hám 
básekidegi tabıstı belgilewshi tiykarǵı faktorlar bolıp tabıladı. Olardı anıqlaw - 
strategiya islep shıǵıwdıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri sanaladı. Olar strategiyanı islep 
shıǵıwda sheshiwshi rol oynawı múmkin, biraq olar hár túrli tarmaqlarda hár túrli 
boladı. Ádette bir tarmaqqa soǵan uqsas úsh-tórt faktor xarakterli bolıp, olardıń 
bir-ekewi eń áhmiyetli bolıp, analizdıń wazıypası olardı anıqlawdan ibarat boladı. 
Tómende TTFnıń túrleri hám olardıń quramlıq bólimleri sanap ótilgen
20
: 
1. Texnologiyaǵa baylanıslı faktorlar: 
- ilimiy izertlew dárejesi; 
- islep shıǵarıw processlerinde innovaciyalarǵa uqıplılıq; 
- ónimde innovaciyalarǵa uqıplılıq; 
- bul texnologiyada ekspertlerdiń roli. 
2. Óndiris penen baylanıslı faktorlar: 
20
Strategic Management concepts and cases. Arthur A. Thompson. Jr. A.J Strikland. p.124

---

42 
- kem qárejetli óndiristiń nátiyjeliligi (óndiris kóleminen únemlew, toplanǵan 
tájriybe nátiyjesi); 
- óndiristiń sapası; 
- joqarı fond qaytımlılıǵı; 
- óndiris qarjılarınınń kem bolıwı, kepillengen halda jaylastırılıwı; 
- tiyisli mamanlıqqa iye jumısshı kúshi menen támiyinlew,
- joqarı miynet ónimdarlıgı (ásirese kóp miynet talap etetuǵın tarawlarda); 
- arzan joybarlastırıw hám texnikalıq támiynat; 
- islep shıǵarıwdıń model hám ólshemlerdiń ózgerislerine iykemlesiwsheńligi. 
3. Bólistiriw menen baylanıslı faktorlar: 
- distribyutorlar/dilerlerdiń tarmaǵı kúshliligi; 
- usaqlap satıw sawdasınan túsetuǵın dáramatlardıń itimallıǵı ; 
- kompaniyanıń óz tarmaǵı; 
- tez jetkizip beriw. 
4. Marketiń menen baylanıslı faktorlar: 
- sawdanıń jaqsı sınalǵan, tekserilgen usılı; 
- qolaylı, arzan servis hám texnikalıq xızmet kórsetiw; 
- satıp alıw talaplarınnıń anıq qanaatlandırılıwı; 
- tovarlar diapazonınıń keńligi; 
- kommerciyalıq sheberlik; 
- qolaylı dizayn hám upakovka ; 
- qarıydarlar ushın kepillikler. 
5. Mamanlıqqa baylanıslı faktorlar: 
- ilahiy talant; 
- sapanı qadaǵalawdıń «nou-xau»ı; 
- joybarlaw tarawındaǵı ekspertler; 
- texnologiya tarawındaǵı ekspertler; 
- anıq hám ápiwayı reklama islew qabileti; 
- IITKJ baskıshında islep shıǵarıw nátiyjesinde jańa ónimlerdi payda etiw hám 
olardı tez bazarǵa alıp shıǵa alıw. 

---

43 
6. Shólkemniń imkaniyatlarına baylanıslı faktorlar: 
- joqarı dárejedegi informaciyalıq sistemaları; 
- ózgerip turǵan bazar sharayatlarına tez iykemlese alıw qábileti; 
- basqarıw sheberligi hám basqarıw tarawındaǵı «nou-xau»lardıń bar bolıwı. 
7. TTFnıń basqa túrleri: 
- unamlı jaqsı imidj hám abıroy; 
- ózin lider dep seziw; 
- qolaylı jaylasıw; 
- ashıq kewillik hám múláyimlik penen xizmet kórsetiw; 
- patenttı qorǵaw; 
- ulıwma qarjılardıń kemligi. 
Bunnan basqa, tarmaqtıń qolaylılıǵına baxa beriw lazım («Menedjmentke 
kirisiw» kursına qarań) 
Tabıstıń tayanısh faktorları (T.T.F)-bul básekige shıdamlı bolıwı hám finanslıq 
turaqlılıqqa erisiwi ushın kárxana támiyinlewi lazım bolǵan báseki imkaniyatları 
hám iskerlik nátiyjeleri sanaladı. T.T.F sonday faktorlar bolıp esaplanadı, olarǵa 
kárxana ayırıqsha itibar beriwi, sebebi olar kárxananıń tabıslı yamasa onıń 
áwmecizligin belgilep beredi. Mısalı: pivo sanaatında islep shıǵarıw quwatlıqlarınıń 
tolıq bántliligin támiyinlew sonday faktorlarǵa kiredi. (bul óndiris qarjıların 
minimallastirip beredi) T.T.F hár bir tarmaqta ózine tán ózgesheliklerge, kóriniske 
iye boladı. Ayırım tarmaqlarda TTFlar 3-4 bolıwı múmkin, biraq sonıń ishinde 
sheshiwshi áhmiyetke iye TTFlar 1 yamasa 2 ǵana boladı. 
Tarmaq hám ondaǵı báseki analizi arqalı tarmaqtıń keleshekte qolaylılıǵı 
anıqlanadı. Bunıń ushın TTFlarǵa tómendegi kórsetkishler tiykar etip alınadı: 
A-tarmaqtıń ósiw imkaniyatları 
B-háreketlendiriw kúshlerdiń tarmaqqa unamlı yamasa unamsız tásir kórsetiwi: 
V-Tarmaqqa iri kárxanalardıń kiriw (shıǵıw) imkaniyatları: 
G-Talaptıń turaqlılıǵı: 
D-Báseki kúshleri tásiriniń kúsheywi yamasa ázzilewi: 
E-Tarmaq aldında turǵan mashqalalarınıń úlkenligi: 

---

44 
J-Tawekelshilik hám anıq emeslik dárejesi: 
Z-Báseki nátiyjesinde tarmaqdaǵı dáramat dárejesiniń páseywi yamas 
kóteriliwi.