Ta’kidiy diktant

Samarqand
Scimarqand — katta shahar. U yerda baland-baland
binolar bor. Ular pishiq g'ishtdan ishlangan.
Yaqinda zamonaviy mehmonxona binosi qad ko'tardi.
Sha ha ruing ko'rkam jamolini ko'rgan kishi xursand bo'ladi.
Samarqand tarixiy yodgorliklarga boy shahardir.
O'qituvchi matnni bir marta ifodali o'qib beradi. Suhbat
yordamida o'quvchilar Samarqand, baland, xursand so'zlari
oxiridagi «d» undoshi, g'ishtdan so'zidagi «/» undoshi talaffuzda
tushib qolayotganini, ammo yozuvda saqlanishini
aniqlaydilar. O'qituvchi sana va sarlavhani yozadi va:
— Men matndagi gaplarni bitta-bitta o'qiyman. Sizlar
gap tarkibidagi talaffuzda tushib qoladigan «d» yoki «t»
undoshli so'zlarni yozasizlar, — deb ta’kidlaydi.
O'qituvchi birinchi gapni o'qiganda, o'quvchilar Samarqand
so'zini yozib, vergul qo'yadilar. O'qituvchi ikkinchi
gapni o'qiganda, bolalar baland-baland so'zini yozib,
vergul qo'yadilar. Shu tarzda matndagi gaplarning barchasi
o'qiladi.
Saylanma diktant yozib bo'lingach, doskadagi matn
qayta o'qiladi va ish o'qituvchi rahbarligida tekshiriladi.
O'qituvchi matndagi Samarqand, baland-baland, g'ishtdan,
xursand so'zlarining tagiga chizadi, bolalar o'z ishlarini
doskadagiga solishtirib, xatolarini to'g'rilaydilar.
Saylanma diktant yozish uchun o'quvchi grammatik va
imlo qoidalarini bilishi kerak. Saylanma diktant o'quvchilarni
har bir gapga, so'z birikmasiga, har bir so'zga
diqqat bilan qarashga odatlantiradi, kerakli so'zning
grammatik shaklini amaliy ravishda qo'llashga, ziyraklikka
o'rgatadi.
KO'RSATUV DIKTANTI
Ko'rsatuv diktanti boshlang'ich sinflarning hammasida
o'tkaziladi. Buning uchun o'tilgan mavzuga doir matn
«Diktantiar to‘plami»dan tanlanadi va darsdan oldin
husnixat qoidalariga rioya qilgan holda doskaga yozib
qo'yiladi.

Matn bir marta shoshmasdan, ifodali qilib o'qib beriladi.

Suhbat (savol-javob) yordamida tushuntiriladi va o'rganilgan
qoidalar eslatilib, matn mazmuni mustahkamlanadi.
Shundan so'ng matn vaqtincha berkitib qo'yiladi va aytib
yozdiriladi. Matnni aytib yozdirib bo'lgach, doskadagi
matn ochiladi. O'quvchilar yozganlarini doskadagi matnga
taqqoslab, yo'l qo'ygan xatolarini to'g'rilaydilar.
Masalan, 2-sinfda nutq va gap haqida tushuncha
hosil qilinganidan keyin quyidagi matn asosida ko'rsatish
diktanti o'tkazish mumkin.
Tong
Tong otdi. Borliq uyg'ondi. Qushlar say ray boshladi.
Quyosh nurini sochdi. Ко ‘chalarda harakat boshlandi.
Doskadagi matn ifodali qilib o'qilgach, gapning oxirida
ovozning pasayishi, yozuvda nuqta qo'yilishi, gapning
birinchi so'zi bosh liarf bilan yozilishi suhbat yordamida
tushuntiriladi. So'ng doskani parda bilan berkitib, matn
aytib yozdiriladi.
O'qituvchi birinchi gapni ( Tong otdi) o'qiydi, ammo
undan so'ng nuqta qo'yilishini aytmaydi. O'quvchilar gapni
yozib, oxiriga tegishli tinish belgisini qo'yadilar. O'qituvchi
boshqa gaplarni ham shu tartibda aytib yozdiradi.
Matn yozdirib bo'lingach, doskadagi matn ochiladi.
O'quvchilar yozganlarini doskadagi yozuvga solishtirib,
xatolarini tuzatadilar.
O'qituvchi o'quvchilar daftarini dars oxirida yig'ib
oladi, tekshirib, mustaqil ish singari baholaydi.
2-sinfda so'z oxirida jarangli undosh o'rniga uning
jarangsiz jufti eshitiladigan maktab, maqsad kabi so'zlarning
yozilishini mustahkamlash uchun «Mening Vatanim»
she’ri matnidan foydalanib, ko'rsatish diktanti yozdirish
mumkin.
Bizlar yosh avlod,
Yashaymiz hur, shod.
Mehnat-la obod,
Mening Vatanim.

Bunda matn ifodali o‘qib berilgach, savol-javob

yordamida o'quvchilar avlod, shod, obod so'zlarining
oxirida kelgan «d» undoshi o'rniga uning jarangsiz jufti
bo'lgan «г» talaffuz qilinishini, ammo yozuvda «d» harfi
bilan yozilishini aytib, tekshirish yo'lini (bunday so'zlar
oxirida qaysi harf yozilishini aniqlash uchun shu so'zga
unli qo‘shib o'qilishi kerakligini) eslaydilar. Masalan:
avlod — avlodi, sliod — shodon, obod — obodon kabi. Ish
quyidagi tartibda davom ettiriladi.
So'z oxirida kelgan jarangli undosh o'rniga uning
jarangsiz jufti eshitiladigan so'zlarning yozilishini mustahkamlash
maqsadida ko'rsatish diktantining ikkinchi
usulidan ham foydalanish mumkin. Bunda matn to'liq
yozilmay, balki o'rganilishi lozim bo'lgan mavzuga doir
so'zlargina (shod, avlod, obod) yoziladi.
O'qituvchi «Mening Vatanim» she’ri matnini bir marta
ifodali o'qib beradi. So'ng o'quvchilarga o'qitib so'zlatadi.
Matndagi shod, avlod, obod so'zlarini doskaga
yozadi. Doskadagi so'zlar ikki-uch o'quvchiga o'qitilgach,
suhbat yordamida o'quvchilar shu so'zlarning aytilishi
va imlosini, so'zlarning oxirida qanday harf yozilishini
tekshirish yo'lini tushuntiradilar yoki o'qituvchining o'zi
tushuntirib beradi. Shundan so'ng doskadagi so'zlar parda
bilan berkitib qo'yiladi va aytib yozdiriladi. Shu so'zlar
yozib bo'lingach, yozuv taxtasidagi so'zlar ko'rsatiladi,
o'quvchilar yozganlarini tekshiradilar.
Ko'rsatish diktantini o'tkazish uchun mustahkamlanishi
ko'zda tutilgan mavzuga doir matnni «Ona tili» yoki
«O'qish kitobi»dan, shuningdek, badiiy adabiyotlardan
tanlash ham mumkin.
Mazkur to'plamda ko'rsatish diktanti uchun tavsiya
etilgan matnlardan o'qituvchi o‘z o'quvchilarining bilim
saviyasi, qabul qilish darajasiga qarab foydalanishi, ayrim
matnlarga ijodiy yondashishi ham mumkin.
Ko'rsatish diktanti o'quvchilarning ko'rish, idrok etish
sezgilari bilan eshituv sezgilarining taraqqiy etishiga
yordam beradi.