Strategiyalíq menedjment 5230200-Menedjment (tarmaqlar hám tarawlar boyınsha) bakalavr talim bagdarı studentleri ushın oqíw qollanba

4.2 Kompaniyanıń strategiyalıq statusın bahalawda ishki hám sırtqı 
ortalıq analizi 
Ortalıq analizi ádette strategiyalıq basqaruwdıń baslanǵısh processi esaplanadı, 
sebebi ol firma maqsetlerin anıqlaw hám háreket strategiyasın islep shıǵıw ushın 
tiykardı jaratadı. Ortalıq analizi onıń eki bólegin úyreniwdi kózde tutadı: 
1. Makroortalıq. 
2. Ishki ortalıq. 
Sırtqı ortalıqtıń analizi quralında basqarıw apparatı shólkemge salıstırǵanda 
sırtqı faktorlardı firma ushın imkaniyatlar hám qáwiplerdi anıqlaw maqsetinde 
qadaǵalaydı. Qáwip hám imkaniyatlardı ádette jeti tarawǵa bóliw múmkin. Bul 
tarawlar ekonomika, siyasat, bazar, texnologiya, báseki, xalıq aralıq jaǵday hám
social tarawlar esaplanadı(4.2.1-sızılma). 
Ekonomikanıń házirgi hám prognoz islenip atırǵan jaǵdayı shólkem 
maqsetlerine unamsız tásir kórsetiwi múmkin. Ekonomikalıq ortalıqtaǵı bazı
faktorlar (inflyaciya hám deflyaciya pátleri, bántlilik dárejesi, xalıq aralıq 
tólem balansı hám basqalar) turaqlı túrde bahalanıp barıwı lazım. Usı faktorlardan 
hár biri firma ushın yamasa qáwip, yamasa jańa imkaniyat tuwdırıw múmkin. 
Qandayda bir shólkem ushın ekonomikalıq qáwip basqası ushın imkaniyat bolıwı 
múmkin. Avt 
omobiller ushın awısıq bóleklerdi islep shıǵarıwshı tarmaq ekonomikanıń 
turaqlılıq dáwirinde jaqsı rawajlanadı, sebebi bunday dáwirde tutınıwshılar jańa
avtomobillerdi satıp alıw ornına eskilerin ońlawdı abzal kóredi. 

---

53 
4.2.1-sızılma. Sırtqı ortalıq faktorları. 
ekonomikaliq 
texnolog 
báseki 
xaliq-
araliq 
 
social
bazar 
siyasiy 
Biznes hám isbilermenlik firmaları jetekshileriniń siyasıy processlerde aktiv 
qatnasıwı mámleketlik siyasattıń shólkemleri ushın áhmiyetli sanaladı. Anıqlap 
aytqanda, basshı huqıqıy normativ hújjetlerdi, uzaq múddetli qoyılmalardı 
qarjılandırıw ushın húkimettiń kreditlerin, miynet kúshin jumısqa alıw boyınsha 
sheklewlerdi hám ssudanı alıw imkaniyatların, sonday aq basqa mámleketlerge qarsı 
baǵdarlanǵan yamasa basqa mámlekteler menen dúzilgen tarifler hám sawda 
boyınsha kelisiwlerdi baqlap barıwı lazım. Húkimet isbilermenlik máselelerinde 
bárqulla turaqlı hám aktiv qatnasqanlıǵı ushın shólkemlerdıń siyasıy iskerligin 
baqlap barıwları kerek. 
Ózgeriwsheń bazar sırtqı ortalıq shólkemleri ushın bárqulla qáwip tuwdıradı. 
Bazardıń sırtqı ortalıǵın analizlew processine shólkemniń tabısqa erisiwine yamasa 
zıyan kóriwine tikkeley tásir kórsetiwshi kóp faktorlar kiredi. Bul faktorlarǵa hár 
túrli buyım hám xızmetlerdiń turmıslıq ciklleri, ózegeriwsheń demografiyalıq 
sharayatlar, bazarǵa kiriwdiń jeńilligi, xalıqtıń dáramatlarınıń durıs bólistiriliwi hám 
tarmaqtaǵı báseki dárejesi kiredi. Mısalı ushın , AQSh hám Kanadada xalıqtıń turmıs 
dárejesi asıwı dem alısqa tiyisli bolǵan tovarlar hám xızmetlerge talaptıń artıwın 
keltirip shıǵadı. Usı talaptı qanaatlandırıp , «Klab Med» sıyaqlı firmalar úlken 
rawajlanıwǵa eristi. 
70-jıllarda Elvin Toffler mashqalaǵa «futuroshok-keleshek shoki» terminin 
kiritti. Toffler «futuroshok»daǵı individlerdegi dım qısqa dáwir ishinde hádden 
tısqarı úlken ózgerislerdiń tásir kórsetiwi aqıbetinde olardaǵı dezfientaciya hám 
Shólkem 

---

54 
buzǵınshılıq stressi sıyaqlı ózgerislerin anıqlaydı. Texnologiyalıq sırtqı ortalıqtaǵı 
ózgerisler shólkemdi utılıwshı báseki jaǵdayına túsirip qoyıwı múmkin. 
Texnologiyalıq sırtqı ortalıq analizi eń keminde óndiris texnologiyasındaǵı 
ózgerislerdi, tovar hám xızmetlerdi joybalastırıwda hám usınıwda sheshimlerdi 
qollawdı yamasa baylanıs quralları texnologiyasındaǵı tabıslar, jetiskenliklerdi 
esapqa alıw múmkin. Barlıq shólkemlerde operativ ilimiy-texnikalıq progress 
tásirine túspeydi. Biraq basqarıw apparatı texnologiyalıq sırtqı ortalıqtaǵı qaysı 
faktorlar «futuroshok»tıń jaratılıwına alıp keliw múmkinligin anıqlaw lazım. Qaǵaz 
paketlerdi islep shıǵarıwshı tarmaq hár dayım salıstırmalı túrde turaqlı talapqa iye 
bolǵan. Biraq keyingi jıllarda plastikalıq paketlerdiń islep shıǵarıw 
texnologiyasındaǵı jetiskenlikler, neft bahasınıń turaqlasıwı menen birgelikte 
(plastik buyımların islep shıǵarıw neft ónimlerine tiykarlanǵan) usı tarmaq ushın 
belgili mashqalalardı keltirip shıǵardı.
Kópshilik iri firmalar hám mıńlap kishi kompaniyalar xalıq aralıq bazarda 
háreket etedi. Báseki búgin usı keńirek ortalıqtaǵı ózgerislerdi bárqulla qadaǵalawı 
hám bahalawı lazım. Qáwip qáter hám imkaniyatlar shiyki zat materiallarına ańsat 
iye bolıw, mámleketlerde valyuta kursları hám siyasiy qararlardıń ózgerisi 
nátiyjesinde júzege keliwi múmkin. 
Firmanıń ulıwmalıq strategiyası yamasa húkimet siyasatınıń basqa 
mámleketler firmalarınada tiyisli bolǵan bólegi kompaniya yamasa tarmaqtı qorǵaw 
yamasa keńeyttiriw boyınsha háreketlerdi kózde tutıwı múmkin. Básekilesler 
tárepinen islep shıǵılǵan strategiya óz aldına firmanıń ishki bazardaǵı statusın 
bekkemlew, sırt el básekileslerinen mámleketten qorǵanısh izlew yamasa xalıq 
aralıq aktivlikti keńeyttiriwge baǵdarlanǵan bolıwı múmkin. 
Hesh qaysı shólkem óz básekilesleriniń bar hám múmkin bolǵan keri tásirin 
itibarǵa almawı múmkin emes. Maykl Porter (professor) ob’ekt analizin basqarıw 
appartı juwap beriwi kerek bolǵan anıq sorawlarǵa ajıratadı: «Qarsılas nege 
tiykarlanıp háreket etpekte?», «Qarsılas ne islep atır?» hám «Ol ne islewi múmkin?». 
Qarsılaslıq analizinde tórt diagnostikalıq elment bar: 1) qarsılaslardıń keleshek 
maqsetleriniń analizi; 2) qarsılaslardıń hárekettegi strategiyasın bahalaw; 3) bul 

---

55 
qarsılaslar háreket etip atırǵan tarmaqtıń jaǵdayı; 4) qarsılaslardıń kúshli hám ázzi 
táreplerin tereńnen úyreniw. Basqarıw apparatına usı elementlerdi jaqsılap 
úyreniwde járdem beriw beriw ushın Porter tórtta ápiwayı sorawdı usınadı: 
-Básekiles óziniń házirgi háreketi menen qanaatlanadı ma? 
-Qarsılas strategiyada qanday múmkin bolǵan, itimallı ózgerislerdi ámelge 
asıradı? 
-Básekilestiń ázzi tárepleri nede? 
-Qanday ózgerisler qarsılas hám básekileslerdi eń iri hám nátiyjeli ilajlarǵa 
erisiwine alıp keldi?
Sociallıq faktorlar jámiyettiń ózgerip atırǵan jetiskenlikleri, qatnasların óz 
ishine aladı. Házirgi kúnde áhmiyetli faktorlarǵa isbilermenlikke qatnas, jámiyette 
hayal-qızlar hám milliy azshılıqtıń ornı, tutınıwshılar máplerin qorǵaw háreketleri 
kiredi. Bazıda usı socmallıq faktorlar shólkem ushın eń úlken mashqalalardı 
tuwdıradı. Sociallıq faktorlardıń ózgerislerine keri tásir kórsetiw ushın 
korporaciyanıń ózi jańa ortalıqqa isykemlesken halda ózgerip barıwı lazım. 
Sırtqı ortalıqtı analizlew járdeminde shólkemge dus keletuǵın qáwip qáter hám 
imkaniyatlar dizimin dúziw múmkin. Dizim faktorlardıń úlesin hám (bul shólkem 
ushın hár bir faktordıń áhmiyetin ózgerttiriw ushın ) faktordıń shólkemge tásirin 
bahalawdı óz ishine aladı. 
Dizimniń analizinen keyin basqarıw apparatı shólkemniń kúshli hám ázzi 
táreplerin bahalawı lazım. Tabıslı basqarıw ushın basqarıw apparatı shólkemniń 
ishki potencial imkaniyaları hám kemshilikleri, sonday aq sırtqı mashqalaları 
haqqında tolıq túsinikke iye bolıwları shárt. 
Menedjer 
ushrasatuǵın 
keyingi 
mashqala 
bolıp 
firmanıń 
sırtqı 
imkaniyatlarınan paydalanıwı ushın ishki kúshlerge iye ekenligin, sonday aq sırtqı 
qáwipler menen baylanıslı bolǵan mashqalalardıń tereńlesiwi múmkin bolǵan ishki 
ázzi táreplerin anıqlaw esaplanadı. Ishki mashqalalar diagnozın ámelge asırıwshı 
process tekseriw dep ataladı. Ol shólkemniń strategiyalıq kúshli hám ázzi táreplerin 
anıqlaw ushın mólsherlengen metodikalıq bahalawdan ibarat. 

---

56 
Ápiwayılastırıw maqsetinde tekseriwge bes funkciya-marketiń, finans 
(buxgalteriya esabı), operaciyalar (óndirislik) insan resursları, korporaciya 
mádeniyatı hám onıń turmıslıq tárizin kiritiw usınıladı. 
Marketiń funkciyasın tekseriwdi analizlew ushın jeti ulıwmalıq tarawlar 
itibarǵa ılayıq boladı: 
1. 
Bazar úlesi hám básekige shıdamlılıq; 
2. 
Buyımlar assortimentiniń hár túrliligi hám sapası;
3. 
Bazardıń demografiyalıq statistikası; 
4.Bazardı tekseriw hám jańalıqlardı islep shıǵıw;
5.Klientlerge satıwdan aldın hám keyin xızmet kórsetiw;
6. .Nátiyjeli satıw, reklama hám tovardı bazarǵa alıp kiriw;
7.Payda. 
Firamnıń finanslıq jaǵdayınıń analizi shólkemge payda keltiriwi mumkin hám 
strategiyalıq basqarıw processiniń ónimdarlıǵınıń asıwına járdem beriwi múmkin. 
Firamnıń finanslıq jaǵdaynıń analizi shólkemniń bar bolǵan potencial ishki 
ázzi táreplerin, sonday aq shólkemniń qarsılaslarǵa salıstırǵanda jaǵdayın kórsetiwi 
múmkin. Finanslıq iskerlikti úyreniw basqarıw appartına uzaq múddetli keleshekte 
firmanıń ishki kúshli hám ázzi táreplerin ashıp beriwi múmkin. Mısalı, «Teksas 
Instrulonte» firması 1983 jılda awır finanslıq qıyınshılıqlarǵa dus keldi. Biraq tolıq 
analiz firma negizinde tabıslı iskerlik júritip atırǵanlıǵın anıqladı. Keyin finanslıq 
zonalarǵa bólip tutınıw tovarlar toparın islep shıǵarıwdı esaplaǵan. Usı finanslıq 
bahalaw tiykarında basqarıw apparatı finanslıq iskerlikti jaqsılaw maqsetinde 
qarjılardı isbilermenlikke tarawına jónelittiriw ushın fondlardı qayta bólistiriw 
qararın qabıl etti, sebebi bul tarawǵa firma óziniń tek 6 % qarjısın jóneltirip otırǵan 
eken. 
Firmanıń uzaq waqıt dawamında ómir súriwi ushın operaciyalardı basqarıw 
(kárxanada islep shıǵarıwdı basqarıw)dıń úzliksiz analizi úlken áhmiyetke iye. 
Tómende operaciyalardı basqarıw funkciyasınıń kúshli hám ázzi táreplerin 
tekseriwde juwap beriw zárúr bolǵan bazı sorawlar keltirilgen: 

---

57 
Biz qarsılaslarımızǵa salıstırǵanda óz tovar yamasa xızmetlerimizdi arzan 
bahada islep shıǵarıwımız múmkin be? Eger yaq bolsa, ne ushın? 
Biz tovar jetkizip beriwshilerdiń sanına baylanıslımız ba? 
Biziń áspab úskene (quwatlaǵısh)larımız zamanagóyme? 
Qarıydarlar materiyallıq zapaslarınıń muǵdarın hám buyırtpaların 
realizaciyalaw waqtın kemeyttiriwge móljellengen be? Firmaǵa kirip atırǵan 
materiallar hám shıǵıp ketip atırǵan buyımlar ústinen qadaǵalawdıń adekvat 
mexanizmleri bar ma? 
Biziń ónimimizge dáwirlik terbenisler qanday tásir kórsetedi hám bul 
jumısshılardı waqıcha jumıstan bosatıwǵa mújbúrlemeydi me? 
Bizniń qarsılaslarımız xızmet kórsete almaytuǵın bazarlarǵa biz xızmet kórsete 
alamız ba? 
Biz sapalı qadaǵalaw sistemasına iyemiz be? 
Óndiris processin biz qansha dárejede nátiyjeli jobalastırdıq hám joybarladıq? 
Onı jánede jaqsılaw múmkin be? 
Shólkemdegi kóp mashqalalardıń kelip shıǵıw sebepleri insanlar bolıp tabıladı. 
Sebebi insan shólkemniń sheshiwshi faktorı hám resursı bolıp tabıladı. Hár qanday 
shólkemniń insan resurslarınıń funkciyalarınıń kúshli hám ázzi tárepleri 
tekserilgende bir qatar máseleler esapqa alınıw lazım.
Eger shólkem joqarı mamanlıqqa iye xızmetkerlerge hám jaqsı tiykarlanǵan 
maqsetlerge iye bolǵan menedjerlerge iye bolsa, ol jaǵdayda shólkem hár túrli 
alternativ strategiyalarǵa ámel etiwi múmkin. Keri jaǵdayda usı ázzilik shólkemniń 
keleshektegi iskerligin qáwipke salıw itimallıǵı joqarı boladı. 
Sonıń menen birge, tikkeley joqarı basqarıw apparatı menedjerleri juwap 
beriushi basqa faktorlardıda ajıratıw múmkin. Olar firmanıń ishki hám sırtqı 
jaǵdayıniń normal iskerligin saqlap turıw ushın basqarıw apparatı shuǵıllanıwı lazım 
bolǵan áhmiyetli máselelerdi óz ishine aladı. Bul faktorlar shólkemniń uzaq 
múddetli perspektivalarda tabıslı iskerlik júritiwi ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. 
Olarǵa korporaciyanıń mádeniyatı hám imidji kiredi. Shólkemdegi atmosfera hám 
ıqlım korporaciya mádeniyatı deyiledi. Mádeniyat shólkemdegi úrip-ádetler hám 

---

58 
mentalitetti sáwlelendiredi. Basqarıwshılıq bul mádeniyattan belgili qatlamdaǵı 
xızmetkerlerdi tartıw hám belgili túrdegi ózin tutıwdı xoshametlew ushın 
paydalanadı. Korporaciya imidji xızmetkerler, klientler hám púttil jámáát pikiri 
járdeminde jaratıladı hám ol karxana haqqında qarıydarlarda pikirdi sáwlelendiredi. 
Bul sáwlelendiriw klientlerdi belgili firmalardan tovarlardı satıp alıwǵa 
xoshametleydi. 
Firmanıń mádeniyatı hám imidji kompaniya abıroyı menen birgelikte 
bekkemlenedi yamasa páseyedi.