Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 
11-BOB. ASOSIY VA AYLANMA KAPITAL DOIRAVIY 
AYLANISHINING MOLIYAVIY JIHATLARI 

11.1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, 
tarkibiy tuzilmasi va samaradorligi 
Umumlashtirilgan 
ko‘rinishda 
asosiy 
kapital 
mehnat 
vositalariga (binolar, inshootlar, uzatish qurilmalari, mashinalar, 
dastgohlar, transport vositalari va foydali foydalanish muddati 12 
oydan oshadigan boshqa vositalar) sarflangan (joylashtirilgan) 
kapital qiymatining bir qismidir. XYuSning buxgalteriya balansida 
asosiy kapital aylanmadan tashqaridagi aktivlar sifatida aks 
ettiriladi. Uning asosini asosiy vositalar tashkil etadi. Bu aktiv-
larning 
boshqa 
elementlari, 
ya’ni 
nomoddiy 
aktivlar, 
tugallanmagan qurilish, moddiy boyliklarga daromadli qo‘yish 
(joylashtirish), uzoq muddatli moliyaviy qo‘yilmalar, bevosita yoki 
bilvosita asosiy kapitalni kengaytirilgan, ilmiy-sig‘imli ishlab 
chiqarishga xizmat qiladi. Mehnat va mahsulotni yaratish 
jarayonida asosiy kapital ishlab chiqarish omili va ishlab 
chiqarishning moddiy-texnikaviy asosi shaklida amal qiladigan 
unumli kapitalning qismi sifatida maydonga chiqadi. 
Asosiy kapitalning doiraviy aylanishi unga tegishli bo‘lgan 
qiymatning quyidagi uch funksional shakllarida harakat qilishini 
anglatadi: 
• pulli; 
• unumli; 
• tovarli. 
Asosiy kapital qiymatining bu shakllarda amal qilishi foyda 
olishni va mehnat vositalarining takror ishlab chiqarilishini 
ta’minlaydi. 
Kapitalning doiraviy aylanishi davomida aylanma kapitaldan 
farqli o‘laroq asosiy kapital o‘zining iste’mol shaklini birdaniga 
yo‘qotmaydi, ya’ni davomli muddatda eskiradi. Yangidan 
yaratilayotgan mahsulotga u o‘zining qiymatini asta-sekinlik bilan, 
eskirish darajasiga qarab o‘tkazadi va to‘liq qayta tiklanganga 
qadar ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida uni tiklab boradi. 

---

242 
Bu jarayon amortizatsiya deb ataladi va u o‘rnatilgan me’yorlarga 
muvofiq ravishda har oyda hisoblanadi. 
Ma’naviy eskirishini inobatga olgan holda mehnat vositalari 
boshlang‘ich qiymatini to‘liq tiklash vaqti amortizatsiya davri deb 
ataladi. 
Bu 
davr 
tugaganidan 
so‘ng 
asosiy 
kapitalga 
avanslashtirilgan pulli qiymat o‘z aylanishini tugatadi va yana 
mehnat vositasiga aylanadi. Bu fursatga yetgunga qadar 
o‘tkazilayotgan qiymat asta-sekinlik bilan va uzluksiz ravishda 
amortizatsiya fondi ko‘rinishida jamg‘arilib boriladi hamda 
shundan keyin u iste’mol qilingan kapitalni yangidan qayta tiklash 
uchun ishlatiladi. 
Ishlab chiqarish jarayonida asosiy kapitalni buyumlashgan 
shakli sifatida asosiy fondlar – uzoq vaqt davomida natural-
iste’molli shaklda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilayotgan 
moddiy boyliklar yig‘indisi – maydonga chiqadi. Iqtisodiy 
mo‘ljallanganligiga ko‘ra asosiy fondlar quyidagilarga bo‘linadi: 
• asosiy ishlab chiqarish fondlari; 
• noishlab chiqarish asosiy fondlari. 
Ishlab chiqarish jarayonida buyumlashgan-natural shaklda 
ishtirok etadigan va ko‘plab ishlab chiqarish sikllari davomida 
o‘zining qiymatini tayyor mahsulotga qismlarga bo‘lib o‘tkazuvchi 
mehnat vositalariga asosiy ishlab chiqarish fondlari deyiladi. 
Noishlab chiqarish asosiy fondlarining tarkibiga XYuSning 
balansida bo‘lgan va noishlab chiqarish maqsadlari uchun 
foydalanishga mo‘ljallangan XYuSning mulklari kiradi. Ular 
bo‘yicha amortizatsiya hisoblanmaydi. Bu fondlarning qiymati 
ularning eskirishi munosabati bilan XYuSning foydasi hisobidan 
takror ishlab chiqariladi. 
Asosiy ishlab chiqarish fondlarining tarkibiy tuzilmasi tarmoq, 
texnologik, ishlab chiqarish va xizmat qilish muddati (yoshi) 
jihatidan turli tuzilmalarga bo‘linishi mumkin. Tarmoq tuzilmasi 
alohida olingan tarmoqdagi asosiy ishlab chiqarish fondlari 
qiymatining butun iqtisodiyot bo‘yicha shu fondlar qiymatidagi 
salmog‘ini xarakterlaydi. Asosiy ishlab chiqarish fondlarining 
texnologik 
tuzilmasi 
alohida 
guruh 
ichidagi 
ular 
turli 
ko‘rinishlarining salmog‘ini ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish tarkibiy 
tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etayotgan mehnat 
vositalari 
turli 
ko‘rinishlarining 
nisbatidan 
iborat 
bo‘lib, 
investitsiyalarning texnologik ilg‘orligi va ularning oqilona 
255 
XYuS moliyaviy-xo‘jalik faoliyati samaradorligini ta’minlashda 
va moliyaviy tahlilda sof aylanma kapitalni monitoring qilish 
muhim rol o‘ynaydi. Umumiy ko‘rinishda sof aylanma kapital 
aylanma aktivlar va qisqa muddatli majburiyatlar o‘rtasidagi 
farqdan iborat. Qisqa muddatli passivlarning tarkibiy tuzilmasiga 
kelgusi davr daro-madlari ham kiritilib, ular XYuSning o‘z pul 
mablag‘lari bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun ham sof aylanma 
kapitalni quyidagicha aniqlash mumkin: