Tabiatshunoslik

Tabiatni muhofaza qilish, g ‘am xo‘rlik qilish - bu insonning o ‘zini, 
o'zimizning kelajagimizni muhofaza etish demakdir.
Agar biz tabiatga 
e h tiyotko rona va g ‘a m x o ‘rlik bilan m u n o sab a td a b o ‘lsak, u ilgarigidek 
o ‘z boyliklarini biz bilan b a h a m k o ‘radi, o ‘zining ayanchli ahvoli 
u c h u n bizdan o ‘ch olmaydi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida a tro f-m u h itn i him oya 
qilishga katta e ’tibo r berilgan.
(Ozingizni sinang
1. Insonning tabiatga beparvoligi qanday oqibatlarga olib keladi? 2. Inson 
tabiatga qanday munosabatda bo'lishi kerak? 3. Nim a uchun tabiatni asrashimiz 
kerak?
73

---

«QIZIL KITOB» - OGOHLIK BELGlSI
Biz kishilarning tab iatd an n o to ‘g ‘ri foydalanishi og‘ir oqibatlarga 
olib kelishini k o ‘rdik. Ilgari o 6rm o n , dasht, c h o l l a r d a yashagan b a ’zi 
o ‘simlik va ha y v o n lar h o z ir y o ‘qolib ketdi. K o ‘pg in a o ‘sim lik va 
hayvonlar h a m shu q a d ar kamayib ketganki, h atto u lar b a ta m o m
y o ‘qolib ketish xavfi ostida turibdi. Agar bu ning oldi olinm asa, kelajak 
avlod b un d ay o 6simlik va hayvonlarni faqat fotosuratlardangina k o ‘rib 
bilishi m um kin.
Y o ‘qolib ketgan hayvon va o ‘sim liklarni u la rn in g t o g ‘ jinslari 
qatlamlaridagi qoldig‘iga qarab bilishadi. Bunday qoldiqlarni olim lar 
qazish ishlari olib borayotganlarida yerning h a r xil, masalan, to g 6lardagi 
qoyalarda ibtidoiy o dam lar, ularning hozirda y o ‘qolib ketgan m a m o n t
yovvoyi
anjir
tasqara
karrak
orol bakm balig'i
. 
42-rasm. 0 ‘zbekistonning «Qizil kitob» iga kiritilgan b a ’zi o'simlik
va hayvonlar.
74

---

singari bahaybat hayvonlarni ovlash m anzaralari tasvirlangan suratlari 
chizib qoldirilgan qatlam laridan topishadi.
H o zirg i k u n d a j a h o n d a g i k o ‘p g in a o lim la r y o bq o lib ketish havfi 
t u g ‘ilgan h a y v o n la r va o ‘s im lik la rn i asrab qo lish u s tid a ta d q iq o t 
ish larini olib b o r is h m o q d a . U la r n in g b u ta d q iq o tla ri a so sid a «Qizil 
kitob» d e b a ta lu v c h i k ito b la r d u n y o g a kelgan.
X a l q a r o « Q iz il k i t o b » g a b u t u n j a h o n b o ‘y i c h a y o ‘q o l i b
b o r a y o t g a n h a y v o n l a r va o ‘s im lik la r k iritilg a n b o ‘lsa, a l o h i d a
d a v l a t l a r n i n g « Q izil k ito b » ig a o ‘s h a d a v l a t n i n g o ‘z h u d u d i d a
k a m a y ib , y o ‘q o lib ketish havfi t u g ‘ilgan h a y v o n la r va o ‘sim lik la r 
kiritilgan. 0 ‘zb ek isto n «Qizil kitob»iga R esp u b lik a m iz d ag i o ‘sim lik 
va h a y v o n la rn in g n o y o b tu rlari ja m la n g a n . Bu k ito b la r n im a u c h u n
«Q izij kitob» d e b a ta la d i? Q izil rang - xa v o tirlik belgisi.
0 ‘ziga a lo h id a m u n o s a b a tn i talab qiladigan, asrash va m u h o fa z a
qilish ga m u h to j b o ‘lgan o ‘sim lik la r va h a y v o n la r «Qizil kitob»ga 
k i r i t i l a d i . B u n d a n t a s h q a r i , « Q i z i l k i t o b » h o z i r c h a k o ‘p 
u c h r a y d ig a n , e n g o d d iy o ‘sim lik va h a y v o n la r h a m g ‘a m x o ‘rlikka 
m u h to jlig i t o ‘g ‘risida b izn i o g o h la n tir ib tu r a d i. N e g a d e g a n d a , 
y o ‘q o l i b k e t i s h , q i r i l i b k e t i s h h o z i r c h a t a h d i d q i l m a y o t g a n
43-rasm. 0 ‘rmonda noto‘g ‘ri dam olish oqibati.
75

---

h a y v o n la r bilan o ‘s im lik la rn in g k a m ay ib , n o y o b b o ‘lib b o ra y o tg a n , 
y o ‘q o lib k e tg an o ‘sim lik va h a y v o n la r q a to rig a kirib q o lis h ig a y o ‘l 
q o ‘yib b o ‘lm aydi.
T a b ia t bo ylik laridan o q ilo n a fo yd alanish zaru r. S h u n in g u c h u n
h a r qaysi respublikada baliq va boshqa hayvonlarni ovlash m uddatlari 
va j o y l a r i b e lg ila b q o ‘y ilg a n , o ‘r m o n k e sis h q o i d a l a r i is h la b
c h iq ilg a n .
B a’zan k a tta la r va b o la la r y o m o n niyat bilan b o 4 m a s a - d a , lekin 
b ilm a s d a n tu rib tabiatga z a r a r y e tk az a d ila r (43 -rasm ).
T o g 'la r, d a s h tla rd a d a m olish vaq tida u la r chiroyli gullab tu rg a n
o ‘sim lik la rd a n kichik g u ld a sta la r boylash o ‘rniga b a ’zan q u c h o q -
q uc h o q yulib oladilar, s h u n d a bu o ‘simliklar tez o ra d a s o l i b , o ‘zining 
c h i r o y i n i y o bq o t a d i , s o l lg a n o ‘s i m l i k l a r n i e sa k e y in t a s h l a b
yuborishadi. N a tija d a ta biat g o ‘zalligi va foydali o ‘sim liklar beko rg a 
n o b u d b o ‘ladi.
H o lb u k i, yu lib o lin ib , k e y in ta s h l a b y u b o r ilg a n o ‘s im lik la r
urugM ashi, u r u g ‘id a n esa y a n a o ‘s im lik la r o ‘sib c h iq is h i m u m ­
kin edi.
O d a m l a r k o ‘p in c h a s h o v q in - s u r o n solib, q u s h la r va m a y d a
hay v o n larg a k a tta z a r a r y e tk azishadi. Q a ttiq to v u sh h a y v o n la rn i 
c h o ‘c h ita d i, u la rn in g tin c h in i buzadi.
Bolalar b a 'z a n o ‘tlar orasidagi chiroyli kapalak yoki n in a c h in i 
tutib olishga harakat qilishadi.
Tutib olingan hasharot tezda nobu d b o ia d i. U lar o ‘ylam ay qilgan 
a n a shu ishlari bilan tabiatga zarar yetkazishganini bilishmaydi. Aslida 
b u n d a y qilm aslik kerak, c h u n k i tabiatni bezab tu ra d ig a n chiroyli 
hasharotlar to bora kamayib b orm oqda. Ba’zan atrofga nazar solib biror 
jonivorga yo rd am kerakm asm ikin, deb qarab k o ‘rish foydadan holi 
b o l m a y d i .
x x rx
(Ozingizni sinang
1. Ba’zi o ‘simlik va hayvonlar nima sababdan yo‘qolib ketgan va yo‘qolib 
borm oqda? 2. «Qizil kitob» nim a uchun kerak? Yo‘qolib ketgan o^simliklar 
va hayvonlarni o d am lar q anday qilib bilib olishgan? 3. T abiatga zarar 
yetkazm aslik n ch u n odam o ‘zini q anday tutishi kerak?
76 ’

---