T. C. MİMar sinan güzel sanatlar üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih anabiLİm dali ortaçAĞ tariHİ programi
I. 3.9. Kulikovskaya Muharebesi ve Önemi
Download 3.07 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- I.3.10. Toktamış Han Dönemi
- I.3.11. Toktamış-Timur Mücadelesi ve Altın Orda’nın Parçalanma Meselesi
|
I. 3.9. Kulikovskaya Muharebesi ve Önemi
1378 zaferi, Moskova’da sevinçle karşılansa da, herkes mücadelenin yeni başladığının farkındaydı. Artık Mamay’ın hâkimiyetini devam ettirebilmesi için ne pahasına olursa olsun Moskova Knezi’ni mağlup etmesi gerekiyordu. Bundan dolayıdır ki Mamay; Cenovalı, Çerkes, Alan gibi halklardan oluşan büyük bir ordu hazırladı. Ayrıca Mamay Mirza diplomatik yönden de Ryazan Knezi Oleg ve Litvanya Knezi Yagaylo ile bir anlaşma yaptı. Yapılan anlaşmaya göre, Moskova’yı mağlup ettikleri takdirde, Büyük Vladimir Knezliği’nin toprakları Ryazan ile Litvanya arasında paylaşılacak; Oleg ile Yagaylo, Han’ın vassallı olarak bu topraklarda hüküm sürecekti. Ayrıca Ryazan Knezi’nin birliği kuzeye doğru giderken Mamay’a yardım edecek, Yagaylo’nun ordusu ise Don Irmağı’nın havzasında onlara katılacaktı. 409 Mamay Mirza, ordusunu hazırladıktan sonra, Moskova’ya elçi göndererek Knez Dmitriy’in 1375’e kadar ödenen verginin bir kaç katını ödemesini teklif etti. Knez Dmitriy, Mitropolit Kiprian’ın tavsiyesine uyarak vakit kazanmak için teklife cevabı geciktirdi. Ancak, Mamay’ın üzerine doğru yürüdüğü haberini alınca, mitropolitin de onayını alıp karşı koymaya karar verdi. 410
gönderdiler. 411
Daha 1375 yılında yapılan antlaşmaya göre, Tver Knezleri,
409 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 264. 410 PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 185-188; PSRL, VI, Rogojskaya Letopisy, s. 115-116; PSRL, Voskresenskaya Letopisy, s. 55-57. 411
Moskova Knezi’nin yardımına birlik gönderen Rus şehirler şunlardır: Beloozero, Borovsk, Bryansk, Vladimir, Gorodets Meşerskiy, Dmitrov, Elets, Zvenigorod, Kargopoly, Kaşin, Kemy, Kolomna, Kostroma, Mojaysk, Mologa, Murom, Novosily, Obolensk, Pereyaslavl-Zalesskiy, Pskov, Rostov Velikiy, Serpuhov, Smolensk, Starodub na Klyazme, Suzdaly, Tarusa, Ugliç, Ustüg Velikiy, Yuryev Polyskiy, Yaroslavl. Bkz. V. V. Pohlebkin, Tatarı i Rusy: 360 Let Otnoşeniy (1238-1598), s. 59.
86 Moskova’nın hâkimiyeti kabul ederek herhangi bir ihtiyaç durumunda Moskova knezlerinin yardımına bir birlik göndermek zorundaydılar. Ama Moskova Knezi Dmitriy’in gurur duydugu bu şart, Moskova için belki de en zor günde yerine getirilmedi. 412
Bununla birlikte Tver, en azından Mamay’ın tarafında da yer almadı.
Her iki tarafın ordularının sayısı konusunda çeşitli görüşler mevcuttur. Rus kronikleri de çok farklı bilgiler vermektedirler. Kroniklerde Moskova Knezi Dmitriy’nin ordusunun 150 bin ile 300 bin arasında olduğu kaydedilmiştir. 413
Aynı rakam Mamay Mirza’nın ordusu için de verilmektedir. Rus tarihçilerinin bir kısmı da kroniklerdeki rakamları vermekten çekinmemektedir. 414
Rus tarihçilerinin rakamları abartmalarının nedeni ise Rusların ne kadar büyük bir ordu toplayabildiklerini ve Mamay’ın büyük ordusunun mağlup edildiğini göstermektir. Ancak özellikle Rus- Moğol ilişkilerine daha objektif yaklaşan son dönem tarihçileri her iki tarafın ordusunun en fazla otuzar bin askerden oluştuğu görüşündedirler. 415
Zaten Altın Orda’nın ancak bir bölümünde hâkim olan Mamay Mirza’nın bundan daha büyük bir ordu toplayabilmesi imkansızdı.
1380 yılının Temmuz ayının sonunda Mamay’ın ordusu Don ile Nepryadva arasında yer alan Kulikovskaya düzlüğüne ulaştı. Mamay burada Yagaylo ile birleşeceğini planladığı için bu düzlükte karargâh kurdu. Ancak Mamay’ın planları gerçekleşmedi. Yagaylo’nun iki kardeşi kendisine karşı isyan etmiş ve Moskova’yı desteklemek için kendi birlikleriyle Moskova’nın ordusuna katılmışlardı. Daha sonra bu iki kardeşin tavsiyesi üzerine Moskova ordusu Mamay’ın Yagaylo ile birleşmesini engelemek için Don’u geçme kararı aldı. 416
Don’u geçer geçmez Rus ordusu Mamay’ın ordusuyla karşı karşıya geldi. Karşılaşma 8 Eylül 1380 tarihinde
412
A. B. Şirokorad, Kulikovskaya Bitva, Veçe Yayınları, Moskova 2005, s. 173. 413
Örneğin Tipografskaya ve Voskresenskaya Kroniği’nde Rus ordusunun 200 binden fazla askerden oluştuğu yazılmaktadır. Bkz. PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 187; PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 57. Ayrıca her iki tarafın ordunun sayısı konusu ile ilgili Rus kronikleri ve ileri gelen Rus tarihçilerinin görüşleri Pohlebkin’in çalışmasında yer almaktadır. Bkz. V. Pohlebkin, Tatarı i Rusy: 360 Let Otnoşeniy (1238-1598), s. 58. 414
Rus tarihçilerinin görüşleri için bkz. A. B. Şirokorad, Kulikovskaya Bitva, s. 172-173; V. V. Pohlebkin, Tatarı i Rusy: 360 Let Otnoşeniy 1238-1598, s. 58. 415 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 264-265; A. B. Şirokorad, Kulikovskaya Bitva, s. 172-173. 416 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 58-60. Ayrıca Moskova Knezliği ile Litvanya arasındaki ilişkiler için bkz. A. B. Şirokorad, Rusy i Litva, Veçe Yayınları, Moskova 2004.
87 vukû buldu. Saat 11’de başlayan Kulikovskaya Muharebesi’nin başlarında Mirza’nın ordusu üstün geldi. Ancak Rusları Don’dan bile uzaklaştırma fırsatını ele geçiren Mamay Mirza bunu değerlendiremedi. Askerlerinin çoğunun “biçilmiş ot gibi“ yerde uzandığını gören Knez, savaşa yeni bir birlik kattı ve Mamay Mirza’nın üzerine doğru hücuma geçti. Mamay Mirza’nın paralı askerleri Rus ordusuna yeni güçlerin katıldığını zannederek kaçmaya başladılar. 417
Ruslar büyük kayıplar verdikleri için düşmanı fazla takip edemediler. Tarafların verdikleri kayıplara dair kesin bilgilerin olmadığı bu muharebede Rusların birçok knez ve boyarlarını kaybettikleri ve cesetlerin nehrin 10 kilometre ötesinden göründüğü Rus kroniklerinde kaydedilmiştir. 418
Bu zaferden sonra Knez Dmitriy’e “Donskoy” unvanı verildi ve Rusya hükümeti 1848 yılında iki ordunun karşılaştığı yere bir anıt yaptırdı.
çok geçmeden onun memlektine döndüğü haberini aldı. Ryazan Knezi Oleg, Litvanya’ya kaçtı, ancak Moskova Knezi’nin vassallığını kabul etme şartıyla kendisine memleketine dönüş izni verildi. 419
Bununla birlikte Yagaylo ile Mirza’nın orduları Dmitriy, Don’a gelmeden önce birleşebilseydi, sonuç çok farklı olabilirdi. İki ordu birbirine saldırdığı gün Yagaylo’nun ordusu sadece 30-40 kilometre uzaklıktaydı ve muharebe bir gün geç olmuş olsaydı hiç şüphesiz Mamay ile Yagaylo’nun birleşmesi kaçınılmazdı. Buna rağmen Mamay Mirza, Dmitriy’in ordusuna ek birliklerin katılmasına kadar cesurca savaştı. Ek birliklerin katılmasının ötesinde mağlubiyetin belki de en büyük sebebi paralı Cenova ve Ermeni askerlerinin savaş alanından kaçmaları oldu. 420 Moskova Knezliği için Kulikovskaya Muharebesi’nde alınan zaferden çok Tatarları da yenebileceklerini anlamaları önemli oldu. Gerçekte ise, Knez Dmitriy galip gelmesine rağmen en iyi knezlerini ve
417
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 61-64; PSRL, Ermolinskaya Letopisy, s. 169-170. 418
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 62; PSRL, VII, Ermolinslaya Letopisy, s. 168-169; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 191. Her ne kadar yakın zamana kadar Rusya’da Altın Orda Devleti Tarihi, araştırılması yasak konular arasında yer alsa da gerek Sovyteler Birliği zamanında gerekse yeni dönemde Rus tarihçiler Kulikovskaya Muharebesi’ne önem vermiş ve konuyla ilgili çok sayıda eser ortaya koymuşlardır. Konuyla ilgili son dönemde yapılan çalışmaların bazıları şunlardır: V. Kargalov, Rusy i Koçevniki, Veçe Yayınları, Moskova 2004, s. 240-270; A. B. Bıkov-O. V. Kuzmina, Epoha Kulikovskoy Bitvı, Veçe Yayınları, Moskova 2004. 419
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 63-64; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 169; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 192-193. 420
R. Fahreddin, a.g.e., s. 42-44; Türkçe terc., s. 65-66. 88 ordusunun büyük bir kısmını kaybetti, Ruslar da Altın Orda’ya vergi ödemeye ve Saray’dan yarlık almaya devam etti. Ancak Kulikovskaya Muharebesi’nde, Batı Rusya knezlikleri bir çatı altında birleşebileceklerine dair sinyal verdiler. Hatta Altın Orda’da karışıklıklar devam etmiş olsaydı bu zafer Rusya için bağımsızlık getirebilirdi. Ancak çok geçmeden Altın Orda’da Toktamış Han, hâkimiyeti sağlamayı başardı ve Rusya daha zor bir döneme girdi.
Diğer taraftan Kulikovaksya Muharebesi’ni bir “tesadüf” olarak kabul etmek mümkündür. Rusların, çok güçlendikleri için değil de, Altın Orda’nın fetret dönemi yaşadığı için galip geldiklerini söyleyebiliriz. Örneğin, Toktamış, Mamay Mirza’yı Kulikovskaya Muharebesi’nden sonra değil de önce mağlup etseydi, Rus knezleri derhal Toktamış Han’ın yanına gelip itaatlerini bildirirlerdi. Nitekim daha sonraki gelişmeler bu yönde oldu.
I.3.10. Toktamış Han Dönemi
Daha Kulikovskaya Muharebesi’nden önce 1379 yılında Toktamış Han, Doğu Deşt-i Kıpçak’ı ele geçirmişti. Ertesi yılı hazırlıklar yaparak geçiren Toktamış, bütün Cuci Ulusu’na hâkim olabilmesi için Batı Deşt-ı Kıpçak’a hâkim olan Mamay Mirza’yı bertaraf etmek zorundaydı. Bu bağlamda Altın Orda açısından Kulikovskaya Muharebesi’nin en iyi sonucundan biri de, Mamay’ın bu muharebeden zayıflayarak çıkması ve ardından Toktamış’a yenilmesi ve Toktamış’ın bundan sonraki süreçte Altın Orda’da tekrar düzeni sağlamasıdır.
Kulikovskaya muharebesinde alınan mağlubiyetten sonra Kırım’a dönen Mamay Mirza, Ruslar üzerine yeni sefer hazırlıklarına başlamıştı. Ancak Toktamış’ın kendisine karşı gelmekte olduğunu öğrenince Rusya seferinden vazgeçerek Toktamış’la savaşmak zorunda kaldı. Altın Orda’nın iki ordusu 1380 yılının sonbaharında Don Nehri’ne dökülen Kalka Irmağı Boyu’nda karşılaştı. Bu savaşı Toktamış Han kazanırken, Mamay Mirza Kefe şehrine kaçmak zorunda kaldı. Her ne kadar başta Mamay Mirza Cenovalı halk tarafından iyi karşılansa da, sonradan 89 Cenovalılar ona karşı cephe alarak, onu öldürdü ve mallarını da paylaştılar. 421
Toktamış için olduğu gibi Altın Orda Devleti için de bu savaş gerçekten çok önemliydi. Neticede Toktamış Han 20 yıldır devam eden fetret devrine son verdi, Cuci Ulusu’nda birliği yeniden sağladı ve Hârezm ile Âzerbâycân hariç, evvelce Altın Orda Hanlığı’na bağlı olan toprakların hepsini ele geçirdi.
Bu zaferden sonra Toktamış Han, Litvanya Knezi Yagelon’a ve Moskova Knezi Dmitriy’e elçi göndererek Mamay’ı yendiğini bildirdi. Kulikovskaya Zaferi’ne rağmen Ruslar da hediyeler göndererek itaatlerini bildirdiler. 422
Fakat Rus prensliklerinin zahiren boyun eğmelerini sağlamak, Rus şehirlerinden daha büyük ganimetler elde etmek ve Kulikovskaya Muharebesi’nde alınan darbenin intikamını almak için Toktamış Han, 1382 yılında Moskova’ya doğru sefere çıktı. En başta Bulgar’ı ele geçiren Toktamış, sefer haberini gizlemek için bütün gemilere el koyup tüccarları da esir etti. Toktamış’ın Orta Volga’nın sağ tarafında gözükmesi Rusları şaşkına uğrattı. Ryazan Knezi Oleg ile Suzdal Knezi Dmitriy derhal Toktamış Han’ın kuvvetlerine katıldılar. Don muzafferi Dmitriy ise halkı şehri savunması için teşvik etti. Ancak kendisi asker toplama gerekçesiyle Kostroma’ya gittikten sonra Moskova’da kargaşa başladı. 423
23 ile 26 Ağustos günleri arasında Toktamış’ın ordusu Moskova’yı kuşatma altında tutmuş olsa da, ele geçirmeyi muvaffak olamadı. Halbuki Moskova’da savunmayı bozmaya karar veren hainler çıkmıştı. Rus kroniğinde yazıldığına göre “birtakım fena kimseler bahçelerde dolaşmaya başlayarak, bodrumlardan beylerin
424
Sarhoşlar tehlikenin ağırlığını unutmuş, düşmanın zayıf olduğu, tehlike teşkil etmediği düşüncesine kapılarak zaferin kolayca kazanılacağını tahmin ediyorlardı. Kuşatılanlar, Tatarlara taş yağmuru yağdırdı, başlarına zift döktü ve tüfekleriyle ateş ettiler. Şehir suları etrafında yapılan savaş sırasında Adam adlı bir çuhacı
421 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 64; S. M. Solovyöv, a.g.e., s. 373; İ. Mirgaliyev, “Emir Mamay Kem Bulgan Ul?”, Kazan Utları, S. 8, Kazan 2001, s. 170-174. 422
PSRL, VI, Rogojskaya Letopisy, s. 117; PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 64-65; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 193. 423
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 170-171; 424
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 67-68. 90 Toktamış’ın en yakın başbuğlarından birini öldürdü. Bu ölüm olayı Toktamış’ı çok sarstı ve öç almak için Toktamış hileye başvurarak Moskovalıların az miktarda para vermelerine karşılık kuşatmayı kaldıracağına dair söz verdi. Moskovalılar şehrin kapılarını açacak kadar saftı. Şehre giren Toktamış’ın ordusu şehri yerle bir etti ve büyük ganimetler elde etti. 425 Devlet hazinesini de ele geçiren Toktamış’ın ordusu yağmadan sonra şehri terk etti. Bu muharebe dolayısıyla şehirde 24 000 kişi öldü. 1383 yılında bütün knezler Toktamış’ın yanına gelerek Toktamış’tan yarlık aldılar. Moskova Knezi Dmitriy ise, yıllık vergi ile bağlılığını bildirmek için oğlu Vasiliy’i Toktamış Han’a rehin olarak gönderdi. 426 Bu dönemde Suzdal Knezi Dmitriy Konstantinoviç’in oğlu Vasiliy, Tver Knezi Mihail’in oğlu Aleksandr, Nijegorod Knezi Boris’in oğlu İvan’ın da Toktamış’ın sarayında esir olarak kaldıkları bilinmektedir. 427
Toktamış’ın başarısının en önemli nedenlerini hiç şüphesiz Toktamış’ın seferi gizli tutması ve bundan dolayı Moskova halkının hazırlıksız yakalanması, Moskova ileri gelen devlet adamlarının kaçmaları ve şehirde halkı Toktamış’a karşı örgütleyecek birinin olmaması, devlet adamlarının kaçmalarına bağlı olarak halkın şehirde isyan çıkarmaları ve kaosa yol açmaları şeklinde sıralayabiliriz. Bu sefer neticesinde ise bundan iki yıl önce meydana gelen Kulikovskaya Muharebesi’nde elde edilen siyasî, askerî ve ekonomik alandaki zaferin izleri silinmiş oldu. Nitekim, Ruslar hanlardan yarlık almaya ve vergi ödemeye devam ettiler. Siyasî olarak da Rusların Altın Orda’ya bağlılıkları artmış oldu. Zira yukarıda da belirttiğimiz gibi, Rus knezleri kendi oğullarını Han’ın yanında rehin olarak bırakmak zorunda kaldılar. Bununla birlikte Moskova’nın Tver, Suzdal ve Ryazan ile mücadeleleri daha fazla kızıştı. Zira Toktamış, başlangıçta bu knezlikleri Moskova’ya karşı desteklemeye başlamıştı. Rus tarihçisi V. V. Pohlebkin’in de belirttiği gibi, Rus knezlikleri Özbek Han dönemi şartlarına geri döndüler, Moskova Knezliği ise 75-100 yıl gerilemiş oldu. 428
Böylece Toktamış
425 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, 172-173; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 194-196; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 151-152; S. M. Solovyöv, a.g.e., s. 375. 426
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 173; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 199; PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 72; G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 272; S. M. Solovöv, a.g.e., s. 376; A. N. Kurat, a.g.e., s. 97. 427
Yayınları, Moskova 1978, s. 13. 428 V. V. Pohlebkin, Tatarı i Rusy: 360 Let Otnoşeniy 1238-1598, s. 65. 91 Altın Orda’nın nüfuz sahasında olan knezliklere de üstünlüğünü kabul ettirdi. Geriye Altın Orda’nın ilgi sahasında olan Âzerbâycân ile Hârezm kalıyordu.
I.3.11. Toktamış-Timur Mücadelesi ve Altın Orda’nın Parçalanma Meselesi Toktamış vakit kaybetmeden Âzerbâycân ile Hârezm’e de el atmaya karar verdi. Bununla birlikte Hârezm ülkesi Toktamış’ın hamisi Emîr Timur’un hâkimiyeti altındaydı. Her ne kadar Toktamış, Altın Orda’da hâkimiyeti Timur’un yardımıyla ele geçirse de kendisinin Çengizoğullarının meşruiyetini temsil ettiğini, Timur’un ise bir asalet unvanına dahi sahip olmadığını düşünüyor ve bundan dolayı da Timur ile mücadeleye girmekten çekinmiyordu. Nitekim Timur’un İran ile meşgul olmasını fırsat bilen Toktamış 785/1384’te Hârezm’de kendi adına para bastırdı. 429 Timur
buna ses çıkarmayınca, Toktamış, Âzerbâycân meselesine daha fazla önem vermeye başladı. Bilindiği gibi Canibek Han, Âzerbâycân’ı Altın Orda’ya bağlamış, ancak oğlu Berdibek Han devrinde Tebrîz şehri ahalisi Altın Orda birliğinin baskısından kurtulmak maksadıyla Altın Orda’ya karşı ayaklanmış ve İlhanlı Devleti ümerâsından olan Celâyirîler (760/1358-814/1411) Âzerbâycân’da hâkimiyeti ele geçirmişlerdi. 430
Daha XIV. yüzyılın 80’li yıllarının ilk yarısında İran’ın kuzey doğu bölgelerini ele geçiren Timur, Güney Âzerbâycân’ı da ele geçirmeye çalışmıştır. Zirâ Âzerbâycân’ın ele geçirilmesiyle zengin Kafkasya’ya giden yolları açmak mümkün olacaktı. Tebrîz aristokratları arasında kendi taraftarlarının olması Timur’un işini kolaylaştırmıştır. 787/1385 yılında Sultâniyye yakınlarında Celâyirî Sultanı Ahmet ile karşılaşan Timur galip gelse de daha önemli işler dolayısıyla Tebrîz’e gidememiştir. Halbuki Tebrîz aristokratları arasındaki taraftarları onu açıkça davet etmişlerdi. 431
429 M. Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 105. 430 A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 153-154; M. Gabashvılı, a.g.e., s. 391; İ. Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, s. 98-104. 431
Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, s. 117; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 153; R. Grousset, a.g.e., s. 403-404. 92
Bu arada Toktamış, Âzerbâycân’da olup bitenleri iyi takip etmiş ve eski Altın Orda hanlarının Mısır Memlûk sultanlarıyla ortak düşmanları olan İlhanlılara karşı yaptıkları dostluk anlaşmalarının bir benzerini, Timur’a karşı yapmak üzere elçiliklerini Kahire’ye göndermiştir. 432
Bu görüşmeler hakkında karşılıklı hediyelerin verildiğine dair bilgilerden başka bir malûmat olmadığından, ne tür karar aldıklarını kestirmek de güçtür. Memlûk Sultanı’nın desteğiyle ya da desteği olmaksızın, Toktamış Han büyük bir orduya ve zengin maddî kaynaklara dayanarak Tebrîz seferine çıkmaya karar verdi. O sıralarda Timur, Âzerbâycân’dan yeni ayrılmış, Sultan Ahmet ise Âzerbâycân’a geri dönmemiştir. Dolayısıyla Tebrîzlilerin bir lideri yoktu. Fakat Tebrîz ileri gelenleri ile Tebrîz halkı düşmana kesin mukâvemet göstermeye karar verdi ve şehrin dar sokaklarında barikat tarzı istihkâmlar yapmaya başlandı. Toktamış’ın askerleri 8 gün şehre giremediler. Bu yüzden Toktamış, Tebrîz’de bundan birkaç yıl önce Moskova’da tatbik ettiği taktiği uygulamıştır. Tebrîz halkı 250 tümen altın mukabilinde barış antlaşmasını kabul etmiştir. 433
Fakat Toktamış Han, Zeynu’d-dîn Kazvînî’nin nakline göre antlaşmayı bozarak ordusunu şehre sokmuş ve Tebrîz’i yağmalamıştır. 434
Böylece Toktamış’ın ganimetin yanında halkın düşmanlığını ve Timur gibi güçlü bir rakibi kazandığını da söylemek yerinde olur.
Karabağ’a 788/2 Şubat 1386-21 Ocak 1387’de gelmiştir. Bu arada Toktamış’ın askerleri de Derbend’den geçerek Samur Irmağı’na çıkmışlardır. Timur bunu haber alınca buna karşı öncü bir birlik yollamış, fakat aralarındaki anlaşmaya dayanarak birliklerinin komutanına Toktamış ile muharebeye girmemelerini, Toktamış’ın askerlerinin hücum ettiği takdirde geri dönmelerini ve esas kuvvetlerle katılmalarını emretmiştir. Fakat bu birlikler Toktamış’ın ordusunun ok saldırısına uğrayınca harbe mecbur kalmışlardır. Çok geçmeden Timur’un ordusu, oğlu
432 Takiü’d-dîn Ebu-Bekir Ali el-Esadî, “İz Letopisi İbn Şohba el-Esadî“, Zolotaya Orda v İstoçnikah, I, Sbornik Materialov Otnoşyaşihsya k İstoriyi Zolotoy Ordı v Perevodah V. G. Tiesenhausena, Moskova 2003, s. 201; İbn Hacer el-Eskalanî, “İz Letopisi İbn Hacer el-Eskalani“, Zolotaya Orda v İstoçnikah, I, s. 203; Bedreddîn el-Aynî, “İz Letopisi el-Aynî“, Zolotaya Orda v İstoçnikah, I, s. 233. 433
Kazvînî, Zeyl-i Târîhi-Guzîde, Çev. M. D. Kyazimov, V. Z. Piriyev, Akademiya Nauk Azerbaycanskoy SSR Yayınları, Bakü 1990, s. 131; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 154. 434 Kazvînî, Zeyl-i Târîh-i guzîde, s. 132. 93 Mîrânşâh’ın komutasında muharebeye girmiş, Toktamış ise geri çekilerek Derbend’e doğru uzaklaşmak zorunda kalmıştır. 435
Toktamış, Timur’un İran’a geldiğini ve Mâverâunnehir’de kuvvetli bir ordu bırakmadığı haberini alınca Timur’un Orta Asya’daki topraklarının sınır kalesi olan Sabran şehrini kuşattı, ancak bu kaleyi alamadı (790/1388). Daha sonra Otrar yakınlarında Timur’un oğlu Ömer Şeyh’i mağlup etti ve birçok şehir ve köyü yağma etti. Buhârâ’yı almak istediyse de amacına ulaşamadı. Bütün bu olaylardan sonra Timur, artık Toktamış’ı cezalandırmaya karar vermiş ve süratle Semerkand’a yönelmişse de Toktamış kuvvetlerini alarak çoktan Deşt-i Kıpçak’a dönmüştü. 436
Fakat uzun süre geçmeden 15 Receb 794/18 Haziran 1391’de Timur ile Toktamış’ın orduları, Kundurça (Kunduzca) Irmağı boyunda karşılaştılar. Toktamış Han ordusunu harp nizamına sokarken, Timur da ordusunu yedi kısma ayırmış ve her birinin başına şehzadelerinden ve umerâsından birini tayin ederek “yedi kol düzeni” adını verdiği bir muharebe nizamını tatbik etmiştir. Toktamış Han’ın ordusunu paramparça eden Timur, muazzam ganimetler de elde etti. Yenilgiye rağmen Toktamış, Deşt-i Kıpçak’taki hâkimiyetini koruyarak yeni bir mücadele için hazırlanmaya başladı. 437
Timur 798/1394 yılı sonbaharında Kuzey Âzerbâycân’da iken Toktamış’ın kuvvetlerinin Derbend’e geçerek Şirvân topraklarına girdiğini duydu. Bunun üzerine Timur, yeni bir sefer için ordusunun hazırlanmasını emretti ve ertesi yıl devrin en büyük muharebelerinden biri cereyan etti. İki ordu 14 Nisan 1395 tarihinde Terek Irmağı boyunda karşı karşıya geldi. Zafer yine Timur’un tarafındaydı. 438 Timur, bizzat Toktamış Han’ı takip etmek üzere İdil boyunda Ükek şehrine kadar giderek buraları da yağmaladı. Fakat bununla da kalmayıp Moskova
435 Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, s. 184 a; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 155; M. Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 107. 436
Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, s. 194 b; M. Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 108; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 155-156. 437
Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, s. 217 a; V. Yegorov, a.g.e., s. 60; R. Grousset, a.g.e., s. 413. 438
Şerefüddin Ali Yezdî, Zafernâme, s. 272 b–274 b; Y. Yücel, Timur’un Ortadoğu-Anadolu Seferleri ve Sonuçları (1393-1402), TTK, Ankara 1989, s. 34. 94 yakınlarına kadar ilerleyerek buraları da yağma etti. 439 Timur daha sonra Kuzey Kafkasya ve Deşt-i Kıpçak’ı da harabeye çevirip Âzerbâycân’a döndü. 440
Toktamış peş peşe gelen mağlubiyetlerden sonra Rusya politikasını da değiştirmek zorunda kaldı. Bundan önce Toktamış en büyük dört knezlik (Moskova, Tver, Ryazan, Nijegorod-Suzdalsk) arasında dengeli politika izleyerek Moskova’nın güçlenmesini engellemeye çalışmıştı. Moskova’ya karşı Toktamış özellikle Nijegorod Knezliğini kullanarak bu knezliğin başına Toktamış, Moskova’nın bir numaralı düşmanı Boris’i getirmişti. 1382 yılından itibaren ise Tver Knezliği’nin yükselmesi başlamaktadır. 1375 yılında Moskova Knezi tarafından ele geçirilen Tver, 1382 yılından itibaren Toktamış’ın yardımıyla tekrar bağımsızlığına kavuştu.
441 Toktamış’ın, Timur karşısında aldığı mağlubiyetlerden sonra en azından Doğu Rusya’yı kontrolü altında tutmak için Moskova ile iyi ilişkiler kurması gerekiyordu. Moskova Knezi Vasiliy de durumun farkındaydı ve hiç vakit kaybetmeden Toktamış’ın yanına gelip, kendisinden Nijegorod Knezliği’nin Moskova Knezliği’ne bağlanmasını istedi. Olumlu cevap alan Vasiliy bunun karşılığında Toktamış’a bağlılığını hediyelerle ispatladı. 442
Böylece Moskova büyümeye devam etti ve Doğu Rusya’nın birleşmesi doğrultusunda ilk adım atılmış oldu.
Timur’un çekilmesinden sonra, Toktamış Han’ın Cuci Ulusun’da hâkimiyeti tekrar ele geçirmek için teşebbüste bulunduğu bilinmektedir. Toktamış, Emîr Edigey’in yardımıyla hanlığını ilân eden Timur Kutluğ’a karşı savaşmak zorunda kaldıysa da yenildi ve Litvanya Prensi Vitovt’un yanına sığındı. Toktamış Han’ı iyi
439
PSRL, IX, Tipografslaya Letopisy, s. 207-212; PSRL, VI, Rogojskaya Letopisy, s. 132-133; Z. V. Togan, “Timurs Campaign of 1395 in the Ukraine and North Caucasus”, Reprinted from the Annals of the Ukrainian Academy of Sciences in the USA, vol. IV, New York 1958, s. 1358-1371. Timur’un Rusya seferi, seferin nedenleri ve geri çekilmesinin nedenleri hakkında bkz. A. İ. Filüşkin, “Tseli Pohoda Timura na Rusy: Diskursı İstoçnikov i Stereotipı İstoriografiyi, Türkologiçeskiy Sbornik 2002, İzdatelyskaya Firma Vostoçnaya Literatura RAN, Moskova 2003, s. 354-368. 440 Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, s. 192-197; G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 283; R. Grousset, a.g.e., s. 414. Timur-Toktamış mücadelesi ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. İ. M. Mirgaliyev, Voynı Toktamış Hana s Aksak Timurom, Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan, Kazan 2003. 441
A. N. Nasonov, Mongolı i Rusy, s. 137. 442
PSRL, VI, Rogojsliy Letopisy, s. 132; S. M. Solovyöv, a.g.e., s. 471; A. N. Nasonov, Mongolı i Rusy, s. 137-139. 95 şekilde karşılayan Vitovt, Toktamış Han’ın idaresine Lida şehrini verdi. Toktamış Han kaybetmiş olduğu toprakları geri almak için Knez’den askerî yardım istedi ve Knez’le bir antlaşma yaptı. Antlaşmaya göre, şayet Toktamış Han Saray’da yeniden tahta çıkarsa, Knez Vitovt’a Moskova Knezliği’ni verecekti. Fakat 12 Ağustos 1399 yılında Vitovt ile Toktamış’ın birleşik ordusu Timur Kutluğ Han’ın meşhur emiri Edigey tarafından bozguna uğratıldı ve böylece Toktamış ile Vitovt’un planı gerçekleşme imkanı bulamadı. 443 Hanlık şansını kaybeden Toktamış, geri kalan ömrünü Deşt-i Kıpçak’ın ücra köşelerinde geçirdi. Ayrıca Toktamış’ın, Timur’un nezdinde af dilemenin çarelerini aradığı, 1405 yılının Ocak ayında Otrar’da Timur’un onun bir elçisini kabul ettiği ve bu nankör dostunu yeniden tahta geçirmek için söz verdiği bilinmektedir. 444 Edigey’in bu kadar güçlenmesi Timur’un da hoşuna gitmediğinden, Timur bir zamanlar Edigey’i Toktamış’a karşı kullandığı gibi şimdi de Toktamış’ı ona karşı kullanmak istemiş olabilir. Ancak Timur’un 18 Şubat 1405 yılında vefat etmesi, bu işbirliğinin hayata geçmesini engelledi. Aynı tarihlerde Tümen şehri civarına göç eden Toktamış da vefat etti. 1405 yılına kadar devam eden kaçak hayatı sırasında Edigey Mirza onu yakalayabilmek için çok uğraştı ve amacına ulaştı. Toktamış Han, Edigey ve adamlarından kaçarken Karaton Irmağı boyunda atıyla birlikte uçuruma yuvarlanarak öldü. 445
Toktamış Han, gayretli ve mücadeleci tabiata sahip bir hükümdardı. Ancak bitmek bilmeyen mücadele azmi ve hatalı tutumu ile Timur gibi kudretli bir hükümdarın düşmanlığını üzerine çekti. Böylece Altın Orda Hanlığı’nı ikinci defa dirilten kendisi olduğu halde, bu hatası ile tekrar fetret devrini hazırlayan da yine kendisi oldu. Bu dönemden sonra Altın Orda Devleti tekrar eski kudretine bir daha ulaşamadı. Ancak bunun sebebi olarak sadece Timur’un seferlerini ileri sürmek yanlış olur. Nitekim H. Alan’ın da belirttiği gibi, Altın Orda’nın çöküşünde sadece Timur’un seferi etkili olsaydı, aynı şahsın Altın Orda’dan daha ağır bir darbe indirdiği Osmanlı Devleti’nde de bir çöküş olması gerekirdi. 446 Toktamış Han’dan önce yaşanan fetret devirleri, emirlerin hanlara karşı isyan ederek itaat etmemeleri ve
443 PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 445; PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 104-105. 444 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 289; R. Grousset, a.g.e., s. 415. 445 M. Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, s. 114. 446 H. Alan, “Timur’un Toktamış Üzerine Seferleri ve Altın Orda’nın Yıkılması Meselesi”, s. 139. 96 taht sorunlarına karışmaları, 1380 yılında Ruslara karşı alınan Kulikovskaya mağlubiyeti ve Moskova Hanlığı’nın her geçen gün güçlenmesi gibi sebepler Altın Orda Devleti’ni parçalama sürecine itti.
Diğer taraftan daha Timur’dan önce Altın Orda, Rus ordusuna yenilmişti. Ruslar geçici de olsa vergi ödemeyi kesmişlerdi. Ancak, Timur’un seferinden sonra Edigey’in büyük bir ordu toplayabilmesi ve Moskova üzerine sefer düzenlemesi, bu darbenin bir noktaya kadar telafi edildiğini göstermektedir. Ileride de göreceğimiz gibi Timur’un darbelerinden sonra dahi Ruslar, Altın Orda’dan yarlık almaya ve onlara vergi ödemeye devam etmişlerdir. Timur’un seferleri Altın Orda’yı ancak ekonomik zarara uğratmıştır ki, Timur’un tahrip ettiği bölgeler de kısa sürede toparlanmayı başarmıştır. Dolayısıyla bu dönemde Tokta, Özbek ve Canibek gibi güçlü hanlar ortaya çıkarak Altın Orda’da birliği tekrar sağlamayı başarsalardı, Altın Orda’nın ömrünün uzayabileceğini tahmin etmek münkündür. Ancak, Altın Orda’da güçlü han istemeyen beyler, kendi kontrolleri altında olan ve Çengiz soyundan gelen birini han yaparak, iktidarı ellerinde tutmaya çalışıyordu. Nitekim Altın Orda’nın yıkılışındaki en önemli nedenlerin başında emirlerin bu politikaları yer almaktadır. Toktamış’tan sonra Edigey de aynen zamanında Nogay ve Mamay gibi iktidara ortak olmuş ve Altın Orda’nın parçalanmasına katkıda bulunmuştur.
Download 3.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|