T. C. MİMar sinan güzel sanatlar üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih anabiLİm dali ortaçAĞ tariHİ programi
Download 3.07 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- I.3.8. İkinci Fetret Döneminde Rus Knezlikleriyle İlişkiler
|
I.3.6. Özbek Han Dönemi
Toktâ Han’dan sonra tahta yeğeni Özbek çıktı. Altın Orda’ya İslamiyet’i resmî olarak kabul ettiren Özbek Han’ın hâkimiyet dönemi genel olarak “altın
366 “İz Prodoljeniya Sbornika Letopisey”, Tiesenhausen, II, s. 141. Bununla birlikte Ötemiş Hacı, Tokta’nın ölümü ve Özbek’in tahta çıkışı konusunu farklı bir şekilde nakletmiştir. Ötemiş Hacı’ya göre, Tokta Han ölümünden önce üzerinde ihtimamla titrediği oğlu İlbasar’ı rakipsiz veliaht yapabilmek ve taht sorunlarından dolayı çıkabilecek muhtemel yeni bir fetret devrini engellemek için Sayın Han evlâdından herkesi öldürttü. Fakat İlbasar kendisinden önce ölünce Sayın Han ailesinin sona ermek tehlikesi ortaya çıktı. Ancak Toktâ’nın öldürttüğü kardeşi Tuğrulca’nın öldürülmesi sırasında gebe olan Gelin Beyalun kısa bir müddet sonra doğan oğluna Özbek adını vermiş ve onu ölümden kurtarabilmek için Kabartay ülkesinde yakını olan İnal Beğ’in yanına göndermişti. Toktâ Han, Sayın Han neslinin tükenmesinden dolayı çok üzüldüğü bir dönemde Gelin Beyalun, durumu kendisine açtı. Buna sevinen Han derhal yakın emirlerini, şehzadeyi getirmek üzere vazifelendirdi. Ancak beyler Özbek Han’ı alıp döndükleri zaman Toktâ Han ölmüştü. Bkz. Ötemiş Hacı, Çengiz- nâme, s. 102-103. 367
G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 201. 368
G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 201. 75 dönem” olarak nitelendirilir. Özbek Han dış politikada Toktâ Han’a göre daha saldırgan davransa ve Bizans ile Balkanlar’a 369
ve İlhanlılar 370
üzerine seferler düzenlese de, Rus knezliklerine karşı izlenen politikada fazla değişikliğe gitmedi. Bununla birlikte Özbek Han, Rus knezliklerinin tek çatı altında birleşmelerini engelleme ve Moskova ile Tver knezlikleri arasında denge politikasını devam ettirme çabasındaydı.
Hâkimiyetinin ilk yıllarında Özbek Han, Toktâ Han’ın Tver Knezi Mihail’e Büyük Vladimir Knezliği için verdiği yarlıgı onayladı. Ancak Vladimir Knezliği’ne bağlı olan Novgorod ahalisi Mihail’e itaat etmeyerek Moskova Knezi Yuriy’i knezliğe davet etti. Knez Mihail durumu Özbek Han’a bildirdi ve Han, Yüriy’in derhal Saray’a gelmesini emretti. 371
Bundan sonraki gelişmeler Tipografskaya ve Tverskaya kroniklerinde ayrıntılı olarak anlatılmaktadır.
Han’ın yanına gelen Knez Yüriy, Han’a ve onun yakınlarına hediyeler sundu ve Saray’da kaldığı müddetçe de Han’ın Tver Knezi’ne verdiği yarlıkdan vazgeçmesi için faaliyetlerde bulundu. Neticede Knez Yüriy, Özbek Han’ın kızkardeşi Konçaka ile evlenerek Özbek Han’ı tamamen kendi tarafına çekmeyi başardı. Özbek Han, Kavgadıy adlı bahadırın komutanlığında bir birlikle Moskova Knezi Yüriy’i, Vladimir şehrine gönderdi ve Tver Knezi Mihail’e verilen yarlık elinden alındı. Bunu duyan Mihail, Saray’dan dönen Yüriy ve Kavgadıy’ın birliğine saldırdı ve onları mağlup etti. Yüriy, eşi Konçaka ve Kavgadıy’ın askerleri esir düştü. Knez Mihail, Kavgadıy’e hediyeler sunarak onu askerleriyle birlikte Han’ın yanına gönderip, Kavgadıy’dan Özbek Han’a kendisinin suçlu olmadığını ve bu olayın Knez Yüriy’nin şikayetinden dolayı gerçekleştiğini iletmesini istedi. Ancak tam bu sıralarda Moskova Knezi’nin eşi Özbek Han’ın kızkardeşi Konçaka öldü ve Yüriy için yeni bir şikayet sebebi daha doğdu. Özbek, olup bitenleri anlamak için iki knezi de yanına çağırdı. Yüriy bütün suçu Mihail’in üzerine attı ve neticede 1319’da
369 Özbek Han’ın Bizans ve Balkan ülkeleriyle ilişkileri için bkz. İ. Kamalov, “Altın Orda-Bizans Münasebetleri (1261-1453)”, Karadeniz Araştırmaları, IV, Çorum 2005, s. 12-14. 370
Özbek Han’ın İlhanlılarla ilişkileri için bkz. İ. Kamalov, Moğolların Kafkasya Politikası, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2004, s. 90-97. 371 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 205. 76 Mihail idam edildi. 372 Ancak daha 1322 yılında Büyük Vladimir Knezliği tekrar Tverlilerin eline geçti. Vernadskiy’e göre Knez Yüriy’in topladığı vergilerin bir kısmını teslim etmediğinden dolayı 373 Özbek Han Büyük Knezlik için yarlığı öldürülen Tver Knezi Mihail’in oğlu Dmitriy’e verdi. 374
Ancak 1325 yılında Knez Yüriy derhal Özbek Han’ın gönlünü almak için tekrar Saray’a gitti. Knez Dmitriy de Özbek Han’ı ziyaret etmeye karar verdi. Dmitriy, Özbek Han’ın yanında babasının katilini görünce, kendisini tutamadı ve Yüriy’i öldürdü. Katili cezalandıran Dmitriy kendisi de bir katil olduğu için idam edildi ve yarlık Özbek Han tarafından onun kardeşi Aleksandr’a verildi. Önlem olarak da 1327 yılında Özbek Han, yakınlarından Şafkal’ı küçük bir birlikle Tver’e gönderdi. 375
Halk kitleleri artık Altın Orda karşıtı hislerini tutamadıklarından ve Şafkal başkanlığındaki birliğin Rus halkına zorla İslamiyet’i kabul ettireceğine dair söylentilerin çıkmasından dolayı Tver halkı, Şafkal ve beraberindeki birliği katletti. Bununla da kalmayan halk, Tver’de Müslüman olan tüm meslek sahipleri ve tüccarları da kılıçtan geçirdi. 376
Tverlilerin bu yaptıkları hiç şüphesiz cezasız kalamazdı. Nitekim Özbek Han, derhal Moskova Knezi İvan Kalita’yı Saray’a çağırttı ve emrine 50 bin asker vererek Tver üzerine sefere çıkmasını ve suçluların cezalandırılmasını emretti. Özbek Han, Suzdal Knezi Aleksandr’ın da ordusuyla birlikte İvan Kalita’nın ordusuna katılmasını istedi. İvan Kalita ile Suzdal Knezi Aleksandr’ın birlikleri Tver’e girince Tver Knezi Aleksandr Litvanya’ya kaçtı. Fakat Tver halkı ağır bir şekilde cezalandırıldı. 377
Her ne kadar Knez İvan Kalita, Özbek Han için büyük hizmette bulunduysa da, Vladimir Büyük Knezliği için yarlığı almayı başaramadı. Altın Orda hanı, yarlığı Suzdal Knezi Aleksandr’a verdi. Ancak 1332 yılında Aleksandr ölünce, Özbek Han Büyük Knezlik için yarlığı İvan Kalita’ya verdi. Bununla birlikte Tver, Suzdal ve Ryazan knezlikleri İvan Kalita’nın hâkimiyetinin dışında kaldı. 378
Han ile arasını iyi tutmak için İvan Kalita çok sık kendisini ziyaret eder ve Han’a hediyeler
372
PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 142-149; PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 412-414. 373
G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 206. 374
PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 150. 375
PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 264-265. 376
PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 265-266. 377
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 139-140; A. A. Gorskiy, Moskva i Orda, s. 61-62. 378
PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 270. 77 sunardı. İvan Kalita’nın knezliği sırasında Doğu ve Merkezî Rusya’da ciddi ayaklanma vukû bulmadı. Bu faktörün de etkisiyle Moskova Knezliği, İvan’ın yönetiminde her geçen gün daha fazla güçlendi. İvan’ın Özbek ile arasının iyi oluşundan kaynaklanan Moskova’daki refahlık, buraya göçlerin yapılmasına da neden oldu. İvan Kalita, ticareti de koruması altına aldı. Rus Kilisesi’nin mitropoliti Petro da artık Moskova’da kalmayı tercih etti. Böylece Moskova, Rus knezliklerinin yeni dinî merkezi haline geldi. 379
Özbek Han zamanında Altın Orda Devleti, belki de en iyi dönemini yaşamıştır. Ancak her ne kadar Özbek Han Moskova ile Tver knezlikleri arasında denge politikası izlemeye çalıştıysa da, Moskova’nın güçlenmesini ve Rus knezlikleri arasında liderlik rolünü üstlenmesini engelleyememiştir. Bunun da ötesinde Moskova Knezliği kendi gücünün farkına da varmış oldu. R. Fahreddin bu konuda şöyle yazmaktadır: “Bugünkü Rusya’nın I. Petro ile II. Katerina’nın eseri olduğu söylense de Rusya’nın temeli Özbek Han tarafından atılmıştır. Şayet Özbek Han kendisinden önceki hanların izlemiş olduğu politikayı izlemiş olsaydı, Petrolar ve Katerinaların gayretleri ile bugünkü Rusya’nın meydana gelmesi imkansızdı.” 380
I.3.7. Canibek Han Dönemi
Özbek Han’dan sonra büyük oğlu Tinibek kısa bir süre (1341-1342) hüküm sürdükten sonra tahta Özbek Han’ın küçük oğlu Canibek çıktı. 381 Canibek Han babasının Rusya politikasını devam ettirdi, yani Büyük Knezlik için yarlığı Moskova Knezi Semön’a verdi. 382 Böylece Moskova Knezliği ile Vladimir Knezliği neredeyse ayrılmaz oldular. Tver, Ryazan ve Suzdal knezliklerinin ise Moskova’dan
379 Moskova’nın güçlenmesi ve İvan Kalita’nın politikası için bkz. III.3.4. Ayrıca İvan Kalita dönemi Rusya’sı için bkz. A. V. Şişov, İvan Kalita: Sobirately Russkih Zemely, Veçe Yayınları, Moskova 2006.
380 R. Fahreddin, a.g.e., 35; Türkçe terc., s. 55. 381 Ötemiş Hacı, Çengiz-name, s. 107-108. 382 PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 276. 78 bağımsızlıkları devam etti. Semön’un lakabı Gordıy (Gururlu) olmasına rağmen, o da babası ve dedeleri gibi Altın Orda Han’ı karşısında boyun eğmeye devam etti ve her fırsatta Saray’a seyahatlerde bulundu.
1349
yılında Moskova’nın çıkarlarını tehdit eden bir olay vukû buldu. Litvanya Büyük Knezi Olgerd, kardeşi Koriat’ı Han’ın yanına göndererek, Moskova’nın güçlendiğini ve Litvanya için olduğu gibi Altın Orda Devleti için de tehlike arz etmeye başladığını bildirerek, Moskova’ya karşı birlikte hareket etmeyi teklif etti. Ancak bundan haberdar olan Semön derhal Saray’a gidip bağlılığını bir kez daha ıspatladı. Bundan memnun kalan Canibek Han da Litvanya knezinin teklifini geri çevirdi. 383
Bu olay bir kez daha Moskova hanlarının Altın Orda’ya karşı izledikleri itaatkar siyasetin sonuç verdiğini gösterdi. Nitekim, Knez Semön 1353 yılında öldüğünde de Canibek Han, yarlığı Semön’un kardeşi II. İvan’a verdi. 384
Genel olarak Canibek Han dönemi Altın Orda ile Rus knezlikleri arasındaki ilişkileri “sessizlik” dönemi olarak nitelendirmek mümkündür. Bu dönemde Altın Orda Han’ı Rus halkını cezalandırma amacıyla neredeyse hiç askerî birlik göndermedi. Bu sessizlik dönemi aslında daha 1328 yılında başlamış ve 1367 yılına kadar devam etmiştir. Bunun birkaç önemli nedeni vardır. En başta Tver üzerine yapılan seferden sonra Moskova, tek başına Rus knezliklerinin lideri konumuna geldi ve Rus topraklarında askerî ve siyasî mücadele azalmış oldu. Taraflar arasında anlaşmazlıklar çıkmayınca, hanların Rusya işlerine müdahale nedeni de ortadan kalkmış oldu. Aynı şeyi başta Moskova knezleri olmak üzere Rus knezlerinin vergiyi zamanında toplamaları ve teslim etmeleri konusu için de söylemek mümkündür. Yine artık Altın Orda hanları, her geçen gün güçlenen Rus knezliklerini idareleri altında tutmaları için askerî baskının yanı sıra başka çözümler üretmeleri gerektiğini de anlamış olmalıdırlar. Knezleri birbirine karşı kullanma metodu da zamanla sonuç vermemeye başladı. Canibek Han zamanında bütün bu gelişmeler Altın Orda için bir
383
PSRL, II, Voskresenskaya Letopisy, s. 283-284; B. Spuler, Die Golden Horde. Die Mongolen in Rusland 1223-1502, s. 105-106. 384
PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 150. 79 sorun yaratmadıysa da, Canibek Han’ın ölümüyle 385 başlayan fetret devri, tehlikenin sinyallerini vermeye başladı.
I.3.8. İkinci Fetret Döneminde Rus Knezlikleriyle İlişkiler Emîrlerden Kanglı Tulubay’ın kışkırtmasıyla babasını öldüren ve tahta çıkan Berdibek’in izlediği politika ülkede hoşnutsuzluklara yol açtı ve daha kendisi hayattayken kendisine karşı yedi han adayı rakip olarak ortaya çıktı. Berdibek Han bütün kardeşlerini yok edip 386 yalnız kendi oğlunu hayatta bıraktı. Fakat çok geçmeden oğlu da vefat etti ve Han kendisini içkiye verdi, bu düşkünlüğü yüzünden de üç yıllık saltanattan sonra vefat etti. 387 Böylece 624/1227 yılında Batu Han ile başlayan Ak-Orda hânedânı 388
133 yıl sonra son buldu. Bundan böyle çeşitli emîr ve ulubekler adamlarını tahta çıkartıp kendi politikalarını izlediler, hatta Saray şehrini ele geçirmek için mücadele etmeye başladılar. Bu durum 1360 ile 1380 yılları arasında 20’ye yakın 389 hanın tahta çıkmasına yol açtı. Işte bu dönemde aynen zamanında Nogay Mirza’nın yaptığı gibi Altın Orda’nın ileri gelen emirlerinden Mamay Mirza ortaya çıktı ve taht kavgalarına karışmaya başladı. Mamay Mirza, Çengiz soyuna mensup olmadığından kendisi tahta çıkamadığı için istediği adamları tahta çıkartarak Altın Orda’da hâkimiyeti elinde bulundurdu.
385 Canibek Han, aynen diğer Altın Orda hanları olduğu gibi Âzerbâycân toprakları için İlhanlılarla mücadele verdi. 1356 yılında Âzerbâycân’ı ele geçirmeye muvaffak oldu. Ancak kendisi rahatsızlandığından oğlu Berdibek’i 50.000 kişi ile buraya bırakıp, memleketine doğru yola çıktı (Hâfiz-i Ebrû, Zeyl-i Câmi’u’t-tevârîh-i Reşîdî, s. 188). Canibek Han’ın yolda rahatsızlandığı haberi Saray’a ulaşınca, emîrlerden Kanglı Tulubay, Berdibek’e mektup göndererek babasının ölmekte olduğunu ve bir an evvel gelerek tahta çıkmasını bildirdi. Berdibek, babasının bulunduğu yere vardığında Canibek Han kendisinin haberi olmadan oğlunun bu ani gelişinden dolayı kızdı. Buna karşılık Berdibek ile anlaşan Emîr Tulubay’ın adamları Canibek Han’ın otağına giderek onu şehit ettiler. Bkz. M. Kafalı, a.g.e., s. 84-85. 386 Mensûbu bulunduğu sülâleyi yok etmesi dolayısıyla, Cuci Ulusu’nda Berdibek Han’a “Kökün Kırgan Köten Han” denmiştir. Daha geniş bilgi için bkz. Ötemiş Hacı, Çengiz-nâme, s. 108. 387
Ötemiş Hacı, Çengiz-nâme, s. 110. 388
Bkz. I.2.4. 389
Tatar tarihçisi İlnur Miragliyev ayrıntılı bir şekilde II. fetret dönemini araştırmıştır. Miragliyev, numizmatik bilgilere, Rus kroniklerine ve araştırmalara dayanarak kaleme aldığı çalışmasında Rus kroniklerinde ancak 10 handan bahsedildiğini, numizmatik bilgilerden ise 19 hanın hüküm sürdüğü anlaşıldığını yazmaktadır. Bkz. İ. M. Mirgaliyev, Politiçeskaya İstoriya Zolotoy Ordı Perioda Pravleniya Toktamış Hana, Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan, Kazan 2003, s. 25-26. 80 Sayın Han sülâlesinin sona ermesi üzerine, o sırada hayatta olan Özbek Han’ın hatunu Taytuğlu Bigüm “Hanlık artık Şiban neslinindir” diyerek Mangıtay oğlu Hızır Oğlan’ı Saray tahtına oturttu. Taytuğlu Bigüm, yaşlı olmasına rağmen Hızır Han ile evlenmek arzusunda olduğu için ona iltifatlar etti ve Sayın Han sülâlesinin alâmeti olan Altın Busagalı Ak-Orda’yı kendisine hediye etti. Ancak, atalığı Nayman Kutlu-Buka bu evliliği münasib görmediği için Hızır Han evliliği kabul etmedi, Sayın Han’ın Otağını ise nökerleri arasında bölüştürdü. Bunun üzerine Taytuğlu Bigüm, Hızır’ı tahttan uzaklaştırdı ve Saray tahtına Canibek Han’ın oğludur diyerek Kildibek adında birini oturttu. Ancak herkes, Berdibek Han’ın bütün kardeşlerini öldürttüğünü bildiği için, ona ‘Yalancı Kildibek Han’ (1360-1361) dendi. Çok geçmeden Hızır Han, ikinci defa han olabilmek için Saray’a gidince, Kildibek Han kaçmak zorunda kaldı. Bunun üzerine Taytuğlu Bigüm, onun yerine Cuci Han’ın oğlu Boul neslinden Bazarcı Oğlan’ı tahta çıkarmak istedi. Ancak Hızır Han, Bazarcı Oğlan’ı mağlup ederek Saray’a hâkim oldu, Taytuğlu Bigüm’ü ise öldürttü. 390 Bununla birlikte Hızır Han da uzun süre tahtta kalamadı. Timur-Hoca ile Ordu-Melik kendisine karşı çıktılar ve onu da tahttan uzaklaştırdılar. Çok geçmeden Hızır Han, Timur-Hoca ile Ordu-Melik’i bertaraf etmeyi başarsa da, bu sefer kendi oğlu Murid tarafından hazırlanan bir komploya kurban gitti. Işte bu tarihte Mamay Mirza bu taht kavgalarına karışmaya karar verdi ve 1262/63 yılında Murid’e karşı Abdullah Can’ı rakib olarak tahta aday gösterdi. 391
Abdullah Han’dan sonra Mir-Polat Han’ın başkenti ele geçirdiğini, Bulgar bölgesinde ise Polat-Timur’un hüküm sürdüğü bilinmektedir. 392 Mamay Mirza her ne kadar Saray’daki taht kavgalarına karışsa da, kendisi aynen Nogay Mirza gibi Kırım bölgesinde yaşıyor ve orada hüküm sürüyordu. 1369-1370 yıllarında Saray’da Abdullah Han tahtı tekrar ele geçirmeyi başardı. 1370 yılında ise Mamay Mirza tahta Muhammed Bölek Han’ı çıkarttı. Ancak Muhammed Han, 1380-81 yılına kadar hüküm sürmesine rağmen, Saray’a tamamen hâkim olamadı. Bu da Saray’da şiddetli mücadelelerin devam ettiğini göstermektedir. Hicrî 770 (16 Ağustos 1368/4Ağustos
390
Ötemiş Hacı, Çengiz-nâme, s. 112-113; M. Kafalı, a.g.e., s. 91-92. 391
Ötemiş Hacı, Çengiz-nâme, s. 113. 392
M. Kafalı, a.g.e., s. 94; G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 251. 81 1368) tarihinde ise Sol-Kol’un merkezi Sığınak’ta tahta çıkan Urus Han, kısa bir müddet sonra Hacı-Tarhan’ı, altı yıl sonra ise Saray’ı ele geçirdi. Böylece Urus Han, Sol-Kol hâkimiyetine merkez hâkimiyetini de ilâve etmiş oldu. 393 Fakat amcazâdesi Tuy-Hoca Oğlan’ı 1375 yılında öldürmüş olması, kendisine karşı en tehlikeli rakibin zuhûr etmesine sebep oldu. Bu rakib, Tuy-Hoca’nın oğlu Toktamış’tan başkası değildi.
Babası Tuy Hoca Oğlan’ın öldürülmesinden sonra Toktamış sıranın kendisine geldiğini anladı ve Çağatay Ulusu’nda hâkimiyeti ele geçiren Emîr Timur’a sığınmaya karar verdi. Koçkar mevkiinde seferde bulunurken, Toktamış’ın kendisine sığınmak istediğini öğrenen Timur, Emîr Tuman Timur Özbek’i onu karşılaması için gönderdi, Toktamış’a “bir padişahın şehzadeye nasıl davranması gerekirse” öyle davrandı. 394
Nizamüddin Şami’ye göre, Timur Toktamış’a Otrar ve Sabran şehirlerini verdi. 395 Şerafeddin Ali Yezdi’ye göre ise Timur, Toktamış’a Sığınak şehrini de verdi. 396
Böylece Timur Doğu Deşt-i Kıpçak’ta güçlenen Urus Han’a karşı Toktamış’la karşı koymayı planladı.
Ancak
Toktamış’a verilen yerler Urus Han’ın elinde bulunmaktaydı ve Toktamış’ın bu toprakları kılıç yoluyla elde etmesi gerekiyordu. Toktamış Han hiç vakit kaybetmeden ve Urus Han’ın da İdil Boyu’nda seferde bulunmasından faydalanarak Sığınak’a yürüdü. Yapılan savaşta Sığınak’ta bulunan Urus Han’ın oğlu Kutluk Boga öldü. Ancak bu Urus Han’ın askerlerinin hiddetini artırmaktan başka bir işe yaramadı. Toktamış bu savaşı kaybetti ve tekrar Timur’a sığınmak zorunda kaldı. Timur onu yine iyi karşılayarak öncekiden daha fazla asker verdi. Bu askerlerle ikinci kez Altın Orda’ya dönen Toktamış bu sefer Urus Han’ın diğer oğlu Toktakia ile savaştı ve yine yenildi. 397
Bu savaştan zor kurtulan Toktamış, Seyhun’u
393 M. Kafalı, a.g.e., s. 95-97. 394 H. Alan, “Timur’un Toktamış Üzerine Seferleri ve Altın Orda’nın Yıkılma Meselesi”, Bilig, S. 27, Ankara 2003, s. 120-121. 395
Nizamüddin Şâmî, Zafernâme, Çev. N. Lugal, TTK, Ankara 1987, s. 89; A. Y. Yakubovskiy, Altın Ordu ve Çöküşü, Çev. H. Eren, TTK, Ankara 2000, s. 146; R. Grousset, Bozkır İmparatorluğu, Atilla- Cengiz Han-Timur, Çev. R. Uzmen, Ötüken Yay., İstanbul 1996, s. 384. 396
Şerafeddin Ali Yezdî, Zafernâme, nşr. A. Urunbayev, Taşkent 1972, s. 135 a. 397
Yezdî, Zafernâme, s. 158 a; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 147; H. Alan, a.g.e., s. 120-121. 82 yüzerek geçmeye çalışırken, kendisini takip eden Toktakia’nın askerlerinden Kazançi Bahadır tarafından yaralandı. Timur tarafından kendisine cesaretlendirmek ve nasihat etmek için gönderilen Emir İdügü Barlas, Toktamış’ı bularak onu Timur’un yanına getirdi. Timur bir kez daha Toktamış’a iyi davrandı ve ona ihtiyaç duyduğu herşeyi verdi.
398 Timur’un Ak Orda’da bir vassal bulundurmak arzusu o kadar kuvvetli idi ki, Toktamış’a karşı hiçbir memnuniyetsizlik göstermiyordu.
Bu arada Urus Han, Timur’a Tovlu Can ve Köpek Mankik isimli iki elçi göndererek, kendisinden oğlunun katilini teslim etmesini, aksi halde Timur’a savaş açacağını bildirdi. Timur ise, kendisine sığınan birininin teslim edilmesinin örf ve adetlerine aykırı olduğunu bildirerek savaşa hazır olduğu cevabını verdi ve elçileri gönderdikten sonra ordusunu topladı. 399
1376 yılı kışında Timur Otrar’a, Urus Han ise Sığınak’a geldi. Aniden soğuyan hava karşısında her iki taraf da ancak üç ay boyunca dayanabildi, daha sonra ise memleketlerine döndüler. Bu olayı müteakip Urus Han vefat etti ve Timur bu durumdan faydalanmak için Toktamış’ı tekrar Deşt-i Kıpçak’a gönderdi. Toktamış bu kez Urus Han ve oğlu Toktakia’dan sonra tahta geçen Timur Melik’le savaştı, ancak bir kez daha mağlup olmaktan kurtulamadı. Timur Melik zaferi kutlarken Toktamış yine Timur’un yardımını alarak beşinci kez yola çıktı. Timur Melik, Karatal’da kışladığı için Toktamış Sığınak’ı ele geçirmeyi başardı (1378/79). 1379 yılının baharında ise Toktamış nihayet Timur Melik’ı mağlup etti. Toktamış, Urus Hoca vasıtasıyla zaferi Timur’a bildirdi. 400 Böylece Toktamış, Doğu Deşt-ı Kıpçak’ı ele geçirdi.
Bu devirde hanların otoritesi yok denecek kadar azdı. Bu da Rus knezlikleri de dahil olmak üzere bütün itaatindeki ulusların üzerindeki hâkimiyeti etkiledi. Ruslar da bu durumdan istifade etmeye çalıştılar. Hatta batıda, Büyük Litvanya Knezliği, Moğolların istilâ ettikleri toprakların bir kısmını ele geçirdi ve kısa bir
398 A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 147; M. Kafalı, a.g.e., s. 415; H. Alan, a.g.e., s. 120-121. 399 Yezdî, Zafernâme, s. 158a-b; Şâmî, Zafernâme, s. 90; A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 147; M. Kafalı, a.g.e., s. 414; H. Alan, a.g.e., s. 120-121. 400
Yezdî, Zafernâme, s. 161b; Şâmî, Zafernâme, s. 92-93; M. Kafalı, a.g.e., s. 414; H. Alan, a.g.e., s. 120-121. 83 süreliğine de olsa Karadeniz sahillerine komşu oldu. 401 Böylece bu dönemde iki güçlü knezlik ortaya çıkmış oldu. Bunların ilki, Batı Rus topraklarını kontrolü altında tutan Büyük Litvanya Knezliği, diğeri ise Doğu Rusya’ya hâkim olan Moskova Knezliğiydi.
Toktamış’ın Altın Orda’da hâkimiyeti ele geçirmeden ve düzeni tekrar sağlamadan önce, Rus knezleri ile Altın Orda hanları arasındaki münasebetler, aynen birinci fetret döneminde gibi gelişti. Hanlar çok sık değiştiğinden dolayı tahta çıkan her yeni hanın yanına gelen Rus knezlerinin, bazen uzun sure Saray’da kaldıkları bilinmektedir. Han adaylarının taht mücadelesi vermeleri ve ayrıca bu mücadeleye Mamay Mirza’nın katılması, Ruslar için yeni fırsatlar yarattı. Rus knezlerinin gözünde hanların otoritesi her geçen gün azalırken, Rus halkı arasında da bağımsızlık kazanma arzusu artmaya başladı.
Altın Orda Devleti’ndeki bu ikinci fetret devrinde Moskova Knezliği’nin Tver Knezliği ile Büyük Vladimir Knezliği için verdiği mücadele devam etti. Bazen bu mücadeleye Ryazan Knezliği de katıldı. Ancak, bu mücaddeleden de Moskova Knezliği galip çıktı ve 1375 yılında Tver Knezi Mihail, kendisini Moskova Knezi Dmitriy’in “küçük kardeşi” olarak kabul ederek, 402 Moskova’nın hâkimiyetine girmiş oldu. Bu dönemde Altın Orda’nın çeşitli knez ve emirleri, Rus topraklarına birkaç sefer düzenleseler de, bunlar daha çok baskın mahiyetinde olup herhangi bir siyasî amaç taşımıyordu. Bu baskınlara en çok Ryazan ile Novgorod knezlikleri uğradı.
403 Ikinci fetret döneminin en önemli özelliklerinden biri de Rusların Altın Orda sınırları içerisinde yer alan topraklara baskınlar düzenlemeye başlamasıdır. 1370, 1374 ve 1376 yullarında Bulgar şehri, Rusların saldırılarına maruz kaldı. 404
401
B. Spuler, Die Golden Horde. Die Mongolen in Rusland 1223-1502, s. 105-106. 402
“Dokonçaniye Velikoğo Knyazya Dmitriya İvanoviça s Velikim Knyazem Tverskim Mihailom Aleksandroviçem”, Duhovnıye i Dogovornıye Gramotı Velikih i Udelynıh Knyazey XIV-XVI Vekov, Moskova-Leningard 1950, s. 25-28. 403
V. V. Pohlebkin, Tatarı i Rusy: 360 Let Otnoşeniy (1238-1598), Mejdunarodnıye Otnoşeniya Yayınları, Moskova 2005, s. 57-58. 404 PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 165, 169, 173. 84
Moskova ve Nijegorod knezliklerinin ortaklaşa gerçekleştirdikleri 1376 yılındaki sefer sırasında Ruslar 5 000 gümüş ruble para ele geçirdiler. 405 Altın Orda- Rus ilişkilerinin 130 yıllık tarihinde ilk kez vuku bulan böyle bir olay, hiç şüphesiz cezasız bırakılamazdı. Nitekim o tarihlerde Bulgar bölgesi, Arabşah’ın idaresi altındaydı ve 1377 yılında Arabşah’ın birlikleri sadece Nijegorod şehrini değil, Nijniy Novgorod, Murom ve Ryazan şehirlerini de tahrip etti. 406 Ancak Arabşah ilerleyişini durdurmak zorunda kaldı, zira Toktamış Han başkent Saray’ı ele geçirmişti. Işte fetret dönemindeki Altın Orda ile Rus knezlikleri arasındaki ilişkiler karşılıklı yapılan bir kaç baskın ve her iki tarafta da devam eden taht mücadeleleri ile sınırlı kaldı. Bütün bu gelişmeler doğal olarak Moskova Knezliği’nin işine yaradı ve Moskova Knezi Dmitriy, Ryazan hariç bütün Doğu Rusya’nın Knezi olarak kabul edildi.
407 Ancak, Moskova’nın büyümesi Mamay’ın gözünden kaçmadı ve buna derhal müdahale etmeye karar verdi. Bu arada Saray’da hâkimiyeti Toktamış’ın ele geçirmesi, Mamay’ın işini zorlaştırdı. Zira Toktamış batıya ilerleyişini devam ettirmek niyetindeydi. Mamay Mirza’nın iki seçeneği vardı. Birincisi Toktamış’ı mağlup ederek, Moskova’nın güçlenmesine bir süre daha göz yummak, ikincisi ise önce Moskova’yı mağlup etmek, sonra da Toktamış’a karşı yönelmekti. Mamay Mirza ikinci seçeneği seçti.
güveni artmış ve Mamay’a açıkça karşı koymak için hazırlıklara başlamıştı. Bütün Doğu Rus knezliklerinin ve kilisenin desteğini arkasına alan Dmitriy, Altın Orda birliklerinin 1377 yılında gerçekleştirdiği baskınların Moskova’yı da kapsayabileceği düşüncesiyle saldırıya geçti ve birliklerini Oka Nehri’ne dökülen Voje Nehri’nin kıyısına sürdü. 11 Ağustos 1378 tarihinde Ryazan Knezliği’nin topraklarında vuku bulan bu muharebede Moğol savaş taktiğini kullanan Ruslar galip geldi ve Mamay’ın ordusu kaçmak zorunda kaldı. 408
Voje Nehri’nin kıyısında meydana gelen
405 PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 173. 406 PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 174-175; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 162; PSRL, VI, Tverskaya Letopisy, s. 430. 407
Bu konuda daha geniş bilgi için bkz. A. Gorskiy, Moskva i Orda, s. 118; V. N. Demin, Rusy Letopisnaya, Veçe Yayınları, Moskova 2000, s. 47. 408
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 53-54; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 184-185; V. V. Kargalov, Mongolo-Tatarskoye Naşestviye na Rusy, Moskova 1990, s. 187. 85 ve Rusların zaferiyle sonuçlanan bu karşılaşma Ruslar açısından büyük bir önem arzetmekteydi. Bu karşılaşmada her ne kadar Altın Orda’nın asıl birlikleri yer almasa ve Ruslar sadece Altın Orda’nın bölgesel bir emirini mağlup etseler de, psikolojik açıdan bu zafer Ruslar için önemliydi. Ruslar, Altın Orda birliklerinin de yenilebileceğini belki de bu karşılaşma sırasında anlamış oldular.
Download 3.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|