Тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш бош илмий методик маркази

 
4.1.Мустақиллик даврида ҳаётда юз берган туб ўзгаришларнинг 
 
4-мавзу: Истиқлол даврида ижтимоий-сийсий, иқтисодий, маданий, 
диний, маънавий ҳаётда содир бўлган туб ўзгаришларнинг ўзбек 
терминологияси ва луғатчилигига таъсири 
 
РЕЖА 
1.Мустақиллик даврида ҳаётда юз берган туб ўзгаришларнинг ўзбек 
терминологиясига таъсири. Термин ясашда фаол моделларнинг ўрни.
 
2.Истиқлол даври ўзбек луғатшунослиги эришган ютуқлар. 
 

---

34
ўзбек терминологиясига таъсири. Термин ясашда фаол моделларнинг 
ўрни.
 
Ҳаммага маълумки, терминлар оддий сўзлар сингари умумадабий ва 
махсус лексикада бор бўлган сўз ва ўзаклардан ясалади. 
Ўзбек тили терминлари тизими ўзга қариндош туркий тиллардагидек 
мавжуд структур турлар, яъни содда, ясама, қўшма, қисқартма ва сўз 
бирикмаларини қамраб олади. 
Сўз ясалиши ўзбек тилшунослигида чуқур ва атрофлича тадқиқ 
этилган масалалардан ҳисобланади. Мазкур муаммога оид бир қанча 
диссертациялар ҳимоя қилинган, талайгина монография ҳамда мақолалар 
эълон қилинган. Термин ясалиши ҳам ўзбек тилшунослари диққат 
марказидан ўрин олган соҳалардандир. 
Ўзбек тили термини ясалишида морфологик (аффикслар ёрдамида 
сўз ясалиши), синтактик ҳамда семантик усуллар ўта маҳсулдор ва фаол 
бўлиб, буларнинг кўмагида лексик таркиб муттасил бойиб, тараққий этмоқда. 
Ўзбек тили терминларининг аксариятини мотивланган, яъни сўз-
терминлар (қўшимчалар қўшиши билан ясалган), термин-қўшма сўзлар 
ҳамда семантик (асосан метафорик) кўчим асосида ҳосил қилинган
терминлар ташкил қилади. Шу билан бир қаторда терминларнинг салмоқли 
қисми мотивланмаган, яъни ўзбек тилининг ўз содда сўзлари, ўзлашмалар, 
термин-калькалар ва антропонимлардан метонимик кўчим воситасида 
воқеланган истилоҳлардан ташкил топган.
Сўз туркумлари нуқтаи назаридан ўзбек тили терминологияси асосан 
от, сифат, равиш ва феъл сўз туркумларига хос сўзлардан иборат. Шак-
шубҳасиз, от - термин лар ўзбек терминлогиясининг пойдеворини ташкил 
этади. Айни пайтда, сифат туркумига даҳлдор сўзларнинг терминологик 
лексика таркиби тараққиётидаги ўрни салмоқли эканлигини ҳам ёддан 
чиқармаслик лозим. 
Ўзбек тилида морфологик усул билан термин ясалиши умумадабий 
тил лексик бирликларини ҳосил қилувчи айни сўз ясовчи қўшимчалар ҳамда 
сўз ясовчи қолип (модел)лар ёрдамида амалга оширилади. 
Аффиксал термин ясалиши умумадабий сўзларнинг ҳосил 
қилиниши сингари жуда қадимдан етакчи ва сермаҳсул усул ҳисобланади. Ўз 
вақтида Маҳмуд Кошғарий, Маҳмуд Замахшарий, Ибн Муҳанна луғатларида, 
ХШ-Х1У асрларда араб тилида яратилган грамматикага доир рисолаларда, 
Алишер Навоийнинг “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида ўзбек (туркий) тили 
сўз ясалиши воситалари ва йўллари ҳақида қимматли маълумотлар 
келтирилган эди. 
Ҳозирги пайтда ўзбек тили сўз ясалиши масласига тегишли илмий 
адабиётларда сўз ясовчи аффиксларининг тўла таркиби маълум даражада 
тартибга солинган. 
Аффиксал усул билан ясалган от туркумли термин (турдош от)лар 
1. От (сифат) туркумли сўзлардан ясалган терминлар чи 

---

35
аффиксли сўз ясовчи модель 
Ўта сермаҳсул ва турғун ҳисобланмиш –чи аффиксли модель 
ҳозирги ўзбек терминологияси тизимида амалий қўлланишда қолаётган катта 
миқдордаги терминлар билан ифодаланган. Мазкур модель турдош отлар 
ясовчи моделлар қаторида энг маҳсулдорлиги ва фаоллиги билан ажралиб 
туради ( Гулямов 1955; Шоабдураҳмонов 1988;175-178; Бегматов 1985;132-
133). Мазкур модель от сўз туркумидан аксарият шахс оти, иш - ҳаракатни 
бажарувчи, бирор касб билан шуғулланувчи, ижтимоий мансублик (Щербак 
1977;103; Сравнительно-историческая грамматика 1988;144-146) каби 
маъноларни ифодаловчи отларни ҳосил қилади. 
-чи аффиксининг тарихий тараққиёти жараёнида ҳаракат-ҳолат, 
касб-ҳунар, мутахассислик маъноларни ифодалаши равшан намоён бўлади. 
УП-Х1У аср қадимги туркий рун ҳамда эски туркий тил ёзма манбаларида 
ушбу аффикс иштирокида ясалган бэдизчи (« резчик по дереву, камню, 
ваятель»)(ДТС,90),