Tabiatshunoslik
Download 4.42 Mb. Pdf ko'rish
|
A.G. Grigoryans.. Tabiatshunoslik
- Bu sahifa navigatsiya:
- Tuproq yerning unumdorlik xossasiga ega bo ‘Igan ustki qatlamidir. U tabiatning eng qimmatli boyliklahdan biri.
41-rasm. Tundra.
63 0 ‘ZBEKISTON TABIATINI ASRAYMIZ TU PR O Q VA U N D A N FOYDALANISH T u p ro q n i sayyoram izning qum qliklarini qoplab turgan nafis bir parda bilan solishtirish m um kin. Bu pardasiz yerda o ‘simliklar h a m , hayvonlar h a m , qolaversa, insonlar h a m b o ‘lmas edi. Tuproq yerning unumdorlik xossasiga ega bo ‘Igan ustki qatlamidir. U tabiatning eng qimmatli boyliklahdan biri. Bu boylik n e cha ming yillar d a v o m id a b u n y o d g a kelgan, sh u n in g u c h u n u n d a n o q ilo n a foydalanish kerak. T uproq unumdorligini oshirish t o ‘g ‘risida qayg‘urish, uni yemirilib ketishdan saqlash zarur. Faqat q un t bilan qilingan m e h n at yaxshi sam ara beradi. O lim larim iz qalinligi atigi 1 sm keladigan, chirindiga boy u n u m d o r tuproq qatlami vujudga kelishi uc h u n deyarli 2 5 0 - 3 0 0 yil kerak b o ‘lishini hisoblab chiqishgan. Ba’zi tum anlardagi qora tuproqli yerda chirindili qatlam ning qalinligi 1 m dan oshadi. Ana shunday qatlam vujudga kelishi uc h u n q a n ch a vaqt kerak b o ‘lganini o ‘ylab k o ‘ring-a. T uproq unum dorligini oshirish u c h u n inson unga chirindi (go‘ng) va turli xil mineral o ‘g‘itlar soladi, uni sug‘orib, ishlov beradi. T uproqqa n o to ‘g‘ri ishlov berilganda u yemirilib, o ‘z xossalarini y o ‘qotadi. O kg ‘it va suvning keragidan o rtiqcha berilishi h a m tu p ro q u c h u n , d em ak, u n d a o ‘sayotgan o ‘simliklar u ch u n h a m zararlidir. O d am kasal b o ‘lib qolganda dorini unga an iq m iqdorda berish kerak b o lg a n id e k , o ‘g ‘it bilan suv ham keragicha berilganda foydali b o ‘ladi. B u n d a n ta s h q a r i, z a h a rli k im y o v iy o ‘g ‘itla r n in g y e rg a k o ‘p ishlatilishi natijasida c huvalchanglar, hasharo tlar, m ik ro b lar halok 64 b o ‘ladi va hosildorlik kamayadi. Eng y om on i, tup ro qn i s h o ‘r bosadi va yer ishdan chiqadi. Tirik organizmlar: y o m g i r chuvalchanglari, tu rli-tum an hasharotlar tu p ro q xossalarini yaxshilaydi. Tuproq k o‘pincha suv yoki shamol ta'sirida yemirilib, yuvilib ketadi. Tog‘li tum anlarda bahor kezlari q o r eriganda yoki uzoq vaqt kuchli yomg‘ir yoqqanda tog6 yonbaglrlaridan tekislikka tom on loy va tosh aralash suv oqimi katta tezlik bilan oqib kelishini bilasiz. Bu sel deb ataladi. Sel o 6z y o ‘lidagi o 6simliklar, im oratlarni yakson qilib, tu p ro q qatlamini yuvib, yemirib ketadi. Sel mahalliy aholiga ko‘p qiyinchilik tu g ‘diradi. O d a m lar u n d a n saqlanish u c h u n m ustahk am to'siqlar qurishadi, tog 6 yo n b ag 6irlariga daraxt va b utalar ekishadi. Bu o ‘simliklar ildizlari bilan tu p ro q n i m ustahkam lab, uni yaxshi saqlab turadi. Sham ol turib, dovul ko 6tarilishi ham tu p ro q n i yemiradi. Kuchli b o T o n tup ro qn i ko6tarib, havoda aylantirib yuradi va boshqa joylarga uchirib ketadi. Bunday falokatlami ham o 6simliklar d a f etadi, dalalaming gir atrofiga o 6tqazilgan dov-daraxtlar (ihota daraxtzorlari) ana shunday vazifani bajaradi. T u p r o q n i iflo s b o 6l i s h i d a n h a m a s r a s h k e r a k . K o 6p i n c h a o d a m l a r n i n g ta b i a t g a y o m o n m u n o s a b a t d a b o ‘lishi n a tija s id a tindirgichlar, zavodlar, shaxtalardan suv havzalari va suv m anbalariga turli xil c h iq in d ila r, n eft, kislota, tu z la r tu sh ib q olad i yoki iflos suv bilan birga oqib tushadi. B un day havzalarning suvi dalalarga borib, dala t u p r o g i n i zararlaydi. T u p ro q q a kasal tegib, u o ‘zining u n u m d o rlig in i y o 6qotadi. D e m a k , y er h a m is h a y u q o ri hosil b e r a d ig a n b o ‘lishi u c h u n in s o n u n g a g 6a m x o 6rlik q ilishi; o ‘g 6itla r solib, u n g a t o 6g ‘ri ishlov b e ris h i, s u g 6o rib tu ris h i, y e m irilis h , iflo sla n ish , z a h a r la n is h d a n s a q la s h i kerak. e O'zingizni sinang 1. O 'sim liklar bilan hayvonlarning hayoti u chun qanday sharoit zarur? 2. T u p ro q d a c h irin d i q a n d a y qilib to 'p la n a d i? 3. O d a m la r tu p ro q unum dorligini qay tariqa oshirishadi? 4. Qaysi hayvonlar tuproq tarkibini yaxshilaydi? 5. T uproqning yem irilishiga nim a sabab bo‘ladi? 6. T uproqni yem irilishdan saqlash uchun nim alar qilish kerak? 5—K-4246 65 |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling