T. M. Magrupov, B. M. Mirshaxodjayev

Tizimlar va tabiiy obyektlar. Tizim tushunchasini umu- 
miylashtirish. Sun’iy va tabiiy tizimlar. Tizimning asosiy belgila- 
ridan biri strukturaliligi, uning elementlari orasidaga aloqalami 
maqsadli bo‘lishi. Agar inson tomonidan tuzilgan tizim to‘g‘risida 
gap borsa, tizimlaming murakkab sovollari ko‘ndalang boiadi, 
qachonki tabiat obyektni real strukturasiga duch kelinganda. 
Kristallami to‘g‘ri o‘sishi qanday chiroyli! Quyosh tizimi qanday 
to‘g ‘ri! Tirik organizmlar qanday maqsadli tuzilgan! Bular tizim 
belgilarini yaqqol ko‘rsatuvchi alomatlar. Bu holda tizimni birinchi 
ta’rifiga qaytib o‘z oldimizga savol qo‘yamiz! Qanday maqsadlarga 
erishish uchun bu sistemani ishlashi yo'naltirilgan va agar bunday 
maqsadlar mavjud bo'Isa, uni kim tomonidan qo'yilgan? Bu 
nuqtayi nazami ketma-ket tushunishga harakat qilamiz. Birinchidan 
birinchi va ikkinchi tizim ta’riflami e ’tirof etamiz, ikkinchidan 
atrof-muhit strukturalangan obyektlardan iborat. 0 ‘zaro bog'langan 
qismlariga ega. Bundan kelib chiqadiki, har qanday tizim - bu 
obyekt, ammo har qanday obyekt tizim bo'lavermaydi. Masalan, 
o'rmon - bu obyekt, uning xususiyatida aniq maqsadlar uchun 
foydalanguniga qadar. Masalan, shu o'rmon qismiga shahar qurilsa, 
o'rmonni qolgan qismi shaharsozlar tomonidan qoldirilgan bo'lib 
shahar tizimiga kiritiladi. Bundan kelib chiqadiki, obyektlami 
strukturalash 
tizimni 
shakllantirish 
maqsadida, 
qilinadigan 
obyektlami «tizimli emas» sifatida qaraladi. Ma’lum va m a’lum 
bo'lmagan xususiyatlariga ko‘ra «tizimli emas» sifatida qaraladi. 
Lekin bundan faqat shunday bo'Iadi degan xulosa kelib chiqmaydi. 
Ma’lumki, agar maqsad ma’lum bo'Imasa, erishishga xizmat 
qiluvchi tizim, bu qaralayotgan obyekt tizimli emas deganini 
bildirmaydi.
35

---

Shunday qilib, tizimni umumlashtirishga birinchi qadam 
tashlaymiz: ishonchimiz komilki, tizimlar bizga noma’lum maqsadi 
yoki tashkil qilingan holda boMishi mumkinligini ifodalaydi. U 
holda bunday tizimlami o‘rganish masalasi paydo bo‘ladi va o‘z- 
o‘zidan ma’Iumki izlanishlar usuli va yondashuvlar oddiy 
obyektlardan farq qiladi: aw alom bor qaralayotgan obyektni 
o‘rganish tizim sifatida uning maqsadini yoki harakat usulini 
aniqlash zarur. Tizimni tadqiq etish uchun maxsus usullarini qurish 
butun tizimlashni asosiy masalasidir. Bunday usullami ba’zi birlari 
mavjud, ba’zilari endi tadqiqot qilinmoqda ba’zilami esa tadqiqotini 
kutmoqda. Shunday usullardan ba'zilari mavjud ekan, insonga 
bogMiq 
boMmagan 
murakkab 
obyektlami 
o‘rganish 
uchun 
qoMlashimiz mumkin emasmi? Masalan, o‘simlikni tizim sifatida 
o‘rganish, asab yoki odamni yurak-qon tomiri faoliyatini yoki 
burg‘alash (neft va gaz sohasida) yoki neft va gaz sohasini barcha 
jarayonlarini tizim orqali tadqiqot etish masalalari.
Bemalol aytish mumkinki, 
hozirdanoq murakkab tizim 
boMmasada, uni bilish mumkin emas deymiz, ammo shunga 
qaramasdan u to‘g‘risida biz fikr yuritamiz. Agar shunday 
yondashuv foydali boMsa u holda undan voz kechish xato boMadi. 
Shunday qilib ikkinchi qadamimiz - sun’iy (inson tomonidan 
qurilgan) va ta’biiy (inson qoMisiz tabiat hosil qilgan) tizimlar 
mavjudligini tan olish. Bunday qadamni foydali tomonini quyidagi 
fanlaming vujudga kelishida ko‘ramiz: bionika, biokibemetika, 
neyrokibemetika. Endi biz maqsadni shunday kengaytirishimiz 
mumkinki, u oldingi sun’iy tizim maqsad tushunchasi bilan tabiiy 
tizim maqsadini aniqlasin va ulaming farqi hamda umumiyligini 
ko‘rsatsin. Sun’iy tizimni maqsadi qanoatlantiruvchi natijani ideal 
obrazi sifatida aniqlanganligi bunday ideal tizimni keyingi holatini 
va uni o‘ragan muhitini aniqlashini subyektiv maqsad deyish tabiiy 
hoi. Faraz qilaylik subyektiv maqsadni amalga oshirish muddati 
oMdi, shunda tizim va o‘rab turgan muhit uni amalga oshirish 
holatida boMib qoladi, bunday holatga tizim obyektiv boMadi. 
0 ‘tgan momentga nisbatan natija endi rejalashtirilishi tizimni 
obyektiv maqsadi deyish mumkin. Mana shunda umumlashtirish 
mumkin: endi biz subyektiv va obyektiv tizim maqsadini qarashimiz
36

---

mumkin, Ya’ni inson tomonidan qo‘yilgan va qaysiki tabiat amalga 
oshiradigan tizimni. Shunday qilib, biz har qanday obyekt tizim 
sifatida qarash mumkin, faqat ma’lum nisbat nuqtayi nazarda ya’ni 
maqsadga nisbatan.