Suv resurslarini boshqarish

Suv resurslarini boshqarishning ijtimoiy jihati 
Markaziy Osiyoda maishiy extiyojlarga va sug„orish ishlariga suv resurslaridan 
foydalanish azaliy qadimlardan amalga oshirilmoqda. Sug„orma dehqonchilik 19-
asrdan boshlab kengaygan va aholi sonini ko„payishi, sanoat rivojlanishi va 
paxtachilikni rivojlanishi tufayli sug„orma dehqonchilik faoliyati doirasining ko„lami 
va qo„shimcha yerlar o„zlashtirilishi 1956-1990 yillarda keng yoyildi. 
Orol dengizi xavzasida umumiy aholi soni 2000 yilda 41.78 mln kishini tashkil 
etgan, undan 63.3% i qishloq joylarida yashagan (javdal 5). So„nggi besh yilda yillik 
o„rtacha aholi soni o„sishi ko„rsatkichi 1.5%, O„zbekistonda 2.2% va Qozog„istonda 
0.4% ni tashkil etadi. Bugungi kunda mintaqada 60 mlndan ortiq aholi istiqomat 
qilmoqda.
Orol dengizi xavzasida aholi sonini tarqalishi
5.1-jadval 
Davlat 
Aholi (2000 yil) 
Umumiy
Shahar
Qishloq 
Yashovchilar 
soni 
% 
1 km
2 
da 
yashovchilar 
soni 
Yashovchilar 
soni 
% 
Yashovchilar 
soni 
% 
Qozog„iston* 
2733400 
6,5 
7,9 
1516360 
45,5 
1517040 
55,5 
Qirg„iziston* 
2576600 
6,2 
20 
687950 
26,7 
1888650 
73,3 
Tojikiston 
6199000 
14,8 
42,8 
1642000 
26,5 
4557000 
73,5 
Turkmaniston 
5369000 
12,9 
9,8 
2362360 
44 
3006640 
56 
O„zbekiston 
24900000 
59,6 
54,6 
9290000 
37,3 
15610000 
62,7 
Orol dengizi 
xavzasi 
41778000 
100 
26,9 
15198700 
36,4 
26579300 
63,6 
*) faqat Orol dengizi xavzasidagi xududlar kiritilgan 
Javdalda Orol dengizi xavzasida aholi sonining zichligi keltirilgan. Janubiy 
Qozog„istonda zichlik eng kam (1 km
2 
maydonda 7.9 kishi), va eng yuqori zichlik 
O„zbekistonga (1 km
2 
maydonda 51,7 kishi) to„g„ri kelmoqda. Ba‟zi joylarda 
(Farg„ona vodiysi, Xorazm vohasi, Zarafshon vodiysi) bu ko„rsatgich 1 km
2 
maydonda 
700-800 kishiga to„g„ri keladi.

---

Qishloq xo„jaligi xozirgacha aholining bandlik masalasi bo„yicha asosiy soxa 
xisoblanadi. Aholining 63%i qishloq joylarida yashaydi, va ulardan 25-60%i qishloq 
xo„jaligi faoliyati bilan shug„ullanadi. Aholining turli sohalarda bandligi 10.2 jadvalda 
keltirilgan. Ma‟lumki, kelajakda Orol dengizi xavzasi aholisining farovonligi bog„liq 
bo„lgan, qishloq xo„jaligi sohasi asosiy ish faoliyat soxasi o„rnini egallaydi.
Markaziy Osiyoning eng yirik daryolari Amudaryo va Sirdaryo ko„p yillik suv 
oqimi o„rtacha miqdori bo„yicha 116 km
3
(mos ravishda 78 va 38 km
3
/yil) 
mintaqaning beshta davlatlari tomonidan turli extiyojlari uchun foylanib kelinmoqda.
Orol dengizi havzasida suvdan foydalanish ko„rsatkichlari va
kutiladigan suvga bo„lgan talablari 
(mln.m
3
) 
5.2-jadval 
Davlat 
B
axol
an
is
h dav
rl
ar
i 
Iqtisodiyot tarmoqlari 
Umumiy 
Ma
ishi
y suv 
ta
‟m
ino
ti
Q
ishl
oq xo
„da
li
gi
su
v 
ta‟
m
inot
i 
Sanoat
suv 
ta
‟m
ino
ti
B
al
iq
chi
li
k 
Sug„or
m
a deh
fonch
il
ik 
B
oshqa
lar
Qozog„iston 
1990 
21, 
131 
275 
111 
10136 
451 
11317 
1999 
102 
64 
60 
50 
7959 
0 
8235 
2010 
384 
229 
474 
341 
10935 
600 
12963 
Qirg„iziston 
1990 
94 
70 
68 
0 
4910 
13 
5155 
1999 
100 
61 
42 
5 
4648 
0 
4856 
2010 
352 
266 
315 
0 
7820 
17 
8770 
Tojikiston 
1990 
485 
696 
607 
0 
11221 
374 
13383 
1999 
436 
615 
931 
0 
10150 
389 
12521 
2010 
770 
650 
1400 
500 
10380 
600 
14300 
Turkmaniston 
1990 
121 
70 
126 
35 
24416 
2 
24770 
1999 
520 
180 
235 
58 
17082 
0 
18075 
2010 
1100 
270 
1150 
400 
25225 
0 
28145 
O„zbekiston 
1990 
2051 
819 
1260 
783 
58338 
0 
63271 
1999 
3259 
1200 
1070 
582 
56660 
62 
62833 
2010 
5850 
1630 
1460 
2240 
48020 
0 
52200 
Orol dengizi 
xavzasi bo„yicha 
1990 
2964 
1806 
2336 
929 
109021 
840 
117896 
1999 
4417 
2120 
2338 
695 
96499 
451 
106520 
2010 
8456 
2945 
4899 
3481 
102380 
1217 
123378 

---

Orol dengizi xavzada iqtisodiyot tarmoqlari bo„yicha aholining bandligi 
5.3-jadval 
Davlat
Umumiy aholi 
soni, ming kishi 
Umumiy band 
aholi soni, % 
SHu jumladan (umumiy band aholi %% da) 
Sanoat va qurilish 
Qishloq xo„jaligi va 
baliqchilik 
Xizmat 
ko„rsatish sohasi 
1997 
2000 
1997 
2000 
1997 
2000 
1997 
2000 
1997 
2000 
Qozog„iston* 
2686 
2733,4 
34,3 
35,2 
18,3 
19,3 
24 
25,3 
57,7 
55,4 
Qirg„iziston* 
2523 
2576,6 
32,8 
33,4 
13,5 
14,1 
47,4 
47,9 
39,1 
38 
Tojikiston 
5969,7 
6199 
27,5 
28,1 
12 
14,6 
63,1 
56,5 
24,9 
28,9 
Turkmaniston 
4628 
5369 
34,7 
35,6 
47 
43,7 
26 
27,7 
27 
28,6 
O„zbekiston 
23444 
24900 
35,4 
36,1 
19,1 
20,4 
40 
38,6 
40,9 
41 
*) 
faqat Orol dengizi xavzasidagi mintaqalari kiritilgan
Ko„rsatgichlar
O„lchov birligi 
Yillar 
1960 
1970 
1980 
1990 
1995 
1999 
2000 
Orol dengizi xavzasi 
Aholi
mln.kishi 
14.1 
20.0 
26.8 
33.6 
36.1 
40.7 
41.5 
Sug„oriladigan yer maydoni 
ming.ga 
4510 
5150 
6920 
7600 
7900 
7990 
7990 
Umumiy olingan suv
km
3
/yil 
60.61 
94.56 
120.69 
116.27 
105.08 
104.09 
105.0 
Sh.j. sug„orishga 
km
3
/ yil 
56.15 
86.84 
106.79 
106.4 
96,72 
94,66 
1 ga maydonga suv olish solishtirma miqdori
m
3 
/ga 
12450 
16860 
15430 
14000 
12243 
11850 
Solishtirma suv olish miqdori 
yiliga m
3
/kishi
4270 
4730 
4500 
3461 
2910 
2557 
2530 
O„zbekiston Respublikasi 
Aholi
mln.kishi 
8.39 
11.8 
15.79 
20.32 
22.56 
24.23 
24.49 
Sug„oriladigan yer maydoni 
ming.ga 
2710 
2846 
3517 
4200 
4220 
4235 
4235 
Umumiy olingan suv
km
3
/yil 
30.78 
48.06 
64.91 
63.61 
54.52 
52.83 
48.0 
Sh.j. sug„orishga 
km
3
/ yil 
27,9 
43.45 
55,51 
58,156 
49,02 
46,7 
42 
1 ga maydonga suv olish solishtirma miqdori 
m
3
/ga 
10295 
15267 
15783 
13846 
11616 
13388 
11093 
Solishtirma suv olish miqdori 
m
3
/kishi /yiligi 
3670 
4072 
4110 
3130 
2403 
2593 
1960 

---

Suv resurslarini boshqarishning siyosiy jihatlari
Barcha mamlakatlar konstitutsiyasida, shu jumladan Markaziy Osiyoga 
kiruvchi beshta mamlakatlar konstitutsiyalarida, jamiyatning va iqtisodiyot 
talablariga kerak bo„lgan suv resurslari bilan ta‟minlash to„g„risida yozilgan, undan 
tashqari suv bu oziq-ovqat ta‟minoti va aholining ashashi uchun asosiy omil 
xisoblanadi. Lekin mamlakatlarda suv resurslarini boshqarishdagi munosabat 
turlichadir. Batafsil ma‟lumotlar keltirishdan cheklangan xolda, ma‟lum bir siyosiy 
jihatlariga to„xtalib o„tamiz.
Suv resurslarini shakllantirish, saqlash va yaxshilash, hamda shaxarlararo, 
viloyatlararo suvni taqsimlash shubxasiz davlat organlari bajarishi kerak bo„lgan 
vazifalarga kiradi. Lekin davlat boshqa siyosiy vazifalarni ham bajaradi.
Suv resurslarini boshqarish bir nechta ierarxiya darajalariga ega bo„lib, va 
ular xar xil o„rnatiladi. 
 
 
 
 
 
 
 
Milliy miqyosda 
Viloyat 
Xavza yoki sub-xavza 
Tuman 
Tizim 
Foydalanuvchilar 
SIU va foydalanuvchilar 

---

5.1-rasm. 
Boshqaruvning birinchi tamoyili – ma‟muriy xisoblanib u ko„pchilik 
davlatlarda muvjud. Mazkur tamoyilning kamchiligi ma‟muriy chegaralarning suv 
xavzalari chegaralari bilan mos kelmasligi bilan bog„liq. Bunday xolatda suv 
resurslarining turli birlashmalar o„rtasidagi notekis taqsimoti, ma‟lumotlar 
ta‟minotini susayishi va umuman suvni boshqarish amallarini yomonlashuviga 
sabab bo„ladi. 
Ikkinchi tamoyil – gidrografik tamoyil xisoblanib, bunda suv resurslarini 
boshqarish xavzalar, tizimlar bo„ylab amalga oshirilib, viloyatlar va tumanlar 
vakillari tomonidan demokratik asosda bajariladi. Mazkur tamoyil dunyo bo„ylab 
ma‟qul topilgan. Davlatlar suv resurslarini boshqarishda muxim va asosiy tamoyilni 
topishlari zarur, va bu tamoyil davlatlararo miqyosda “maqbul siyosiy muhit” 
yaratishga xizmat qilishi kerak.