T. C. MİMar sinan güzel sanatlar üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih anabiLİm dali ortaçAĞ tariHİ programi
I.3.12. Edigey’in Moskova Seferi (1408)
Download 3.07 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- I.3.13. Altın Orda’nın Yıkılış Sürecinde Ruslarla İlişkiler
|
I.3.12. Edigey’in Moskova Seferi (1408) Toktamış Han’dan sonra Altın Orda’da hâkimiyeti Edigey Mirza’nın geçirdiğini söylemek mümkündür. Daha Mamay Mirza ile Toktamış hayattayken devlet işlerine karışmaya başlayan bu emîr, Mangıt kabilesinden olup, cesur ve kurnaz biriydi. Edigey, Toktamış Han’ın nukeri olarak göreve başlamış ve daha sonra emirliğe kadar yükselmişti. 447 Mangıtların desteği aynen bundan 130 yıl önce 447
Edigey Mirza ve Altın Orda’daki yeri hakkında daha geniş bilgi için bkz. M. Alpargu, Nogaylar, Değişim Yayınları, İstanbul 2007, s. 22-37; R. Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları, s. 50-53, Türkçe terc. 77.
97 Nogay’a olduğu gibi kendisine hâkimiyeti ele geçirmekte yardımcı oldu. Böylece Edigey de piyon hanların vasıtasıyla hüküm sürmeye başladı.
Edigey’in tahta çıkardığı ilk han, yukarıda adı geçen Timur-Kutluğ oldu. Edigey Mirza’nın kızkardeşlerinden biri Timur Kutluğ Han’la evli olduğundan Edigey devlet işlerine daha kolay müdahale etmiştir. 1400 yılında Timur Kutluğ ölünce Edigey Mirza tahta sırasıyla Timur Kutluğ’un akrabaları olan Şadibek, Fuladbek ve kardeşi Timur’u çıkarttı. Bu hanlar vasıtasıyla Edigey Mirza kendi reformlarını başlattı. Altın Orda’da düzen ve disiplini oluşturmayı başaran Edigey, Çengiz Han’ın yasasına ilavelerde bulundu, vergi sistemini değiştirdi ve eskiden süregelmiş olan Mısır’a yapılan köle ticaretini yasakladı. 448 Ancak, Edigey’in bu hareketini ticarete önem vermediği şeklinde yorumlamak yanlış olur. Bunun sebebini Altın Orda’dan Türk nüfusunun azalmasını engellemek istemesine bağlamak mümkündür.
Ülke içinde otoritesini sağladıktan sonra Edigey, Rusya işlerine yöneldi. Doğu Rusya daha Toktamış zamanında Altın Orda’nın kontrolü altından çıkmıştı. Ancak, 1400 yılında Tver Knezi İvan (II. Mikhail’in oğlu), elçisini Edigey’in yanına gönderdi. İvan’ın bu adımı atmasında Edigey’in Vitovt’u mağlup etmesinin büyük etkisi vardır. İki yıl sonra Ryazan Knezi Fedor, Edigey’in yanına giderek ondan yarlık almayı başardı. Ancak Fedor, memleketine döner dönmez Moskova Knezi Vasiliy ile bir anlaşma yaparak Moğollara yardım etmeyeceğine ve Edigey’in her adımı hakkında kendisini haberdar edeceğine dair söz verdi. 449 Büyük Knez Vasiliy’e gelince, Vasiliy bir taraftan çeşitli sebepler ileri sürerek Saray’a vergi göndermeyi reddetti ve hanın elçilerinin uyarılarına hiç dikkat etmedi, diğer taraftan da Litvanya Knezi ile sorunlar yaşadı.
1406 yılında Vasiliy ile kayın pederi Litvanya knezi Vitovt arasında Vitovt’un Smolensk, Pskov ve Novgorod’a tekrar baskı yapmaya başlaması
448
G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 290-291. 449
“Dokonçaniye Velikoğo Knyazya Vasiliya Dmitriyeviça s velikim Knyazem Ryazanskim Fedorom Olygoviçem”, DDG, s. 52-55. 98 nedeniyle anlaşmazlık çıktı. Vitovt 1399 yılında Vorskla’da savaşı kaybedince, Smolensk şehrinde Litvanya karşıtı hareketler boy gösterdi. 1401 yılında Smolensk’te Vitovt’un valisi öldürüldü, yerine de halk eski Knez Yüriy’i tahta çıkarttı. Vitovt ancak üçüncü denemesinde Smolensk’i tekrar itaatine alabildi. 450
1406 yılında ise Vitovt, Pskov şehrine yürüyünce, Pskov halkı Moskova Knezi'nden yardım istemek zorunda kaldı. 451
Ortaya çıkan bu durum hiç şüphesiz Edigey’in işine yaramıştır. Her iki komşusunun da zayıflaması anlamına gelecek bir karşılaşma için Edigey, Moskova Knezi Vasiliy’e bile yardım eli uzattı. Ancak, taraflar sorunu savaş alanına taşımadan çözmeyi başardılar. 452 Moskova Knezi Vasiliy, Litvanya Knezi ile sorunu çözse de, bu sefer Tver Knezi İvan ile mücadeleye başlamıştır.
Vasiliy, Tver tahtına İvan’ın rakibi Yüriy Holmskoy’un çıkmasını istediğinden Yuriy’e İvan’a karşı verdiği mücadelede destek vermiştir. Vasiliy’nin desteğini arkasına alan Yüriy’in, yarlık almak için Edigey’in yanına gittiği haberini alan İvan da derhal yola çıktı. Ancak onların Saray’a vardığı sıralarda burada da bir taht sorunu yaşanıyordu. Şadibek, Edigey’den kurtularak tek başına hükmetmek istemiş; Mısır ile ticaret yapan tüccarlar da kendisini desteklemişlerdir. Bunun sebebi yukarıda da bahsettiğimiz gibi, Edigey’in köle ticaretini yasaklamasıdır. Ancak Edigey Mirza, fazla zorlanmadan bu başkaldırıya son vermiş ve Şadibek Han’ı mağlup ederek yerine Pulad Han’ı çıkartmıştır. Pulad Han, Tver Knezliği için yarlığı İvan’a verdi; Yüriy ise memleketine eli boş döndü. 453 Bu olaylar, Moskova ile Tver arasındaki ilişkileri daha da gerginleştirdi. Bu da hiç şuphesiz Edigey’in işine yaradı. Diğer taraftan, Altın Orda’nın hâlâ Rus knezliklerinin içişlerine karışması, Rus knezlerinin sorunlarını çözmek için Saray’a seyahat etmeleri Rusların Altın Orda’ya olan boyundurukluklarının devam ettiğini ve Timur’un seferlerinin Altı Orda’ya ölümcül darbe indirmediğini bir kez daha göstermiş oldu.
Moskova Knezi’nin vergileri göndermemesi ve bağımsız hareket etme çabaları hiç şüphesiz Edigey’in gözünden kaçmadı. Toktamış Han’ın Moskova
450
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 108; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 185. 451
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 111. 452
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 117. 453
PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 223; A. Gorskiy, Moskva i Orda, s. 234. 99 seferinden 13 yıl sonra 1408’de Edigey, Moskova üzerine sefer düzenlemeye karar verdi. Bu sefer birçok açıdan Toktamış’ın seferini hatırlatmaktadır. Edigey de aynen Toktamış gibi seferin başarısını seferin gizli tutulmasında gördüğü için ve Rusların bu seferden haberdar olabileceğini düşündüğünden Moskova’ya bir elçi gönderdi ve Pulat-Sultan’ın Litvanya’ya karşı bir sefere çıkacağını ilan etti. 454 Halbuki, Edigey’in hazırladığı bu ordu, Moskova’ya yürüyecekti. Seferin bir başka benzer tarafı ise, Moskova Knezi II. Vasiliy’in aynen Toktamış zamanında babasının yaptığı gibi Kostroma’ya kaçması oldu. Moskova’da yine komutan Vladimir Serpuhovskiy halkı toplamakla görevlendirildi. 455 Yine aynen 1395 yılında olduğu gibi Moskova’nın etrafı ateşe verildi. Moskova halkının panik içinde olmasından yararlanan hırsız ve katiller, bir kez daha halkı soymaya ve öldürmeye başladılar. Edigey Mirza yol üzerindeki Pereyaslavl, Rostov, Dimitriyev ve Serpuhov şehirlerini ele geçirerek 30 Kasım’da Moskova’nın kapısına dayandı. Edigey Moskova’ya bir elçi göndererek elçinin halka kendilerinin kışı Moskova’nın girişinde kuracağı karargahta geçireceğini, Moskova halkının da açlık ve soğuktan öleceğini iletmesini istedi. Toktamış’ın seferinin neticelerini unutmayan halk, Edigey’in bütün şartlarını kabul edeceklerini bildirdi. Neticede Moskova halkı 3000 gümüş ruble ödeyerek Edigey’in saldırısından kurtuldu. 20 Aralık 1408’de Edigey, Moskova’ya zarar vermeden memleketine döndü. 456 Edigey Mirza, Saray’a dönmeden önce d Knez Vasiliy’e yolladığı mektupta Kneze, Toktamış Han’ın oğulları sığınmaya geldikleri takdirde kabul etmemesini, vergisini ödemediği takdirde ise cezalandırılacağını ve eski şartların geçerli olacağını bildirmiştir ( Aralık 1408). 457
Edigey Mirza, Moskova’yı alamazsa da knezliğin büyük bir kısmında tahribat yaptı ve ekonomik açıdan Moskova’yı zarara uğrattı. Rus knezlikleri tekrar vergiye bağlanmış oldu ki, bundan sonra daha 66 yıl boyunca Ruslar Altın Orda’ya vergi ödeyecekler. Yine bu sefer sonucunda Nijegorod Knezliği, Moskova’nın idaresinden alındı. Ancak bütün bunlara rağmen, Edigey’in asıl amacına ulaşamadı. Büyük Knez
454 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 293. 455 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 118; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 224. 456 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 118-119; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 224-225. 457 “Poslaniye Edigeya Velikomu Knyazyu Vasiliyu Dmitiyeviçu (Dekabry 1408)”, A. A. Gorskiy, Moskva i Orda, s. 196-197. 100
Vasiliy ve ordusu darbeden kaçmayı başardı. Ayrıca Vasiliy, Han’ın kendisine yaptığı ikazları dikkate almayarak kendisine sığınan Toktamış’ın oğullarını himayesi altına aldı. 458
Edigey’in Moskova seferiyle birlikte “iktidarının” zirvesine ulaştığını varsayarsak daha da güçlenmesi gerekecekti. Ancak, Edigey’in bu başarısından sonra çok geçmeden ülke içindeki muhalefet grupları tekrar canlanmış ve Edigey’e karşı örgütlenmişlerdir. Nitekim 1410 yılında Pulat-Sultan ölmüş, yerine Edigey’in izniyle Timur-Kutluğ’un oğlu Timur, han olmuştur. Edigey, Timur üzerinde daha etkili olmak için kendisine kızlarından birini vermesine rağmen Timur Han, daha bağımsız hareket etmek amacıyla kayınpederine karşı çıkarak, onu mağlup etmeyi başardı.
459 1411 yılında ise Toktamış Han’ın oğlu Celaleddin, tahtı Timur Han’ın elinden aldı. Kırım’a kaçan Edigey Mirza, 1416 yılında Litvanya Knezi Vitovt’u bir defa daha mağlup edrerek Litvanya topraklarını tahrip etmiş ve binlerce insanı esir almış olsa da çok geçmeden İdil Nehri civarında Toktamış Han’ın oğullarından Kadir Birde ile savaşmak zorunda kaldı. Yapılan savaşta Kadir Birde’nin ölmesine rağmen Edigey Mirza’nın ordusu mağlup oldu ve yaralanan Edigey Mirza esir düştü. 1419 yılında ölen Edigey Mirza, Astrahan’ın doğusundaki bozkırlarda toprağa verildi. 460
Edigey’in ölümünden sonra Altın Orda, yeni bir döneme, yani parçalanma devrine girdi ve bu devir yeni ulusların meydana gelmesiyle sona erdi. Aynen Nogay ve Mamay mirzalar gibi Edigey de Altın Orda Devleti tarihinde önemli rol oynadı. Bu emirlerin Rus knezlikleri, Litvanya, İlhanlı, Bizans ve Balkanlara seferler düzenlediklerini göz önünde bulundurursak bunların etki alanlarının Altın Orda sınırlarını aştığını görürüz. Han soyundan gelmedikleri için tahta çıkamayan bu emirler, kendi kabilelerinin de desteğini alarak Altın Orda’daki taht kavgalarına karışmış, hatta belki de bu kavgaların en büyük müsebipleri olmuşlardır. Emîrlerin karıştıkları taht kavgalarının yarattığı kargaşalar içinde Altın Orda hanları, Moskova merkezli Rus knezliklerinin her geçen gün daha da güçlenmesini gözden kaçırdılar.
458 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 294. 459 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy., s. 294-295. 460 R. Fahreddin, a.g.e., s. 52-53; Türkçe terc., s. 76-77. 101
Edigey’in ölümünden sonra Altın Orda’da birbirleriyle rekabet eden bir sürü han ortaya çıktı. Bu hanlar arasında en öne çıkanlar arasında Uluğ Muhammed’i zikretmek gerekmektedir. Bununla birlikte Uluğ-Muhammed’in hâkimiyetini, Altın Orda’nın ancak batı tarafları kabul etti. İdil bölgesinin aşağı tarafları ise Toktamış’ın oğlu Kepek’in idaresindeydi. Ayrıca Özbek Han’ı Borak, 1422 yılında Uluğ- Muhammed’i mağlup etmiş ve onun Litvanya Knezi Vitovt’a sığınmasına neden olmuştur. Uluğ-Muhammed, Litvanya’ya sığınırken, bir başka rakibi olan Devlet- Berdi, bütün bu karışıklıklardan faydalanarak Kırım’ı ele geçirmiştir. 461
Ancak Uluğ- Muhammed daha 1427 yılında Kırım’dan Devlet-Berdi’yi uzaklaştırdı. Altın Orda’da süren bu karışıklık içerisinde hanların Rusya’ya yönelik bir politika izlemeleri mümkün değildi. Bu tarihlerle ilgili kroniklerde ancak 1428 yılında Altın Orda birliklerinin Kostroma ve Galiç topraklarını tahrip ettikleri yazılmaktadır. 462
Bu topraklara saldıran Altın Orda birliklerinin başında kimin olduğu ve bu seferlerin neden yapıldığına dair ise hiçbir bilgi yoktur.
Uluğ-Muhammed’in Devlet-Berdi’yi Kırım’dan uzaklaştırması, Borak’ın ise memleketine dönerek Şeybanî hanedanlığının temellerini atması, Kepek’in Borak’a yenilmesi ile birlikte Uluğ-Muhammed kısmen de olsa kendi hâkimiyetini sağlamış oldu. Bu gelişmeler, onun Rus knezliklerinde olup bitenleri de yakından takip etmesini kolaylaştırdı. Uluğ-Muhammed, Rusya işlerine karışmak için bir neden ararken, Ruslar kendileri Uluğ-Muhammed’in yardımına başvurmak zorunda kaldılar. 1425 yılında Moskova Knezi I. Vasiliy öldüğünde oğlu II. Vasiliy’in yaşı tahta çıkmaya elverişli olmadığından tahtta gözü olan I. Vasiliy’in kardeşi Yuriy ile II. Vasiliy taraftarları arasında anlaşmazlık çıktı. Taraflar taht sorununu bir türlü çözemedikleri için aynen eskiden olduğu gibi Altın Orda hanının yanına gitmeye
461 A. Y. Yakubovskiy, a.g.e., s. 207-208; B. Spuler, Die Goldene Horde, Die Mongolen in Rusland, s. 157. 462
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 133; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 194-195. 102
karar verdiler. Nitekim 1432 yılında II. Vasiliy ile Yuriy, Uluğ-Muhammed’in huzuruna çıktılar. Uluğ-Muhammed, yarlığı II. Vasiliy’e verdi, Yuriy’e ise Galiç, Zvenigorod ve Dmitriev şehirlerini verdi. 463
Ancak Yüriy’in pes etme gibi bir niyeti yoktu. Büyük bir ordu toplayan Yüriy, 1433 yılının Nisan ayında Moskova’ya hâkim oldu, yenilen II. Vasiliy Kolomna’ya çekilmek zorunda kaldı. Ancak Moskova halkı Yuriy’i knez olarak kabul etmediği ve kendisine karşı çıktığı için Yuriy Moskova’yı terk etmek zorunda kaldı. 1434 yılında Yüriy tekrar Moskova’ya hâkim olsa da çok geçmeden 6 Haziran’da öldü. Yüriy’in ölümünden sonra Kosoy (Şaşı) lakaplı Vasiliy, tahtta hak iddia etti. Ancak kendi kardeşleri olan Dmitriy Şemyaka ve Dmitriy Krasnıy bile onun hâkimiyetini kabul etmeyip, II. Vasiliy’i desteklediler. Neticede II. Vasiliy, Yüri’nin oğlu Vasiliy’i mağlup ederek Moskova’da hâkimiyetini tekrar sağlamış oldu.
464
II. Vasiliy taht sorununu çözerken, Uluğ-Muhammed yeni bir sorun ile karşılaştı. 1437 yılında Küçük Muhammed, Uluğ-Muhammed Han’a karşı ayaklanır ve Uluğ-Muhammed’i Saray’ı terketmek zorunda bırakır. 465 Uluğ-Muhammed Han ailesi ve çoğu kadın ve çocuklardan oluşan 3 bin kişiyi yanına alarak Tula’ya yakın küçük bir şehir olan Belev’e yerleşti. Han’ın amacı burada bir birlik kurup, Saray’daki taraftarları ve Moskova Knezi II.Vasiliy’le de anlaşarak tahtı tekrar ele geçirmekti. Fakat II.Vasiliy, kendi sınırına dayanan Uluğ-Muhammed ve askerlerinden rahatsız olmuş ve onlardan şehri terk etmelerini istemiş, hatta onların üzerine eski rakibi Knez Yüriy’in oğulları olan Dmitriy Şemyaka ile Dmitriy Krasnıy’ı göndermiştir. Karşılaşmanın başında Ruslar galip gelince, Uluğ- Muhammed barış teklifinde bulunmuş ve Rus sınırlarını bütün düşmanlardan koruma sözü vermiştir. 466
Ancak, Ruslar bu şartları kabul etmeyerek tekrar savaşı başlattılar.
463 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 134-135; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 233-234. 464 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 1376-140; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 196-198. 465 S. H. Alişev, “Kazan Hanlığı: Kuruluşu ve Gelişmesi”, Avrasya Fatihi Tatarlar, Yayına haz. İ. Kamalov, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2007, s. 126. 466
Voskresenskaya Kroniği’nde Uluğ-Muhammed’in Ruslara oğlu Mahmutek’i rehin olarak bırakacağını, Ruslar’dan vergi toplamayacağı, Rus sınırlarını koruyacağını teklif ettiği yazılmaktadır. Bkz. PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 149.
103
5 Aralık 1437 tarihinde yeniden başlayan savaşta Uluğ-Muhammed galip geldi ve Belev’e hâkim oldu. 467
Uluğ-Muhammed Belev’deki bu zaferden sonra aşağı İdil bölgesine yöneldi ve burada Kazan şehrini ele geçirerek Kazan Hanlığı’nın temellerini attı. 468 Uluğ-
Muhammed’in Kazan’a hâkim olduktan sonraki ilk işi, Moskova üzerine yapacağı yeni bir sefer oldu. 3 Temmuz 1439 yılında Uluğ-Muhammed, Moskova kuşatmasını başlattı. Knez II. Vasiliy aynen ataları gibi şehri terk etti ve Kostroma’ya gitti. On gün boyunca süren kuşatma, netice vermedi ve Han, Kolomna’ya çekildi. Burada Han, şehri ateşe vererek birçok kişiyi esir etti. 469
Bununla birlikte Uluğ- Muhammed’in Moskova seferinin bir sonuç vermemesi, artık Altın Orda’nın gücünün iyice zayıflamaya başladığını gösterdi. Bu dönemde Altın Ordalı emirler de Litvanya ve Moskova knezlerinin hizmetine geçmeye başlamıştı. Nitekim Belev’deki zaferden once Uluğ-Muhammed Han’ın kendisi de Moskova Knezliği’nin sınırlarını korumaya hazırdı.
da, Uluğ-Muhammed, Rus şehirleri üzerindeki baskısını azaltmadı. Moskova seferinden sonra Uluğ-Muhammed oğullarıyla birlikte 1444-1445 yıllarında Gorodets, Murom ve Suzdal şehirlerine saldırdı. Bunu müteakip 7 Temmuz 1445
467 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 198-199; PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 148-149. 468 Kazan Hanlığı’nın kuruluşu ile ilgili çok sayıda farklı görüş mevcuttur. Tarihçilerin bir kısmı Kazan Hanlığı’nın Altın Orda’nın parçalanmasıyla ortaya çıktığını ve dolayısıyla Kazan Hanlığı’nın Altın Orda’ya dayandığını ileri sürmektedirler. Bu görüş daha çok SSCB döneminde kaleme alınan kitaplarda yer almaktadır. Bir diğer tarihçi grubunun görüşüne göre ise Kazan Hanlığı, köklerini İdil Bulgar Devleti’nden almaktadır. Bu tartışma hakkında daha geniş bilgi için bkz. S. H. Alişev, “Kazan Hanlığı: Kuruluşu ve Gelişmesi”, s. 117-124. İkinci görüşün daha ağır bastığını söylemek mümkündür. Moğol istilâsıyla birlikte Bulgar şehri tahrip olmuş ve bir daha eski gücüne kavuşamamıştır. Altın Orda döneminde İdil-Ural bölgesinde Kazan ön plana çıkmış ve XV. yüzyılın başlarında bölgenin en büyük şehirlerinden biri haline gelmiştir. Kazan’ın başında ise Bulgar emirleri bulunmaktaydı. Ancak 1422 yılında Kazan’da hâkimiyeti Çengiz Han soyundan gelen Gıyaseddin Han ele geçirmiştir. Uluğ-Muhammed 1438’de Kazan’a vararak, bu şehri ele geçirmiş ve daha sonra bölgedeki toprakları da Kazan’a katarak Kazan Hanlığı’nın temellerini atmıştır. Kazan Hanlığı’nın kuruluşu hakkında bkz. D. İshakov-İ. İzmaylov, Vvedeniye v İstoriyu Kazanskoğo Hanstva, Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan, Kazan 2005, s. 6-19; D. İshakov, Türko-Tatarskiye
Kazan Hanlığı’nın İdil-Bulgar Deveti’nin temellerinde kurulduğunu söylemek mümkündür. Bununla birlikte bu husus Kazan Hanlığı’nın Altın Orda’nın mirasçısı olarak kabul edilmesine engel değildir. 469
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 149; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 199; PSRL, IX, Tipografskaya Letopisy, s. 235. 104
tarihinde II. Vasiliy’in başkanlığındaki 1500 kişilik birlik, Uluğ-Muhammed’in askerlerini bölgeden uzaklaştırmak için Uluğ-Muhammed’in oğulları olan Yakup ile Mahmudek’in başkanlığındaki 3500 kişiden oluşan birliğe saldırdı. Yapılan muharebede Yakup ile Mahmudek’in birlikleri galip geldi, yaralanan II. Vasiliy ise esir düştü. 470
G. Vernadskiy’in deyimiyle böylece küçük bir muharebe tarihî önem taşıyan gelişmelere yol açtı. 471 Ancak, bu gelişmeler karşısında Ruslar’dan ziyade Altın Ordalılar şaşkına uğradı ve uzun süre boyunca II. Vasiliy ile ne yapacaklarına dair karar veremediler. Nitekim, bu şaşkınlık, oluşan durumdan iyi bir şekilde istifade etmelerini engelledi. Uluğ-Muhammed, bu başarıdan sonra ilerleyişini durdurdu, halbuki Moskova halkı panik içindeyi. Moskova’da çıkan yangın ise şehrin savunma gücünü de zayıflatmış bulunmaktaydı. Ayrıca Dmitriy Şemyaka, II. Vasiliy’in esir düşmesinden yararlanarak tahta çıkmak istemiş, hatta Uluğ- Muhammed’in bu konudaki desteğine başvurmuştu. Ancak, Uluğ-Muhammed bütün bu durumdan faydalanamadığı gibi, II. Vasiliy’i de 25 000 ruble karşılığında serbest bırakarak kendisine Moskova Knezliği için yarlık verdi. 472
Böylece Alman tarihçisi B. Spuler’in, Uluğ-Muhammed’in Moskova Knezliği’ni tamamen itaati altına alma şansını kullanamayarak, yanlış bir politika izlediğine dair yorumuna 473
katılmamak mümkün değildir. Bununla birlikte Uluğ-Muhammed’in bu tavrı, kendi gücü ve Altın Orda-Rus ilişkilerindeki dengenin Rusların lehine değişmesiyle de yakından ilgili olabilir. Ancak, Uluğ-Muhammed’in bu tarihten sonra bütün Rus knezliklerini tekrar hâkimiyeti altına alması beklenmese de, eline geçirdiği fırsatı daha iyi değerlendirme şansı olabilirdi. Uluğ-Muhammed’in bu zaferi Altın Orda’nın Ruslara karşı kazandığı son başarıdır.
1445 yılında Uluğ-Muhammed’in oğlu Mahmutek babasını öldürmüş ve kendisini Kazan’da han ilan etmiştir. Mahmutek’in hâkimiyetini kabul etmeyen emir
470
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 154-156; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 201-202. Bu muharebe ile ilgili daha geniş bilgi için bkz. Gustave Alef, “The Battle of Suzdal in 1445. An Episode in the Muscovite War of Succession”, Forschungen zur osteuropaischen Geschichte, S. 25, Berlin 1978, s. 11-20. 471 G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 324. 472 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 157-158; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 202. 473 B. Spuler, Die Goldene Horde, s. 165. 105
ve mirzalar ise II. Vasiliy’in hizmetine geçtiler. 474
Kazan’ın ileri gelen soyluları da II. Vasiliy’in cazip tekliflerine karşı koyamıyor ve Moskova Knezi’nin hizmetine geçen Tatarların sayısı her geçen gün artıyordu. 475
II. Vasiliy’in Kazan’daki ileri gelen Ordalıları yanına çekmesindeki önemli gaye, bunları Kazan’a karşı kullanma isteğiydi. Ayrıca II. Vasiliy, söz konusu grupları ülke içindeki muhalefeti bastırma sürecinde de bir araç olarak görüyordu. II. Vasiliy’in Tatarlara toprak ve diğer imtiyazlar vermesi ise Moskova boyar ve tüccarların gözünden kaçmadı. Dolayısıyla bu gelişmeden rahatsız olan Rus ileri gelenleri tahtta gözü olan Dmitriy Şemyaka’yı II. Vasiliy’e karşı desteklediler. Dmitriy Şemyaka ve destekçileri, Uluğ- Muhammed’in II. Vasiliy’i serbest bırakmasının nedeninin aralarında imzalanan anlaşma olduğunu ileri sürdüler. Bu anlaşmaya göre de Uluğ-Muhammed Moskova Knezi, II. Vasiliy ise Tver Knezi olacaktı. 476 Dmitriy Şemyaka bu söylentiyi çıkararak halkın desteğini arkasına almış ve II. Vasiliy’i Moskova’dan uzaklaştırmaya başarmıştır. Kör edilerek sürgüne gönderilen II. Vasiliy çok geçmeden 1447 yılında Uluğ-Muhammed’in oğulları Kasım ile Yakup’un da yardımıyla tekrar Moskova’da tahta oturmuş ve 15 yıl daha hüküm sürmüştür. 477 Bu
dönemin, Rusya tarihi açısından büyük önem arz ettiğini söylemek mümkündür. Zira Çarlık Rusyası’nın ideolojik, ekonomik ve kültürel temelleri atılmış oldu. 478
II. Vasiliy tekrar tahta çıktıktan sonra Altın Orda ile fazla sorun yaşamamıştır. Uluğ-Muhammed’in ölümünden sonra, komutanlarının çoğu Kırım’ı kontrol altında tutan Seid-Ahmet’e sığınmıştı. Moskova hükümeti de Seid-Ahmet’i han olarak kabul ederek, vergileri ona göndermiştir. Bununla birlikte Saray’ı idaresi altında bulunduran Kiçi-Muhammed’in oğlu Mahmudek, Moskova’nın vergileri kendisine ödemesi gerektiğini ileri sürerek, Kasım 1447’de Moskova üzerine sefere çıktı, ancak başarılı olamadı. 479 Bu arada Kırım yarımadasında 1449 yılında Hacı-Girey, Kırım’ı ele geçirmiş ve burada XVIII. yüzyılın sonuna kadar hüküm sürecek kendi
474 Kazanskya İstoriya, Yayına haz. G. N. Moiseyeva, İzdatelystvo Akademiyi Nauk SSSR, Moskova- Leningrad 1954, s. 53-54. 475
Bkz. IV.6.1. 476
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 158. 477
PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 159-167. 478
Bu konu hakkında bkz. III.2. 479
G. Vernadskiy, Mongolı i Rusy, s. 336. 106
hanedânını kurmuştur. Böylece Kazan’dan sonra Kırım da Altın Orda’dan ayrılmış oldu.
Başlangıçta II. Vasiliy, Seid-Ahmet’in hâkimiyetini kabul ederek ona vergi ödese de, daha sonraki tarihlerde vergi ödemesini kesmiş olmalı ki, Seid-Ahmet 1449 yılında küçük bir birliği Rus toprakları üzerine sefere gönderdi. Bu birlik Moskova’dan 30 kilometre uzaklıkta olan Pohra Nehri’nin yakınlarına kadar gelmiş ve yol üzerindeki birçok şehri tahrip etmiş, halkı esir etmiştir. Moskova’nın hizmetinde bulunan Kasım’ın bu birliğin karşısına çıkmasıyla Seid-Ahmet’in askerleri memleketlerine geri dönmek zorunda kaldı. 480 1450 yılında ise bu sefer Saray merkezli bir Altın Orda ordusu Ryazan topraklarına yakınlaşmış, ancak bu birlik de Moskova Knezi ile Kasım’ın başkanlığındaki birlikler tarafından mağlup edilmiştir. 481
Moskova için asıl tehlikeyi ise 1451 yılında Seid-Ahmet’in bizzat gerçekleştirdiği sefer oluşturdu. 2 Temmuz 1451’de Seid-Ahmet, Moskova kapısına kadar gelerek kaleyi kuşatmış, şehrin etrafındaki evleri ateşe vermiştir. Kaleyi ele geçiremeyen Seid-Ahmet aynı gün ordusunu geri çekmiştir. 482 Dışarıdan gelen Altın Orda tehlikesinin her geçen gün azaldığı bir dönemde II. Vasiliy, Rus boyarlarının da baskısıyla Moskova ve civarına yerleştirdiği Altın Ordalıları şehirden uzaklaştırmaya ve Gorodets şehrine yerleştirmeye karar verdi. Knezin Altın Ordalılar için Gorodets şehrini seçmesi, bu şehrin Kazan ve Saray’dan Moskova’ya doğru gelen yolun üzerinde olması ve II. Vasiliy’in Kazan ve Saray’dan gelebilecek herhangi bir tehlikenin Kasım Hanlığı sakinlerince engellenmesini sağlamak istemesiyle açıklanmaktadır. Bu şehir Uluğ-Muhammed’in oğlu Kasım’a ait olduğundan, II. Vasiliy, onunla da istişare etmiş ve Kasım’ı Gorodets’e gönderilen Altın Ordalıların başkanlığına tayin etmiştir. Böylece 1452 yılının sonunda-1453 yılının başında yeni
480 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 205. 481 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 169. 482 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 207-208. PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 169-170. 107
bir hanlık kurulmuş oldu. Kasım Han öldükten sonra, 1471 yılında şehrin adı Kasımov olarak değiştirildi, hanlık da Kasım Hanlığı olarak adlandırıldı. 483
Kasım Hanlığı’nın kuruluşu, birçok açıdan Rus knezliklerinin ve bizzat II. Vasiliy’in işine yaradı. En başta II. Vasiliy, Moskova’dan Altın Ordalıları uzaklaştırarak ülke içindeki muhalefeti bastırmış oldu. Diğer taraftan Moskova’nın itibarı “Tatar“ dünyasında arttı. Kazan Hanı’nın, Kasım’ın kardeşi olduğu göz önünde bulundurulursa, Moskova’nın böylece Kazan’ı da idaresi altına almayı planladığını tahmin etmek mümkündür. Yine Moskova Knezliği’nin hâkimiyeti altında vassal bir hanlığın kurulması, fiilen Rusya üzerinde Moğol hâkimiyetinin sona erdiği anlamına gelmektedir. Resmî olarak ise bu hâkimiyet 1480 yılında sona erecektir. Bu tarihte Moskova Knezliği’nin başında III. İvan vardı. Nitekim, II. Vasiliy ölürken yazdığı vasiyetinde knezliği Han’dan izin almadan oğlu III. İvan’a bırakmış, III. İvan da Altın Orda hanından yarlık almadan tahta çıkmıştır. 484
Böylece son iki asır boyunca ilk kez bir Rus knezi, Altın Orda hanından yarlık almadan hükmetmeye başlamış oldu.
III. İvan, tahta çıktıktan sonra Altın Orda’dan neredeyse tamamen bağımsız bir politika izledi. 1462 yılında paralardan Altın Orda hanlarının adları çıkartıldı. 485
gelişmeler karşısında Ahmet Han 1468 yılında Ryazan üzerine, 1472 yılında da Moskova sınırına kadar seferler yaptı. Ancak bu seferler sırasında taraflar bir mücadeleye girişmekten çekindiler. 486
Ahmet Han’ın bu seferi bir netice vermediği için, Rus Knezi vergileri ödememeye devam ettiği. Bundan dolayıdır ki Ahmet Han 1480 yılında III. İvan’ın vergi ödemesini tekrar başlatmasını ve geriye yönelik de ödeme yapmasını istedi. Bu talep Ahmet Han’ın III. İvan’a gönderdiği mektupta da
483
Kasım Hanlığı için bkz. R. N. Bezertinov, Tatarı-Türki, Potryasateli Vselennoy, Tseris Yayınları, Novosibirsk 2001, s. 356-359; İ. Zaytsev, “Kasım Hanlığı”, çev. Ö. Çınarlı, Türkler, VIII, Yeni Türkiye Yayınları, s. 466-471; D. İshakov, Türko-Tatarskiye Gosudarstva XV-XVI Vekov, Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan, Kazan 2004, s. 32-33. 484 PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 209. 485 Bkz. II.8. 486 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 232-233. 108
yer almaktadır. 487
III. İvan, bu teklifi kabul etmediğinden Ahmet Han Moskova üzerine yeni bir sefere çıktı. III. İvan ise artık yeterince güçlendiği kararına vararak bu sefer ordusuyla birlikte Ahmet’i karşılamaya karar verdi. 8 Ekim 1480 tarihinde Ugra Nehri kıyısında başlayan muharebe beş gün sürdü. Altın Orda birlikleri nehrin öbür tarafına geçemedikleri için bulundukları tarafta yer alan 12 küçük şehri ele geçirdiler. Elde ettiği bu küçük başarılara rağmen Ahmet Han, Rus tarafına ateşkes teklifinde bulundu. Teklifi kabul eden III. İvan, Han’ın yanına ayrıca elçi göndererek Han’a hediyeler sundu. Ancak, Ahmet Han’ın hediyelerle yetinme niyeti yoktu ve Han, Knez’den yedi yıl boyunca ödemediği vergiyi talep etti. III. İvan bu talebi yerine getirmeye yanaşmayınca görüşmeler çıkmaza girdi. 488 Havaların soğumaya başlaması, Ahmet Han’ın ordusunun iaşesinin tükenmesi ve III. İvan’ın Altın Orda’nın korumasız kalan başkentine Rus birliğini göndermesi, Ahmet Han’ı Ekim ayının sonunda-Kasım ayının başlarında memleketine dönmek zorunda bıraktı. 489
Moskova’yı cezalandırmak için gelen Ahmet Han, böylece amacına ulaşmadan memleketine geri dönmüş oldu. Bu durumu aynı zamanda Altın Orda’nın Rus knezliklerinden istemeden de olsa vazgeçtiği şeklinde yorumlamak mümkündür. Altın Orda-Rus knezlikleri ilişkileri 1481 yılında Ahmet Han’ın vefatıyla birlikte sona ermektedir. Altın Orda Devleti resmî olarak ancak 1502 yılında tarih sahnesinden çekilse de, fiilen daha 1481 yılında ortadan kalkmıştır. Bu tarihten sonra yeni hanlıkların oluşumuyla geriye kalan Altın Orda coğrafyasında kısa süreli birçok han hüküm sürse de, bunların Rusya’ya yönelik bir politikaları olamamış, tam tersine III. İvan, Altın Orda’nın tekrar toparlanacağından ve böylece etki alanlarını kaybedeceğinden korkan Kırım hanlarıyla birlikte bu hanların üzerine seferler düzenlemiş ve Altın Orda’ya 1502 yılında son darbeyi vurmuştur. 490
Batu Han’ın temellerinin attığı Altın Orda Devleti’nin yıkılmasıyla birlikte Moskova Knezliği’nin statüsü değişti. Rus knezlikleri, her ne kadar Altın Orda’nın varislerine vergi ödemeye devam etseler de, artık bağımsızlığa kavuşmuşlardı. Rus
487
“Yarlık-Poslaniye Ahmata Velikomu Knyazyu İvanu Vasilyeviçu”, A. Gorskiy, Moskva i Orda, s. 198.
488 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 273-283; PSRL, VII, Ermolinskaya Letopisy, s. 240-242. 489 Kazanskaya İstoriya, s. 56-57. 490 PSRL, III, Voskresenskaya Letopisy, s. 320. 109
knezlerinin Altın Orda’nın varislerine karşı bağlılığı devam etse de artık ilişkiler iki tarafın karşılıklı uzlaştığı anlaşmalara dayalıydı. Bu tek başına bile yeni bir devletin ortaya çıktığını ispat etmektedir.
Download 3.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|