Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bosdim: «Yilamagin, Aliman, yig'lam agin. Nima b o'ldi senga, qani ayt-chi? Xafa b o 'ldingm i? Yo birov bir narsa dedimi senga? Ayt-chi, menga. Yo m endan xafa bo'ldingm i, xafa b o 'lg an bo'lsan g ayt, saqlagan sirla- ringning barini ayt, eshitay...» «Yo'q, y o'q, ena, en a jonim , bechoraginam, yolg'izim, hech nimani bilmaysiz- 144
da, b ilganda ham qo'lingizdan nima kelar edi. L a ’n a tla r bo'lsin shanga!» - deb q andaydir bir o'z iga xos dard- alamini to rtib , o'zini to 'x ta to lm a y , meni quchoqlab olib, x o 'rsinib-xo'rsinib yig'layverdi, uzoq bo'z ladi, undan keyin biroz tinchidi-da, uyquga ketdi. Men uxlayol- madim. «Nima b o 'ldi kelinimga? Nima qildim en di?» - deb tong ottirdim . Ertasi kuni Aliman o 'rn id a n tu rg an d a , uyalib menga qaray olmadi, gapirgani ham y o'q. Ishga chiqib ketayot- ganimizdagina: «Meni kechiring, ena» - dedi ohista. Shu bilan oradan ikki-uch oy o'tib, yozda haligi qochqinchi Jekshenqulning tergovi bo'ldi - urushdan keyin elga qovusholmay uyiga yashirincha kelib-ketib yur- gan ekan. Biroq chetda yurganida ham tinch yurmay, olib sotarlik qilib, qo'y o'g'irlab, qo'lga tushib qolibdi. Tergovda uning burungi qilmishlari ochilib qolib, biz ning ovulga so'roq qilishga olib kelishgan ekan. Qish loq Kengashining odami meni ham guvoh bo'lasan, deb kelibdi. Ko'chada ketayotsam, Aliman ketmon ko'tarib ishdan kelayotgan ekan. Sekin yurib, eldan ajralgan kishidek mung'ayib, yolg'iz o'zi kelayotibdi. Ko'rinishdan xafa, ozib, ko'zi kirtayib qolibdi. O 'sha yozda yuzini ham dog' bosib ketgan edi. Yuragim achishib ketdi. Endi uyga borib, t a g ‘in yolg'iz o'zi o'tirmasin, degan xayol bilan: «Yur, bolam, idoraga birga borib kelamiz» - dedim. Shunday desam: «Yo'q, ena, u yerda nima bor menga. Boshim og'rib turibdi, uyga borayin» - dedi. «Mayling, - dedim, - dam olib yotib tur, sigirni o'zim kutib olaman». Idoraning yonida ham m a yog'i yopilgan mashina tu rib d i. G uvohlikka chaqirilgan va ishdan q a ytayotib bu yerga kelgan b ir t o 'd a kishilar ochiq derazaning yoni dan gapga quloq solib turishibdi, men ham o'sha la rga qo 'sh ilib turdim . Jekshenqulni k o'rm aganim ga ancha yil b o 'lgan, to 'lish ib , semirib ketibdi. Yelkalari etga to 'lib , k o'z lari qisilib, olayib o 'tirg a n ekan. Sog'ib o 'tirg a n yolg'iz sigirlarimizni qo'shga qo'shib, ochdan o 'lib bo rayotganimizda, topgan-tutganim izni qo'lim izdan to rtib olgan shu it emasmidi? M ening X udo q o'shga n yorim, bolalarim fro n td a qon kechib jan g d a yurganda, bu la ’nati o'z ini eldan ortiq tu t ib qochib yurm abm idi? Endi 145
bo'lsa ovuldagi oqsoqollar bilan aytishm agani qolibdi. «Shu ham gap bo'ldim i, fro n td a o 'lg a n la rn in g o'z ajali o'zi bilan, menga ularn in g nima aloqasi bor? - deydi. - O 'g 'r i deysizlar, ko'z laringiz bilan k o'rib, qo'llaringiz bilan tu t ib olganlaringiz y o 'q . M ing g ap iringlar - ham masi quruq so'z. Dalil kerak». Buni eshitganda qonim qaynab ketdi: «Joningni sotma, imonsiz! D alil kerakmi senga, men dalil!» - deb derazadan tu r ib qichqirdim. «Opa, ichkariga kiring. Bu yoqqa kirib gapiring» - dedi o 'rn id a n tu rib tergovchi. Kirib bordim-da, hammasini aytib berdim. «Ha, biz seni qo'lim iz bilan tu t ib olga nimiz y o 'q , sening orqangdan tushib ushlashga vaqtimiz ham bo'lgan mas. Biz u v aq td a yer tirm a la b frontga non berganmiz, biz undan mashoq terib bolalarni boqqan- miz. Sen esa u n d a qo'shga bog'lan g a n otlarni haydab ketib, elning b itta donalab y ig 'g an uru g 'in i olib qochib, bola-chaqalarning nasibasini q u ritib , q o 'l
solgansan. Demak, sen shu bilan frontdagi s o ld atlarn in g qo'lid an nonini to rtib olgansan, orqangdan y etib borib: «To'xta! Men bilaman seni, Jekshenqul. T o 'x ta!» deganimda, qayrila solib, meni otgansan!» - deb yurakda qaynagan so'zlarimni barini aytaverdim. Shunda, ayt, to r t inmay aytaver, degandek, O ysha qo's h n im n in g bo'z argan yuzi dan oqqan qato r-q ato r yosh, o 'sh a munchoq ko'z yosh- laridek b o 'lib m iltillagan osmondagi somon y o 'li ko'z oldimga kelib tu rd i. «Dalil deb hiyla qilib q u tu lsan g q u tu lib ketarsan, lekin bilib qo'ygin, el-yurtning mush- kulidan o'zingni chetga olib, uning o'lim -yetim ida bara- var q ay g 'u chekmaganing uchun odam sonidan chiqib, um ring yakkam oxovlikda o 'ta d i. Senga dalil ham, jazo ham shu» - dedim. Men gapirib b o 'lganim dan keyin tergovchi: « R ah m at sizga, ona. Endi bo'shsiz, uyingizga boravering» - dedi.
Idoradan kelayotsam Jeksh e n q u ln in g xotini eshikni to 'sib oldi. J in tek k a n narsadek o'zini urib qichqirdi: «O 'ligingni к о ‘ray, qoqbosh. V ijdonim sof deb nima yaxshilik ko'rding. Sen toza, vijdoning sof ekan, keli- ningning qornidagiga nima deysan? U qayoqdan b o 'lg an ? U yingda b o 'lay o tg an sharm andalikni ko'rm ay, nima qilib yuribsan? Sharm andalar?!» 146 Yuragim «shuv» etib, ju n jik ib ketdi. H a, ha, bu xo- tin n in g aytganlari t o 'g 'r i emasmi? K o 'pda n beri o'ylab, gum on qilib yurgan narsalarim shu zahoti ochiq-oydin b o 'lib qoldi. Shunda eshikda tu rg a n kishilar: «Ovozingni chir, lasan» deyishib, J ek sh e n q u ln in g xotiniga h am la qilib qolishdi. «Tegmanglar, unga qo'l urm anglar» - deb indamay jo 'n a b ketdim. K o'chada kelayotib, turli o'y-xayollarga berildim. B unday b o 'larini o'y lam agan edim. Keyingi kezlarda Aliman q an d a y d ir o'zini xalq- dan chetga to rtgandek, fe’l-atvori ham o'z garib, begona odam dek, gapirm ay, kulm ay qolganiga men shunchaki xafa b o 'lib yurgan b o 'lsa kerak, deb o'y lardim . Haligi ch o 'p o n yigit k o 'n g lig a o 'tirm a y , kelisholmay qolish- gan bo'lishsa kerak, deb gum on qilardim . U, o 'sh a n d a ko 'rin m ay to q q a ketib qolgan edi. U ni ikkinchi hech kim ko'rm adi. Keyin bilsam, ish boshqacha ekan. Afsus, afsus... B unday bo'lishini kim bilgan edi. Endi qanday bo 'lark in deb o'y layverib, qaddim dol bo'ldi. - Ha, T o 'lg 'a n o y , sen o 'sh a n d a menga kelib, endi nima qilaman, deb siringni ay tgan eding. - Senga aytm ay, kimga ham aytardim . Jo n im t u tashgan, dehqon dalam, m ushtdayligim dan boshlab, shu qarigan chog'im gacha sening h a rorating bilan, sening kuch-quvvating bilan hayotda qanchadan qancha do- von oshib yashab kelyapman. Nima qilayin, desam, sen o'shanda: « O 'y la b k o 'r, T o 'lg 'a n o y , chuqurroq o 'y la b ko'r. K o'n glingni keng qil, uzoqni ko'zlab ish tu tg in . Nomus qilib yurish bilan ish bitmaydi, aqlsizlik qil ma» - degan eding. Bu menigina emas, balki boshqalarni ham o'y lan- tirganidan m am nunm an. Ichgan suvimiz bir, ko'rgan kunimiz bir, taqdirim iz ham bir bo'lgan zamondosh ovul- doshlarim ning keng fe’liga rahm at aytib, t a ’zim qilaman. O 's h a voqeaning ertasiga O ysha qo'shnim uyiga choyga chaqirib, so'z orasida uni-buni gapirib: «Haligi J e k s henqulning xotini kechasi bilan ko'chib ketibdi» - dedi. Indamadim. K o'chsa har kim ning o'z ixtiyori. Keyin oradan ancha v a q t o 'tg a n d a n keyin bilsam, u o'zi emas, o 'sh a kechasi, b u tu n el t o 'p la n ib kelib: «Bizning ovuldan chiqib ket!» - deb aravaga solib, ko 'c h irib yuborishibdi. 147
O 's h a n d a n keyin k atta-kichikning birontasi bu haqda gap-so‘z qilmadi. Balki, tengqurlari A lim anning o'ziga ayt-sa aytgandir. Lekin menga hech kim bu haqda g a pirgani y o'q. O 's h a n d a n beri qancha v aq t o 'td i, hali ham ham m a h u rm a t qiladi. R ahm at, ko'zim yum ulguncha roziman. Agar ilgarigi zamonlar bo'lsa, ne-ne achchiq so'zlarni yuzimga solmasmidi, deb o'zimcha o'yladim . Endi bo'lsa, bu urushning qancha azob-uqubatini tortib , tirik qolgan har bir odam ning bahosi, qadr-qim m ati qanchalik m o 'ta b a r ekanligini, uning ko'ngli qanchalik yarim ekanligini, zamonaning k a tta sabog'ini olgan el ning o'zi ham tu shundi. Alimanning gunohini kechirdi. Agarda ular Aliman ikkalamizdan kulishsa, o'zlaridan kulgan
bilan barobar emasmidi. Darvoqe, shunday
bo'lardi. Mayli, odam lar har nima deyishi mumkin. Mol olasi sirtida, odam ketsa, bas, yetadi odamlarga. Shunday odam lar hozir ham oramizda bor. Lekin asliga kelganda, um um an olib baho berganda, odam day b eg 'u b o r narsa y o'q, bunga aminman, bunga faxrlanam an. O 'z im n in g boshimdan o ‘tdi-ku bular, bilasanki, ona-Yer, o 'sh a yili men uchun qanday m ashaqqatli yil bo'ldi. - Ha, T o 'lg 'a n o y , sen o 'sh a yil c h o 'k ib qolding. - C h o 'k k an im ham mayli-ya, Alimanimni hozir o 'y l a sam,
ich-ichim achishadi. O ,
Xudo-yey, Xudo-yey, qayerda topib, qayerda y o 'q o td im uni... A lim anning bo'yida b o 'lib qolganini bilib qolganim dan keyin, doim uni avaylashga tirishdim. Ko'zga tashlanib qolgan bo'lsa ham nima uchundir, bilmaslikka solib, gap-so'z qilib yurmadik. Tirikchilikka doir hamma narsani avvalgidek kengashib, bor-yo'g'im izni birga baham k o 'r ib yurdik. Biroq haligi xususda gap ochishga botinolm adi. Men uning ko'nglini og'ritm ay in dedim, u esa to 'g 'r id a n t o 'g 'r i aytishga uyaldimi, xayol ida ketmoqchi b o 'lib yurib, ungacha meni qizartirib-bo'zartirib yurm ay, ham masini ketish oldida aytam an dedimi, har qalay, bilol- masdim. Men uchun o 'sh a kezlarda buni bilish ham qiyin edi. O 'z i lom-mim dem agandan keyin nima ham deya olardim, qanday so‘ray olardim. Q o 'q q isd a n so'rab qolsam, uydan ketgin degandek tush u n ib , ketib qolmas- mikin, deb xavotirlanardim . Sog‘ y urga nda x o 'p - x o 'p 148
edi, ikkiq at b o 'lg a n d a yo'lingni top deb bo'larmidi. Y o'q, y o 'q , Alimanimga bunday yomonlikni hech vaqt ravo ko'rm aym an. K o'nglim da, men uni ayblaganim ham y o 'q . B utun narsani o'z ko'zim bilan ko'rib-bilib yur- mabmidim. A lim anning boshiga tushgan kun - mening ham boshimga tushgan kun, u tuq q an bola - mening ham bolam, nomus-orini, yaxshi-yomonini, bori-yo'g'ini birdek baham ko'ram an, o'zimcha shunday qarorga kel- ganm an. Aliman ketib qolsa, mensiz kuni o 'tm a y qo- larmidi, tash lab ketishga ko'zi qiymay yurib, shunday m alom atga duchor bo'lishini bilmabmanmi. Ixtiyorini o'ziga q o 'y ib berdim. Ertami-kechmi, axiri bir kun vaqt- soati yetg an d a kelajak haqida ochiq-oydin gaplashib olarmiz. Ko'nglim izda shuni saqlab yurdik. Shunday bo'lsa ham, bugun-erta deb ketga surib kelmadikmi. U tugul Aliman ketib ham qoldi-ku. Bu ham mendan o 'td i, mening beparvoligimdan bo 'ld i... Yoz oxirida A lim anning bo'yidagi o 'sh a n d a besh-olti oylik kezi edi, erta bilan molni podaga qo'shayin, deb ko'chaga haydab chiqdim. Podachi ovozi qo 'n g 'iro q d ek o 'n ikki-o'n uch yoshlardagi yetim bola edi. O 's h a kuni u ko'c h an in g narigi boshidan allanim alarni shang'illab qichqirib, oldi tu rib kelayotgan ovulni birdan u yg'otib yubordi. U uyimizning yaqiniga kelganda, sigirlarni «x sh-x shlab» kelayotib: «T l an opa! - deb menga ham y a lt etib qaradi. - T o 'lg 'o n opa, suyunchi bering! J o 'r a b e k akam ning kelini ko'zi yoridi, suyunchi be ring!» - dedi. «E, aylanayin, ko'paysin, ko'paysin. Qachon tu di?» «Tong mahali». « il m i , qizmi?» «Qiz. O tin i T r ay qo'yamiz, deyishdi. T l an opa, tong mahali tu g 'ilg a n , to 'r g 'a y , deyishdi». « Ju d a yaxshi bo 'lib d i, bolam. Umrini bersin» - dedim.
Birovning yorug' dunyoga kelganiga o'z icha quvonib, shu k a tta quvonchni hammaga bo'lishib, x abar qilib y u r gan podachi bolaning so'zi mehrimni q o 'z g 'a b yubordi. Q a n d ay d ir bir musaffo iliqlik yuragim ga t o 'p la n ib kelib, darvozadan kirib kelayotganim da, yursam ham, tursam 149
ham doim dilim da tu rg a n narsani qanday qilib esimdan chiqarib yuborganimni bilmayman: «Aliman, suyunchi! J o 'ra b e k n in g kelini tu g 'ib d i. Eshitdingm i? Oy-kuni yetib yurgandi, bechora, omon-eson...» - deb gapirib kela yotib, Alimanni k o 'rg a n d a mum tishlagandek bo'ldim . U yning devoriga suyanib shalpayib turgan ekan. Boshini arang chayqab, lablarini tish la b bo'sh a rib tu rg a n ekan. «M en tu q q a n d a hech kim bunchalik suyunchi to rtib x abar qilmaydi», degan o 'y g a bordi shekilli, kim bilsin, o'zim ning gapim dan o'zim xijo la t bo 'lib , yuzim qizarib, nima qilarimni bilmay, gapirolm ay qolib, tan d irn in g yoniga o ‘tirdim -da, tezak qalay boshladim. Yuzimning qizargani ta rq a g a n d a qayrilib qarasam, Aliman hali ham o 'sha bo'yicha bo'sh a rib tu rib d i. Hushim uchib, nima qilarimni bilmay: «Biron yering o riyaptim i?» - dedim yoniga borib. «Y o'q, ena, o'zim shunday» - deb qo'ydi. «Biron yering og'risa, uyga kirib yotsang-chi, qiynal- may». «Q iynalayotganim yo 'q . Tamaki bargini ipga ti- zishning nima qiyinchiligi bor, borayin» - deb juvoldiz- larini q o 'lig a olib chiqib ketdi. S hunday bo'lg an d a n keyin endi ochig'ini aytayin. «Tortinma, bolam, uyalma. Buning hech qanday uyati y o 'q , bu ham hayotning ajoyib bir tomoni. Kimning q an d a y tu g 'ilg a n i ham gap ekanmi, tu g 'ilg a n la rn in g hammasi birdek, ayirmasi yo 'q . Dunyoga kelgan har bir norasta ham m a odamzodning bolasi, demak, bu mening ham bolam, sen tu g 's a n g u menga begona bo'lm aydi, o'z bolamdek ardoqlab boqar- man. Shuni tushungin. K o'n glingni yozib xursand b o'lib yurgin» - deb ilgaridan tayyorla b qo'ygan so'zlarimni aytayin degan o 'y bilan orqasidan y ugurib ko'chaga chiqdim. «Hoy, Aliman, t o 'x t a b tur. Bu yoqqa qara» - desam, eshitm aganga solib yurib ketaverdi. «Xafa b o'ldi shekilli», degan o 'y kun bo'yi ichimni tirnadi. Ayollar bilan tam aki yulib yurib hammasini bir-bir o'ylab: «Mayli endi, kechqurun aytayin, b u n day yurishimiz yaxshi emas» - deb o'zimni pishiqlab oldim. Lekin bu o'y -xayollarim ni aytish nasib bo'lm adi. Kechqurun ishdan q ay tib uyga kelsam, Aliman yo'q . Ana keladi, m ana keladi, deb o 'tirib yuragimni vahima bosdi. Nima falokat b o'ldi ekan. K o'chaga chiqib izla- 150
yin -ch i, d e g a n x ay o l b ila n u y d a n c h iq ib b o ra y o ts a m , ek in t a r a f d a n o 't i n k o 't a r i b B e k to sh k e la y o tg a n ekan. B e k to sh u n d a k o lx o z n in g a ra v a sin i s h a l d i r a t i b hay-
d a y d ig a n y ig it b o 'l i b q o lg a n e d i... U in d a m a y kelib, o 't i n n i u y n in g o rq a s ig a t a s h la d i- d a , m e n g a j a v d i r a b q a r a b q y d i. « T o 'l g ' a n op a, A lim an , meni e n am izlama- sin, d e b a y t i b k e td i. Q a y in d id a g i q a r in d o s h la r im n ik ig a k e t d i m , d e d i» . B o ‘g ‘i n - b o ‘g ‘inim b o 's h a s h ib , b o 's a g 'a g a t i r d i m . « Q a c h o n k e t d i ? » « B oya. T u s h d a n keyin k o 'c h a d a n m a s h in a o ' t i b b o r a y o tg a n e k a n , o 's h a n g a t u s h i b k e t d i » . 0 ‘z y o g 'i m g a o 'z im q o v r ilib o ‘tirs a m , s a d a g 'a n g k e t a y B ek to sh : « K a b in k a s ig a m in ib k e td i, opa. S ira q o 'r q m a n g , sh o fy o ri d u r u s t o d a m e k a n » - d e b q o 'y d i . B e k to s h n i o 'z im h a m y a x s h i k o 'r a r edim . U n g a y a n a m eh rim o r t d i . « H a , b e c h o ra m , o d a m b o 'l a r e k a n s a n » - d e d im ic h im d a . B ola b ilin m a y o 's a v e r a r e k a n -d a , m a n a hozir e r y e tib , e s-h u s h lik k in a , peshonasi y o r u g ' y i g i t b o 'l d i . K o 'z im g a s h u n d a y k o 'r i n d i . A riq d a n su v o lib k elib , B e k to sh e s h ik n in g o ld ig a sep d i. « D a h - lizni s u p u rib - s id ir ib s a lq in q ilib q o 'y a y i n . O n a m , sizning c h o y in g iz n i s o g 'i n i b q o ld im , d ey d i. H o z ir k e la d i» - d eb o 'z i c h a k u y m a n ib sa m o v a r q o 'y d i . O y s h a l a r uzoq o ' t i r i b c h o y ich ib k e tis h d i. U y d a y o to lm a d im . O s m o n d a g i c h a m a n d e k y u l d u z l a r t o n g ot- g u n c h a c h a r a q la b , s o 'n g b ir in - k e tin s o 'n is h ib , e n g oxiri p o r la b t u r g a n y o l g 'i z C h o 'l p o n y u ld u z i q o lib , u ham as ta-sek in u z o q la sh ib , a ll a q a y o q q a g 'o y i b b o 'ld i. A lim an k e t g a n d a n keyingi k u n la r im q u rs in . B u t u n l a y y o l g 'i z q o ld im . U c h - t o ' r t k u n e p la b , o 'z im n i y u p a t i b y u r d im . K eyin c h id a y o lm a d im , s h a r t t a t u r i b q a y o q q a d ir bosh o lib c h iq ib k e tm o q c h i h a m b o 'l d i m , A lim an n i k o 'r is h n i eslasam , y u r a k - b a g 'r i m b a t t a r r o q eziladi. Agar u n i t u g 'i s h g a n l a r i x u s h f e ’llik b ila n k u t i b olsa - k o 'p y a x s h i, b o sh id a, m e n in g t u r m u s h i m g a a r a la s h m a n g la r , d e b k a t t a k e tg a n e d in g , e n d i bizni y o 'q l a b k eld in g m i, d ey ish sa, s h o 'r l i k b o la m , bu x o 'r l i k k a q a n d a y c h id a y o la r ek a n . X a y o lig a a l l a n i m a l a r kelib, s h u n d a y q ilib y a s h a g a n d a n k o 'r a o 'l s a m b o 'l m a y d i m i , d e b h a y o td a n bezib
y u r m a s a -d a . Y o n im d a b o 'l g a n d a h ech
kim g a x o 'r l a t m a s edim -a. Q a n d a y q ilib k e tib q o ld i ek a n , bu 151
h a m s h o ‘rim -d a . N im a b o 'l s a ham b o ra y in , o ‘z k o 'z im b ila n k o 'r a y i n . B orsam b alk i m en b ila n q a y t i b kelar. S h u n d a y q ils a ek a n , X u d o -y a , s h u n d a y q ils a ek a n . B o rm a y m a n , q o la m a n , d e sa - b u n i h a m b ila y in , nim a q ila r d im , roziligim ni a y tib , oq
f o tih a b e rib q a y t i b k e la rd im . K iy im -k e c h a g in i ham o lib k e tm a d i, u la rn i h a m e l t i b b eray in . K elsa-kelm asa ham a y t a r so 'z im n i a y tis h im k e ra k . B u rch im em asm i. V o y , k o ‘p k e c h ik m a y j o 'n a y i n , d e b e rta s i u y n i-jo y n i O y s h a g a ta y i n l a b , y o 'l g a c h iq d im . Q a y in d i to m o n g a b o r a y o tg a n m ash in a n i B e k to sh t o ' x t a t i b b e rd i. S h u m a s h in a g a t u s h i b o v u ld a n sal u zaygan edim , s o 'q m o q y o ‘l b ilan narigi d a l a d a n p iy o d a y u r ib k e la y o tg a n bir a y o ln i k o 'r i b q o ld im . D a r r o v ta n i- d im - A lim a n ekan! X u d d i o ‘zi, b y g i n a n g d a n o 'r g ila y , q a y t i b k e la y o tg a n ek a n . S h u z a h o tiy o q o 'r n i m d a n ir g 'i b t u r i b , m a s h in a n i d u k u l l a t i b u r a b o s h la d im . « T x ta t! T o ' x t a t , hozir m en t u s h a m a n ! » - d e d im . M a s h in a biroz y u r ib b o rib t o 'x t a g a n d a n s o 'n g , x u r j u n i m n i o lib , sho- sh ib u n d a n t u s h d im . S h u o r a d a u y u lg a n q u y u q c h a n g y e tib k elib , k o 'z im g a h ech n im a
k o 'r i n m a y qoldi.
Boyagi k o 'r g a n i m o 'n g i m m i , tu s h im m i d e b t a a j j u b l a n i b t u r i b q o ld im . K a t t a k o n m a s h in a n in g o r q a s id a n t u s h ib , y u ra g im q i n i d a n c h iq ib k e tg u d e k b o ‘ldi-da: «Alima-
an!» - d e b q a t t i q q i c h q ir d im . O h , a y la n a y in d e h q o n d a la m , o 'z i n g k o 'r m a g a n m i d i n g , bu v o q e a ham o 's h a n d a b o 'l m a g a n m i d i ? - H a , T o 'l g ' a n o y , o 's h a n d a , h u , a n a s h u y o 'l d a b o 'l g a n edi. Sen: «A lim an!» d e b q i c h q i r g a n in g d a , A li m an y a l t e t i b q a r a b , seni k o 'r i b q o ld i-d a , s o 'n g : «Ena! E n a jo n im !» - d e b sen to m o n g a y u g u r d i. Sen o 's h a n d a esin g c h iq ib : « Y u g u r m a , b o la m , y u g u r m a , a y la n a y , yiqi- lasan!» - d e b y o lv o r ib k e la y o tib , o 'z i n g y iq ilib tu s h ib , y a n a ir g 'i b t u r i b c h o p ib k e td in g . - H a , ha, x u d d i o 's h a n d a y b o 'l g a n edi. Q a n d a y y e tib b o rg a n im n i b ilm a y m a n . A lim an ik k o v im iz q u c h o q la s h ib k o 'r i s h d i k . Rosa s o g 'i n i b q o lg a n ekanm iz: « K e ld in g m i, keld in g m i, b o la m , e n a n g g a q a y t i b k e l- d in g m i? » - desam : « K e ld im , e n a jo n , k e ld im . O 'z in g iz g a q a y t i b k e ld im » - ded i. X u d d i sh u m a h a ld a A l i m a n n in g q o r n id a g i bolasi q z a l i b « b ilq -b ilq » e t i b ik k i-u ch m a r t a t e p i b q o 'y d i . 152
U n i ik k o v im iz ham b ir d e k sezib q o ld ik . A lim a n qor- n in i u s h la b o h is ta s ilab m e n g a q a -ra d i. U n i n g s h u k o ‘z q a ra s h i b u t u n v u j u d i m n i v a y r o n q ilib y u b o r d i. M en h a m b a ’zan b ir n im a n i g u m o n q ilib , ic h im d a n k u y in ib y u r g a n ek a n m a n -d a ! Q a n d a y d i r b ir
d a q iq a lik v a q t ic h id a h a y o t n i n g en g bir b a x t l i , e n g b ir t o t l i d a m la rin i b o s h id a n o 't k a z i b t u r g a n d e k A lim a n n in g q u v n o q yuzlari m e h rim n i o 'z ig a t o r t i b , k i p r ik la r ig a ilin g a n m u n c h o q - m u n c h o q yosh d o n a la r i y u z la rig a y u m a la b tu s h d i. O h ,
m u q a d d a s enalig-e! G o 'y o k o ‘z y o s h la ri hay o t- d ag i h a m m a a z o b - u q u b a tla rn i y u v i b y u b o ra y o tg a n d e k ! « K z in g d a n a y la n a y in , b o q is h in g d a n a y la n a y in !» - deb b e t-b o s h im n i silab ,
y a lin ib -y o lv o rib , h iq illa b y i g 'l a b y u b o r d im . S h u n d a y qilsam : « Y i la m a n g , ena, - deb meni y u p a t d i . - K e c h irin g m eni, k e c h irin g . Sizni ta s h l a b k e to lm a s e k a n m a n . C h i d o lm a d im , k o 'n g l i m b o 'l m a d i » . K o 'p d a n beri a y t a m a n d e b y u r g a n g a p im n i endi ay- t a y i n , p a y ti k e lib q oldi: «N im a u c h u n k e td in g , x afa b l d i n g m i ? » - d e d im . A lim an in d a m a y t u r i b q o ld i-d a: « S o 'ra m a n g , ena. S o 'r a b n im a qilasiz, m e n g a hech nim a d e m a n g , men ham sizga hech n im a d e m a y in . Q iy n a m a n g m eni, e n a jo n im , q iy n a m a n g ? » - dedi. S h u n d a y q ilib , bu sa fa r ham a y to lm a d im . Y a n a nim a u c h u n d i r h a r q a c h o n a y t a r g a p im n i sezib t u r g a n d e k s o 'z la s h is h d a n q o c h ib , o 'z in i s h u n d a y t o r t i b t u r i b ol- m a d im i b o y a q ish b o la m . B ir g a p n i o 'r t a g a ta s h la s a o 'z ig a h a m , m e n g a h a m y e n g ilr o q b o 'lm a s m id i. E sin g d a d ir, o n a -Y e rim , o 's h a yili kuz uzoq c h o 'z ilib , s o 'n g g i kun- lari s e r y o g 'in b o 'l m a d i m i . H a v o b ir o c h ilib , b ir t u t i l i b , izillagan s o v u q k o ' p v a q t u y d a n c h iq a r m a y q o 'y d i . Kuz havosi k ab i k u n s ay in A l i m a n n in g q o v o g 'i h a m u y u lib , g a p la s h m a y d ig a n , k u l m a y d ig a n b o 'l i b q o ld i. O 'z i c h a ta s h v is h t o r t i b o 't i r g a n i o 't i r g a n . C h a m a m d a , o y -kuni h a m y a q i n l a s h i b q o lg a n edi. G 'a m g a c h o 'k i b q o lm a sin , d e b q o 'l i m d a n k e lg a n c h a e r k a l a t i b , h azil-huzul g a p irib , u q ilg a n , b u q ilg a n b o 'l a m a n . B iro q yosh b o la b o 'l g a n - d a n k e y in q iy in e k a n . M e n g in a em as, b o s h q a la r ham b u n g a u r in ib k o 'r i s h i b d i . B e k to s h , o n a m t u m o v l a n i b y o t i b q o ld i, d e g a n edi. O y s h a n i k o 'r a y in - c h i, d e b b o r sam , isitm asi c h iq ib , y o 't a l i b y o t g a n ek a n . « z i n g - k u 153
y a r im jo n o d a m e d in g , j i m g i n a o 't i r m a y , ovul q id ir ib y u r d in g » - d esam , a s ta g in a j i l m a y i b k u lib q o 'y d i . B u n d a n ik k i-u c h k u n b u r u n u c h - t o 'r t t a ayol b o 'l i b B e k to s h n in g a ra v a s ig a t u s h i b n a r ig a o v u lg a t o 'y g a b o rib k e lish g an edi. B ilsam , ish b o s h q a c h a ek a n . «Is- s iq ro q o 'r a n i b , y ax sh i b o 'l i b k e tg in » - d e b o 'r n i m d a n tu r a y o ts a m , O y s h a : « T x t a b tu r - c h i, T o 'l g ' a n o y , x afa b o 'l m a s a n g a y ta d ig a n b ir o g 'iz g a p im bo r ed i» - dedi. « A y tk in » - d e d im . « Q u y i o v u lg a biz t o ' y g a b o rg a n im iz y o 'q , u n d a m e n in g q a r i n d o s h - u r u g 'i m ham y o 'q . B uni o 'z i n g ham b ila sa n . S e n d a n y a s h irib b ir ish q ilg a n edim . T o 'l g ' a n o y , k e c h irg in , - ded i. - H a lig i c h o 'p o n y ig itn i t o p i b , o 'r t a g a o ld ik . A lim a n n in g o y -k u n i y e t i b t u r i b d i , u n i n g uvol- sa v o b in i kirn k o 't a r a d i , d e sa k , b a r i b i r hech n im a c h iq m a - di. U o'zi a y o lm a n d ek a n , ik k in c h id a n , v ijd o n in i y u tib , m en u n in g n i k o 'r g a n em a sm a n , b ilg a n e m a s m a n , d eb t o n i b t u r i b d i . X o tin i h a m b ir s h a lla q i e k a n , sezib qolib, b e tg a c h o p ib , itd e k s h a r m a n d a m iz n i c h iq a r d i. Q a y t i b k e la y o tg a n im iz d a y o 'l b o 'y i y o m g 'i r y o g 'i b , kech k i so v u q t u r i b q o ld i. B unisi h a m m a y li-y a , A lim a n e n d i n im a q i l a d i ? » - d e b O y s h a yuzini t o 's i b y i g 'l a b y u b o r d i. « Y i la m a , men t u r g a n d a A lim an x o r b lm a y d i» - d eb ch iq ib k e td im . B o sh q a n im a ham d e r edim . A lim a n n i e ti-b o sh i o g 'r i b q o ld im i, d e b h a d ik s ira b , keyingi k u n l a r d a k o 'z im n i uzm ay, u n i n g y o n id a n sira j ilm a y y u r d im . B ird a n e s h ik k a c h iq ib k e tsa ham ,
o r q a s id a n erg ash ib : « E -е, A lim an , q a y o q d a y u r i b s a n ? » - deb sh o sh ib q o la m a n . T o 'l g ' o q t u t i b q o lm a sin , d e y m a n - da, b o 'lm a s a m , m en s h o 'r l i k n i n g b o s h q a n im a ishim h a m b o r edi. B ir kuni u issiq k iy in ib olib, e s h ik k a c h iq ib k e ta y o t- g a n edi: « Q a y o q q a b o ra sa n , b o la m ? » - d e d im . « K a t t a su v g a b o r a m a n » - d e d i. « E b o 't a m , k u n b u n d a y b o 'l i b t u rs a , e n t i k i b q a n d a y b o rasan . U y g i n a d a o 't ir s a n g - c h i. S u v d a n im a b o r d e y sa n . Yo yoz k u n i b lm a s a » - d e d im . « Y o 'q , b o r a m a n » - ded i. « U n d a m en ham b irg a b o ra m a n , y o l g 'i z y u b o r m a y m a n » - d esam , j a h l i c h iq ib k e td i. K o 'p d a n beri a c h c h iq la n ib y u r g a n i n i n g q u s u r in i c h iq a r d i: «N im a u c h u n m e n g a e rg a s h ib , q a d a m - 154
b a q a d a m p o y la b q o ld in g iz . N im an g iz b o r m e n d a . M eni o ‘z h o lim g a q o ‘ysangiz-chi. O ' l a d i deysizm i, o 'lm a y m a n , o 'l m a y m a n ! » - d e b e s h ik n i t a r s y o p ib c h iq ib k etd i. T u m s h a y ib o ' t i r i b q o ld im . S o'zi o g 'i r b o td i. Q a t t i q x a f a b o 'l d i m . S h u n d a y b o 'l s a h a m k o 'n g l i m tin c h im a d i. Ik k i-u c h m a r t a e s h ik k a c h iq ib q a r a d im , su v g a k e tg a n b o 'y i c h a k o 'r in m a s d i. K o 'z g a ilin m a g a n m a y d a y o m g 'i r s a v a la b , sh am o l oq p a rq -u b u l u t l a r n i a g ' d a r - t o ' n t a r q ilib h a y d a r d i. D ov- d a r a x t n i n g ta n a s i, b u to q la r i s o v u q d a n q o ra y ib k e tib d i. E ln in g bari u y -u y id a , h ech k im sa y o 'q , q is h lo q ichi egasizdek j i m j i t . Y u z la rig a c h i m m a t t u t g a n d e k to g ' c h o 'q q i l a r i g 'i r a - s h i r a k o 'r i n i b t u r a r d i . Y o m o n k o 'r s a k o 'r s i n , o r q a s id a n b o ra y in , t o ' l g ' o g ' i t u t i b zax y e rg a y o t i b q o lm a s in , d e b to m o r q a n i n g eta- g ig a y e t i b b o r g a n im d a A lim a n k o 'r i n d i . Bosh ini quyi so lib o g 'i r y u r i b k e la y o tg a n e k a n . O r q a m g a d a rro v q a y t i b k e ld im -d a , c h o y q a y n a t i b , t u x u m so lib , q u y m o q q ild im . S a q la n g a n o lm a d a n t a n l a b , q iz illa rin i d a s tu r x o n - g a q o 'y d i m . A lim an k irib k e ld i-d a , d a s t u r x o n n i k o 'r ib , in d a m a y k u lim s ira d i. « K e c h ik ib k e t d i n g - k u , bolam .
E n d i o ' t i r i b ch o y ichgin» - d e d im . « K o 'n g l i m hech n im a n i t o r t m a y t u r i b d i , e n a . O l m a d a n b itta s in i bering- c hi, s h a n i y e y a y in » - ded i. « N im a b o 'l d i senga, A li m a n ? Yoki b iro n y e r in g o r i y a p t i m i ? » - d esam , labini t is h l a b : B o y a sizga q a t t i q g a p i r i b q o 'y d i m . M eni o 'z h o lim g a q y in g » - d e b q o 'l s i l t a b q o 'y d i. Y a n a kech b o 'l i b , t u n k irib keld i. T o 's h a k k a yo tg a- n im d a , m e n in g s o 'z im h a m u n g a y o q m a y q o lib d i- k u , d eb ic h im d a n o 'k s i n i b , y o t i b u x l a b q o lib m a n . B o sh q a v a q t d a uzoq t u n b o 'y i tez-tez u y g 'o n i b , A lim an t o m o n g a q a ra b q o 'y a r d i m . Bu k e c h a n im a b a lo b o 'l i b u x l a b q o lg a n im n i b ilm a y q o lib m a n . U x la m a y k o 'z im o 'y ils a - c h i... T u n n i n g qaysi
v a q ti e k a n in i b ilm a y m a n , b ird a n u y g 'o n i b k e td im - d a , A lim a n g a q a r a d im . O ' r n i d a y o 'q . E s h ik k a c h iq ib k e tg a n d ir , d e b biroz k u td im , y a n a k u t- d im . Y o 'q . T u r a solib, A lim a n n in g t o 's h a g i n i u s h la b k o 'r d i m : m u z d e k , q a c h o n l a r d i r t u r i b k e tg a n , d a rro v u n i- b u n i k iy in a solib, e s h ik k a o t i l i b c h iq d im . H o v lin in g ichini a y la n ib q a r a b , k o 'c h a g a c h o p ib c h iq ib , u n d a n to- 155
m o rq a t o m o n g a o 't d i m . «A lim an! A lim an !» - d e b qich- qirsam h a m , hech kim y o 'q . I t l a r g i n a h u r i b q o 'y is h d i . B o 'g ' i n l a r i m b o 's h a s h i b k e td i. K e tg a n e k a n -k u , en d i q a n d a y q i l d i m ? U y g a q a y t i b c h o p ib k elib , d ah liz d a g i fonusni y o q ib , b u r c h a k - b u r c h a k l a r n i q a r a b , en d i eshikni izlayin d e b fonusni k o 't a r i b h o v lig a c h i q q a n im d a , narigi saro y d a g i s o m o n x o n a n in g ic h id a n o d a m n in g in g ra g a n , q ic h q ir g a n to v u s h i e s h itild i. S o m o n x o n a n in g eshigini te z o c h ib k irib b o rib , se rra y ib t u r i b q o ld im . Som on- n in g u s tig a c h a lq a n c h a tu s h g a n A lim a n t u g ' a o lm a y q iy n a lib y o tg a n ek a n , k o 'r i b o q , esim c h iq ib k e td i. «Bu n im a n g , v o y tu s h m a g u r ! N im a u c h u n a y t m a d i n g ? » - deb q o 'l t i q l a b k o 't a r a y d e b o y o g 'ig a q o 'l i m n i te k k iz g a n im d a , b ilc h illa b q o n g a b o tg a n c h o p o n , k o 'y l a k l a r issiq b o 'l i b b ila g im g a u rild i. Y uzlari k o 'k a r i b , k o 'z la r i o la y ib nafas o lo lm a y h iq illa b : « l d i m ! l d i m ! » - d e b i n q illa b y o tib d i. Q o r n in i u s h la b k o 'r i b ish c h a t o q e k a n in i d ar- hol t u s h u n d i m . X u d o n in g o 'z i s a q la s in , q o n k o ' p k etib q o lib d i. O 'z i ham a n c h a d a n beri t o ' l g ' o q t u t i b y o tg a n e k a n . B u n d a y v a q t d a d o 'x t i r d a n b o s h q a d a v o y o 'q , jo n i n i o lib q o ls a o 's h a o lib q o lad i. T e n t i r a k l a b k o 'c h a g a c h o p ib c h iq ib , O y s h a l a r n i n g de- razasini m u s h t l a b y u b o rd im : « T u r in g la r , voy, tu r in g la r ! B e k to s h , a y la n a y in , a r a v a n g n i te z d a t a y y o r la . A lim an n i d o 'x t i r g a o lib b o rm a sa k b o 'l m a y q o ld i» - d e b u la rn i u y g 'o t i b q a y t i b c h o p ib k elib , A lim a n g a su v ic h ird im . Q a l t - q a l t e tib , tishi tis h ig a t e g m a y , a r a n g ich d i. U n g a - c h a t o 's h a k d a kasal y o t g a n O y s h a c h o p ib k eld i. A lim a n n in g a ftin i k o 'r i b , b o 'z d e k o q a rib , t i t r a b : « A y la n a y in , A lim a n , c h id a b t u r . C h i d a b t u r , X u d o , X u d o !» - d eb k u y u n d i. O ' s h a kechasi B e k to sh ish d a n k ech q a y t i b , X u d o y a r la q a b , o t l a r i n i b o s tir m a g a b o g 'l a b , a rav asin i u y g a k i r i t i b q o 'y g a n e k a n . K o 'p o ' t m a y a r a v a n i h o v liga h a y d a b kird i. A ra v a g a k o 'r p a - t o ' s h a k solib, yo stiq q o 'y i b , q o r o n g 'i d a tim i r s k i l a n i b u ch kishi b o 'l i b A lim a n ni z o ' r g ' a k o 't a r i b y o tq iz d ik . S h u b ila n u - b u g a q a r a m a y te z j o 'n a y v e r d i k . O h , o 's h a n d a g i y o 'l azobi-yey, o h , o 's h a n d a g i q o r o n g 'i t u n - e y ... D o 'x t i r x o n a u v a q t d a s u v n in g narigi b o 'y i d a , k a t t a q i s h lo q d a e m asm id i. K o 'p r i k b o 'l s a hov p a s td a , a n c h a y i r o q d a edi. 156
U y d a n c h iq q a n im iz d a n A l i m a n n in g t o ‘l g ‘o g ‘i q a y t a k u c h a y ib , besh b u k ilib , besh yozilib, u s tid a g i y o p in ch i- larini i r g 'i t i b , o d a m c h id a y o lm a y d ig a n to v u s h b ilan c h in q ir a r d i. - H a , T o 'l g ' a n o y , o 's h a q o r o n g 'i , iz g 'irin t u n d a qish k e lish in i k u t i b j u n j i k i b , s o v u q d a n q a l t i r a b y o tg a n edim , o d a m n i n g q a t t i q c h i n q i r g a n y a g o n a to v u s h i d a n sesk an ib q o 'z g 'a l d i m . O ' s h a siz la r e k a n sizlar-k u . - H a , o n a -Y e rim , m en s h u n d a n im a q ilis h im n i bilm ay s h o s h ib q o ld im . B e k to s h a ra v a n i te z ro q h a y d a s a , A lim an c h id a m a y q ic h q ir a d i, s e k in ro q h a y d a s a , s a b r c h id a m a sd i: q o n t o 'x t a m a y k e t a v e r d i, m a y ib b o 'l i b q o la d i- k u , d eb m e n d a jo n q o lm a d i. S h u z a y ld a g 'i l d i r a b b o ra v e rd ik . B u n d a y y o 'l b ir t e k is r o q b o 'ls a - c h i, a y la n a y . A lim a n n in g bo sh in i tiz z a m g a q o 'y i b , b o 'y n i d a n q u c h o q l a b o 't i r d i m . G o h y o p in c h ila r in i o 'n g l a y m a n , g o h fo n u sn i y u z ig a t u t i b q a r a y m a n . B e k to sh a y la n a y in , q a y t a - q a y t a q ay rilib : « C h i d a b t u r , y a n g a , m a n a y e ta m iz » - d e b o v u tm o q c h i b o 'l a d i . M u z d e k y o m g 'i r sa v a la y b o sh la d i. Bir v a q t in q i l l a b q ic h q ir ib y o t g a n A lim a n c h ira n ib , q a y t a b u k la n ib , b a q ir ib , q ic h q ir a b o sh la d i. «A lim an! A lim an!» - d eb c h o 'g ' d e k y u z la rin i siy p a la b , y o r iq q a t u t s a m , j o n ta la sh - g a n , q iy n a lg a n k o 'z la r i b ila n m e n g a a y a n c h li b ir h o ld a, tik ilib : « T o 'x t a n g l a r . O 'l y a p m a n . T o 'x t a n g l a r » - dedi. A ra v a n i t o ' x t a t d i k . « B o sh im n i q a t t i q r o q bosing, ena» - d e b e n t i k i b y i g 'l a b g a p ir d i. « E n a , e n ajo n im ! Ichim ku- y ib , o 'l i b b o r y a p m a n , t i r i k q o lm a y m a n . X o s iy a tin g iz d a n a y la n a y in e n a jo n im , u d u n y o , bu d u n y o ro zim an sizdan. O 'g ' l i n g i z q a rs h is id a men p o k m a n , g u n o h im y o 'q . Qo- s im n in g k o 'z i t i r i k t u r g a n d a m en s h u n d a y b o 'l a r m i d i m ... A-a-a, Q o sim -e y ... M e n h a m j o n i bo r o d a m em a sm a n m i, a y o lm a n - d a ... Bu d u n y o n i n g r o h a tin i k o 'r m a y k e td im , q a n d a y q ila y in , q a n d a y q ila y in . K e c h irin g , k e c h irin g , e n a jo n , X u d o shu k o 'y g a so ld i, y o m o n k o 'r m a n g » . B a g 'r i m ezilib y a lin d im : « C h i d a b t u r , b o la m , c h id a g in , sen p o k s a n , s e n d a h e c h q a n d a y g u n o h y o 'q . Sen eng h alo l a y o lsa n . Sen o 'lm a y s a n . C h id a g in , m a n a k o 'p r i k k a y e tib o ld ik . E n d i te z y e ta m iz , sen o 'lm a y s a n ! » O 's h a m a h a l d a A lim a n y a n a c h a l q a n c h a y o tib , k u c h a n ib , q o rn i y a n a s iq ila b o s h la d i. B o la n in g q o 'l i c h iq ib k e la y o tg a n 157
ek a n . Q o n h ali h a m k e tib t u r i b d i . Biroz v a q t o ‘ts a o 'l i b q o lis h ig a k o 'z im y e tib : « B e k to s h , q o ' l t i g ' i d a n y u q o ri k o 't a r i b , q o r n in i siq, - d e d im . - U y a lm a , k o ' t a r te z roq!» B o y a d a n beri y i g 'l a b o 't i r g a n B e k to sh i r g 'i b tu r ib , A lim an n i k o 't a r i b , q o r n i n i b o sg a n d a , b o la n in g q o 'l i d a n u s h la b t o r t d i m . B ola c h iq m a y y o t a r d i . A lim an b ir y o q d a q ic h q ir ib jo n t a l a s h i b y o ts a , ta v b a , q u l o g 'i m n i tin d ir ib , t a g ' i n o 's h a eshelon: b ir-b irig a u la s h g a n ikki p a ro v o z o lib u c h g a n v a g o n la r m iy a m n i q o q y o rib o ' t i b bora- y o t g a n d e k t u y u l d i . . . « O n a - a , A lim a-an!» - d e b sh am o l o lib q o c h g a n h a y q iriq to v u s h g a c h a q a l o q n i n g « Ingga-a!» d egan to v u s h i q o 's h i l d i . . . E h , h a y o t-e y , n e g a b u n c h a b e ra h m b o 'l d i n g , n e g a b u n c h a k o 'r b o 'l d i n g ? B o la ham t u s h d i. A lim a n n in g j o n i ham c h iq a b o s h la d i. Q ip -q izil e tn i e ta g im n i n a ri-b e ri o 'r a y solib q a ra s a m , B e k to sh q o 'l t i g ' i d a n o lib k o 't a r g a n b o 'y ic h a , A l im a n n in g bir o y o g 'i q iy s h a y ib , q o 'l l a r i s a la n g la b q o lib d i. «Voy, A li m an!» - d e b to m i r i n i u s h la b k o 'r s a m , j o n y o 'q , c h iq ib b o 'p d i . . . H a y q i r g a n sh a m o ln i y o r ib e s h e lo n n in g shaq- s h a q u rg a n ovozi q u l o g 'i m d a n h ech v a q t k e tm a y d i... D u n y o g a k e lg a n z a h o ti «Ing-ga-a!» d e b q ic h q ir g a n b o la birin ch i t o ' n g ' i c h to v u s h i- la o 'l i b b o r a y o tg a n onasi b ilan x o 's h l a s h i y o t g a n d e k y i g ' l a r e d i... A l i m a n n in g k o 'z i muz- lab o la y ib q o ld i. N im a q ilis h im n i b ilm a y q o ld im . Bir v a q t n i n g o 'z i d a b irin i u z a tib , b irin i k u t i b o ld im . Bir v a q t n i n g o 'z i d a biri o 'l i b , biri t u g 'i l i b , k o 'z o ld im d a a ja l b ila n h a y o t n i n g t b 'q n a s h g a n i esim ni o g 'd i r d i . U n d a n keyin o 'z im ham n im a b o 'l g a n i n i b ilm a y m a n ... - S iz la rn in g to v u s h la r in g iz n i m en e s h itd im , T o ' l g 'a n o y . «A lim an! A y la n a y in q a ro g 'im ! K o 'z in g n i och! K o 'z in g n i och!» - d e b sen zor q a q s h a b y o t d i n g . Y an g i t u g 'i l g a n c h a q a lo q k o 'l n i n g q i r g 'o g ' i d a y o l g 'i z q o l g a n o ' r d a k b o la sid e k b o 'z la b , e m c h a k s o 'r a y o t g a n g a o 'x s h a r d i . B u t o n g g a y a q in y o m g 'i r q o r g a a y l a n i b y o g 'a b o s h la g a n d e k b o 'ld i. - H a, k o 'p r i k k a y e tm a s d a n o q o r q a g a q a y t i b k e la y o tg a n im iz d a t o n g y o ris h d i. B o 's h a r g a n o s m o n n in g b eti zangori t u s g a k irib , g 'i r a - s h i r a y o r u g 'd a y u m s h o q q in a o p p o q q o r s e p k ila b y o g 'i b t u r a r d i . T e v a r a k - a t r o f d a na b i r o n t a j o n k o 'r i n a r v a n a b i r o n t a to v u s h e s h itila rd i. 158
D u n y o b ir t e k is d a s u k u n a t g a c h o 'm g a n edi. T a b ia t- n i n g o 's h a h o r g 'i n h o l a t i n i b u zib , y o l g 'i z b iz n in g a ra v a k e la rd i. B e k to sh a r a v a d a o 't i r g a n j o y i d a b o sh in i quyi solib, y o 'l b o 'y i h i q i l l a b y i g 'l a b k eld i. O t l a r a r a n g bo- sib, y o lig a , q u y r u g 'i g a q o r y o p is h ib , a ra v a n i to r t o l m a y c h a r c h a b , a r a n g k e lis h a rd i. B o lan i c h o p o n im g a o 'r a b , m en a r a v a n i n g y o n id a p iy o d a k e la rd im . S h u n d a y q ilib , u ru s h en g o x irg i o 'c h i n i o lib tin c h id i. O ' s h a k u n g i b o silg a n y o 'l h a y o tim d a g i e n g o g 'i r y o 'l b o 'l d i . «T fu , se n in g b e tin g g a , d u n y o ! - d e rd im . - Kech- d im s e n d a n , k e c h d im . Y a sh a sh n i ista m a y m a n ! B u n d a y q ilib y a s h a g a n d a n k o 'r a , b u g u n o q lg a n im b lsin !» - d e b n i y a tim b u zilib , h a y o t d a n bezib k e la v e rd im . M e n s h u n d a y k e l a y o tg a n im d a , c h o p o n im d a g i b o la , ti r i k j o n - d a , b ir q im ir la b , b ir ovoz c h iq a rib , bir in g a la b y i g 'l a b k e la r d i. U n i n g ta n a s i b o r g a n sari q a lb im n i isitib,
y u r a g im g a y a q i n l a s h a bo rd i. O ' g ' i l m i , qizmi e k a n lig in i h a m b ilg a n im y o 'q . O b b o b e c h o ra-y ey , ha- d e g a n d a o n a n g n i y o ' q l a b q o ld in g - k u , d e b u n d a n b a t- t a r u v vos t o r t i b y i g 'l a d i m . O ' s h a k u y g u li, iztirobli y i g 'i n i n g o ra s id a q a n d a y d i r g 'a l a t i b ir fik r t u g 'i l d i : * U m r t a p - t a q i r t u g a b q o lm a b d i- k u . O r q a s i d a n kich k in a- g in a t i r i k jo n q o lib d i-k u . H a y o t b ila n y a n a b ir m a r t a b e lla s h ib k o 'r s a k q a n d a y b l a r k i n ? » B iro zd an keyin y a n a y la d im : « O n a s u tin i t o t m a g a n g o 'd a k odam b o 'l a d i d e y sa n m i. Q a n c h a y a s h a y o la r d i d e y sa n » - d eb g u m o n q ild im . U n g a h a m k o 'n m a y : « X u d o -уеу, endi shu n o r a s t a n i n g u m rin i ber!» - d e b ti l a y m a n . Q o 'y c h i , s h u n d a y h a r xil o 'y - f i k r l a r b ila n o lish ib o p p o q to n g o t g a n d a o v u lg a y e tib k e ld ik . U k k i n i n g p a t i d e k y u m s h o q q o r u c h q u n l a r i b irin i biri q u v is h ib h a v o d a a y la n m a c h o q o 'y n a b y o g 'i b t u r d i . O v u l g a k ira v e ris h d a g i h a li y a n g i k o 'c h a d e g a n im iz k o 'z im g a a l l a q a n d a y so v u q , a y a n c h li b o 'l i b k o 'r i n d i o 's h a n d a . U y -jo y solib, b o g ' q ilib , oz- moz c h o rv a k o 'p a y t i r a m i z , k u n k o 'r a m i z d e g a n la r n in g b u n d a n y e t t i yil b u r u n b o s h la g a n ish la ri ilgari bos- m ay, o r q a g a k e tib , m e h n a t l a r i n i n g izigina q o lg a n edi. Q o 'n q a y g a n x a r o b a la r n i o q q u r a y , t i k a n a k l a r g 'o v l a b bosib k e tg a n d i. Q o r y o g 'i b , u l a r n i n g k e m tik -s e m tig in i y a s h ir ib y o t a r d i . Q o s im la r n in g c h o r b o g 'i g a q arasam , 159
A lim a n ik k o v in in g o r z u - tila k la r ig a o 'r n a t i l g a n h a y k a ld e k u y u lg a n to sh t e p a , a l l a q a c h o n t u p r o q q a a y la n ib k e t g a n g 'i s h t l a r n i n g u n u t i l i b y o t g a n i y u r a k - b a g 'r i m n i ezib y u b o r d i. A -а, q a r o g ‘larim , o r z u l a r in g g a y e t m a y q o ld ila - rin g -k u , d e b a ra v a d a y o t g a n A l i m a n n in g a f tig a q a ra s a m , yuzi o p p o q b o 'l i b , d u n y o n i n g h a m m a y a x s h i, y o m o n ig a rozi b o 'l g a n d e k ti n c h i b , k o 'z i y u m ilg a n . Y u z ig a tu s h g a n q o r e rim a y , a ra v a q im i r l a g a n d a s id ir ilib t u s h i b t u r d i . K o 'c h a g a k irib k e lg a n e k a n m iz ... A y la n a y in B e k to sh y i g i t l a r d e k a r a v a d a n s a k r a b t u s h d i - d a , u m r i d a b irin ch i m a r t a y i i b o sh la b : «Jigarim -ey! J i g a r i m -еу!» - d eb b u t u n o v u ln i b o sh ig a k o 't a r i b y u b o rd i. H a r t a r a f d a n el y u g u r i b k e la b o s h la d i. Y ig 'la b , b o 'z l a b y e tib k e lg a n O y s h a : « B o la n i m e n g a b e r e n d i» - d e b o ld i-d a , c h o p o n ig a o 'r a b , u y ig a k o 't a r i b ketd i. O r a d a n b ir k u n o ' t i b A lim a n n i o 'r n i g a q o 'y d i k . Ayol kishi b o 'l s a h a m q a b r i n i n g b o s h ig a c h a o 'z im b o rd im , ke- lin im n i o 'z q o 'l i m b ila n q o 'y d i m , m a n g u g a v id o la s h d im . U k u n i h a m q o r u c h q u n l a b t u r d i . U y u l g a n q o r a tu p - roq te z d a o p p o q t e p a g a a y la n d i. O ' s h a yili, k o 'k l a m d a k e lin im n in g q a b r ig a g u l o 't q a z d i m . O ' s h a n d a n beri h a r yili g u l e k ib o 's t i r a m a n . Y o d g o rlig im , e rm a g im shu. A lim a n im g u l su y g a n k e lin e m a s m id i... S h u b ilan u q ilib , bu q ilib J o n b o ' l o t n i e c h k in in g s u ti b ila n b o q ib k a t t a q ilib o lm a d im m i. U ikkovim iz k o 'r m a g a n a z o b n in g b i t t a s i h a m q o lm a d i. H a y t o v u r , tu z -n a sib a si b o r ek a n , o m o n q o ld i. M a n a hozir o ' n ikki y o s h g a k irib q o ld i. A y la n ib k e lib q a r i g a n d a to p g a n im , k o 'r a r k u n im shu b o 'l i b q o ld i. S h u n is ig a h a m q a n o a t q ila m a n , y o q a m n i u s h la y m a n . A y tg a n d e k , o 's h a p a y t- d ag i d o ' x t i r y ig it endi k a t t a kishi b o 'l i b q o lm a d im i, h a r s a fa r y o 'l i q q a n d a s o 'r a b q o la d i: « Q a n d a y op a, o 'g ' l i n g k a t t a b o 'l i b q o ld im i? » - d ey d i. « X u d o g a s h u k u r , y ig it b o 'l i b q o ld i» - d e y m a n . S h u n d a u ji l m a y i b q a r a b q o ladi. « S h u n d a y q il, op a, y a x sh i o d a m q ilib s t i r g i n » - d e y d i. J o n b o ' l o t g o 'd a k l i g i d a q a t t i q s h a m o lla b , b ir k u n q a ra s a m , la b la ri k o 'k a r i b , k o 'z la r i o la y ib mazasi q o c h ib b o r y a p ti. E sim c h iq ib , o 's h a y e r d a n o la y u g u r d im . T u n e di. D o 'x t i r g a te z ro q y e ta y in , d e b q ish b o 'l s a h a m k a t t a s u v d a n k e c h ib o 't m a d i m m i . K iy im -k e c h a g im j i q q a h o 'l 160
k irib b o rsam , d o ' x t i r y a n g id a n k e lg a n yosh b o la ekan, q o 'r q i b k e td i. «N im a u c h u n su v k e c h ib yu rib siz, tin c h - lik m i? B u n in g o ta -o n a si q a y e r d a ? » « B u n in g o tasi ham , o n asi h a m m en. B o lam , s h u n im n i o m o n s a q la b q o l. Bu o 'l s a meni t i r i k l a y k o 'm a v e r . Y a s h a m a y m a n » - d edim . K echasi b ila n y o n id a n k e tm a y d o r i- d a r m o n q ilib t u r d i . M e n g a h a m y an g i u s t-b o s h , d o ri b e rib , o ld in i o ld i, lekin e r t a b ila n is itm a bosib, q o n y o ' t a l i b y iq ild im . Q a lin t u m a n ic h id a k u y ib b o r a y o t g a n d e k es-h u sh im n i b ilm ay y o ts a m , d o ' x t i r d a m - b a d a m k elib , m u z d a k k in a q o 'l i b ilan c h a k k a m n i u s h la b : « O p a , o ' g ' l i n g y a x s h i b o 'l i b qoldi. B o 's h a s h m a , boy b e r m a kasalga!» - d e b g 'a y r a t l a n t i r d i . « U n d a y b o 'ls a , o 'l m a y m a n , o 'l m a y m a n » - d e b s h iv irla b q o 'y d i m . O 'l m a y t i r i k q o lg a n im g a ham sh u s a b a b b o 'ld i d e y m a n ... - O ' g ' l i n g y ig it b o 'l i b q o lib d i, T o 'l g ' a n o y . Bu yil o 'r o q m a h a lid a s h u o ' r t a d a c h o p ib y u r g a n e k a n , A li m a n g a o 'x s h a s h l i g i d a n t a n i b o ld im . - H a , q u t l u d a la m , o n asig a o 'x s h a s h l i g i ch in . Biroq h ech n im a n i b ilm a y d i-d a . O t a m f r o n t d a o 'l g a n , d ey d i, o n a m n in g q a b r i b o 'l s a o v u l n i n g c h e tid a , d e b q o 'y a d i. B u yil y ozda b ir qiziq v o q e a b o 'l d i . Yozgi t a ’til kun- lari edi. Q o s im n in g h a lig i b ir velosipedi b o r e m asm id i. U y ig irm a y ild a n beri s a r o y d a q o z iq d a o siq lik t u r a r d i . J o n b o ' l o t o 's h a n i e s h ik k a o lib c h iq ib t u z a t d i . B ola-da, q a c h o n la r z a n g bosib, y aro q siz b o 'l i b q o lg a n em asm idi. Bir v a q t B e k to sh h a m u n g a y o p is h ib o lib d i. Ik k a la si t u z a t m o q c h i b o 'lis h d i. R osa o v o r a b o 'l i s h d i . J o n b o 'l o t n i B e k to sh b o s h id a n o 'z b o la sid e k k o 'r a r d i . H o z ir u c h ta - n in g o ta s i, o g 'i r , s a lm o q li, m iq ti kishi b o 'lm a d im i. K o 'p d a n beri k o m b a y n h a y d a y d i. O y s h a b o 'l s a - o 'l g a n . T e n g d o s h im d a n a jr a lib , s h u n d a y q a t t i q o 'k s id i m . X u lla s , b ir k u n q a r a s a m J o n b o 'l o t i m y u g u r ib - y e lib v e lo sip e d in i y e t a k l a b q o ld i. « E n a , q a r a n g o t a m n i n g ve losipedi q a n d a y y a x s h i b o 'l i b q o ld i» - ded i. Y u ra g im a l l a q a n d a y b o 'l i b k e td i. S h u n d a m a q t a n i b : « O -o , men o 'r g a n i b q o ld im , ena. Q a r a b t u r hozir!» - d e b ve- lo s ip e d n in g e g a rig a b o 'y i y e tm a y b ir yoq to m o n ig a q i y s h a y ib y o p is h ib , la p a n g la b , g o h bu y o g 'i g a o g 'ib , g o h u y o g 'i g a o g 'i b h a y d a g a n d a y iq ilib k e ta d im i d eb 6 - 2641
161 q o 'r q i b : « T u sh , v o y s h o 'r i m , y iq iia sa n !» - d esam , y a n a q a t t i q r o q h a y d a b b o rib , velosipedi b ila n b irg a y iq ild i, q a t t i q q i n a y iq ild i. « O 'r g i l a y , q a y o q d a g i ishni b osh la d in g , o ‘la sa n -k u b u n d a y d a ! » - d e b x a l l o s l a b y e t i b b o r d im . Y e r d a n d a s t k o 't a r i b , y u z -b o sh in i a r t d i m . S h u n d a q a ra s a m , n a rig i y o q d a B e k to s h te k , a n c h a y in g in a q a r a b t u r g a n d e k t i k i l i b t u r i b d i . I n d a m a d i, m en h a m in d a m a - d im . B ir-b irim izn i t u s h u n d i k . O r a d a n k o ' p o ' t m a y e k i n l a r p is h a b o s h la d i, bir k u n B e k to sh kelib: « J o n b o 'l o t n i k o m b a y n g a y o r d a m c h i q ilib o l a y in » , d e g a n edi. « Y a ra sa o la q o l» - dedim . A y tis h g a a y tib q o 'y i b , ikki k u n d a n k e y in k o 'n g l i m c h id a m a y b o la m n i k o 'r g a n i b o rd im . P o d a d a k e la y o tg a n m o ld e k d i m i q i b g arm sel y u r ib t u r s a h a m , p is h iq c h ilik m a h a lig a n im a yetsin! D e h q o n n i n g yil b o 'y i t o ' k k a n te r in in g , q ilg a n m e h n a t i n i n g n a tija s i, sam arasi s h u n d a k o 'r i n m a y d i m i . B oyligi q o 'l i g a s ig 'm a y , m a rd lig i te ris ig a s i g 'm a y y e r d a n t o p g a n o z iq -o v q a ti q a n c h a o d a m z o d g a n a s ib b o 'l a d i . D e h q o n o la m n i b o q ad i. D o n n i n g a n q ig a n x u s h b o 'y h id id a n , a y l a n a y d e h q o n d a l a m , m a v j l a n g a n e k i n la r n i k o 'r i b x u m o r d a n c h iq m a d im m i! H o v
o lis-o lisla rd a g o h
k o 'r i n i b , goh
k o 'r i n m a y c h o p ib k e la y o tg a n o t l i q q a q a r a g a n i n g d a g i n a d u n y o n i n g n a q a d a r k e n g lig in i b ila r e k a n s a n . J o n b o ' l o t k o m b a y n d a s o m o n t a s h i b y u r g a n ek a n , m eni k o 'r a solib: « E n a , ena! M e n b u y o q d a m a n » d e g a n - d e k m a q t a n i b q ic h q ir d i. S h t u r v a l n i n g y o n id a m a g 'r u r o n a t u r g a n B e k to sh b o sh in i i r g 'a b q o 'y d i. A r iq n in g b o 'y i d a t o l n i n g so y asig a o ' t i r i b k e c h g a c h a t o m o s h a q ild im . Y o 'l c h a n g i t g a n m a s h i n a l a r b ir-b irig a u la n ib b u g 'd o y n i x ir m o n g a t a s h i b t u r d i . Q o s h q o r a y g a n d a k o m b a y n c h i l a r d a m o lg a n i kelishdi. B e k to s h n in g y o n id a m a g 'r u r l a n i b k e la y o tg a n J o n b o ' l o t a n c h a g a c h a g a p iro lm a y , y a r m i g a c h a y a l a n g 'o c h b o 'l i b a riq d a g i su v g a y u v in d i- d a , o lib k e lg a n tu g u n c h a g im n i k o 'r i b : « E n a , o lm a o lib k e ld in g iz m i? » - d e b sevinib k e td i. « O l i b k e ld im » - d esam , y u g u r i b k e lib b o 'y n i m d a n q u c h o q l a b o 'p a b o sh la d i. B e k to sh p i q i l l a b k u l i b y u b o r di: « B o y a d a n beri s h u n d a y q ils a n g b o 'lm a s m id i. M a y li, b u g u n c h a e r k a l a n i b ol e n a n g g a » - ded i. 162
K o 'c h m a u y n i n g y o n i d a o ' t i r i b c h o y i c h d ik - yan g i- g i n a y o p ilg a n issiq n o n e k a n . J o n b o ' l o t k a t t a k is h ila rd e k n o n t o ' g ' r a b : « O l i n g , e n a » - ded i. B ir b u r d a n o n o lib tis h la g a n im d a , Q o s i m n i n g q o 'l i n i n g h id id e k k o m b a y n - c h in in g m oyli q o 'l i n i n g h id i a n q ib t u r d i . H a , h a , x u d d i o 's h a n d a y - kero sin , q u y o s h , s o m o n hidi k e la y o tg a n d e k s h irin n o n ek a n . K o 'z y o s h la rim b ila n q o 's h i b y u t i b y u b o r d im . «Non o 'l m a s ekan-da! - d e d im ic h im d a . - H a y o t o 'l m a s e k a n - d a , m e h n a t o 'l m a s ek a n -d a !» « Q o 'n o q l a b k e lib q o lib siz , opa. Y o t i b k e t i n g bu- g u n b iz n ik id a » - d e b B e k to sh u y g a k e tk iz m a y q o 'y d i . S o m o n u s tig a t o 's h a k so lib b e rish d i. O ' s h a kechasi o sm o n g a q a r a b y o ts a m , s o m o n y o 'l i y a n g ig in a tu s h g a n - d e k , a lla k im h o z irg in a k a t t a b ir q u c h o q s o m o n k o 't a r i b o 't g a n d e k , yil til la g a n m a y d a t o ' p o n l a r sh a m o l te k - k a n d e k s o c h ilib , t o v l a n i b y o ta r d i. G o 'y o o sm o n -u falak- d a o 's h a som on y o 'l i b o 'y l a b t o b o r a o lis la b b o r a y o tg a n e s h e lo n n in g « sh a q -s h u q » ovozi y u r a g im n i z i r q ir a tib , uzoq v a q t e s h itilib t u r g a n d e k b o 'l d i . T e m ir izlarg a u r ilg a n g 'i l d i r a k l a r i m eni t e b r a t g a n d e k , k o 'z im ilin ib , b u g u n g i t u n d a d u n y o g a y a n a b ir d e h q o n k e ld i-k u , u m rin i bersin, sep g an u r u g 'i y u l d u z l a r d e k hisobsiz b o 'ls i n , d e b som on y o 'l i g a t i k i l i b u x l a b q o lib m a n . G 'i r a - s h i r a t o n g d a o 'r n i m d a n t u r i b i s h l a y o tg a n la r g a x a l a q i t b e rm a y in d e b o v u lg a j o 'n a d i m . K o 'p d a n beri b u n d a y m u saffo to n g n i k o 'r m a g a n ed im . K o 'p d a n beri t o ' r g ' a y n i n g b u n d a y sa y ra g a n in i e s h itm a g a n edim . C h e k i y o 'q , ch e g a ra si y o ' q k o 'm - k o ' k m u saffo o sm o n g a k o 'r k b o 'l i b , b o ' z t o ' r g 'a y , o d a m n in g o s m o n g a u c h ib c h iq q a n y u ra g i k ab i t in im b ilm a y , q a n o t q o q ib p i r p i r a b , bir n u q t a d e k k i n a b o 'l s a h a m n a q a d a r nozik, n a q a d a r t o 'l q i n l a n t i r u v c h i k u y la r n i t a r a t i b x o n ish q ila r d i. T i l g i n a n g d a n a y la n a y in , t o 'r g ' a y i m . «A na, biz n in g t o ' r g ' a y s a y r a d i» , d e b q o 'y a r d i S u v o n q u l. Sen ham o 'l m a s e k a n s a n , t o 'r g 'a y i m ! 163
VII - O ' , q u t l u d a la m , se n in g hozir d a m o lib y o tg a n p a y tin g . K e c h a o 'r o q q a t u s h g a n o d a m l a r n i n g ovozi h a m e s h itilm a y d i. B u g 'd o y t a s h i b y o 'l c h a n g i t g a n m a s h in a la r ham y o 'q , y a q in o r a d a k o m b a y n l a r h a m k o 'r i n m a y d i , m o l l a r h a m t o g ‘d a n tu s h g a n i y o 'q . O d a m g a b u y u r g a n n o n -u n a sib a sin i o 'z ig a b u y u r ib , b ir q a r z in g d a n q u t u l - g a n d e k y e r h a y d a s h u c h u n q o 's h c h i q q u n g a q a d a r o su d a y o t a d i g a n m a h a lin g . H e c h kim y o 'q , ik k o v im iz - sen va m en. K o 'zi y o rig a n a y o ld e k c h o 'z i l i b y o t g a n i n g d a n ay- n a la y in , o n a -Y e rim . M e n s e n g a b u g u n b u t u n h a y o tim n i a y tib b erd im . B u g u n m e n in g s i g 'i n a d i g a n k u n im , b u g u n m e n in g S u v o n q u ln i, Q o s im n i, M a y s a lb e k n i, J a y n o q n i v a A li m a n n i e s la y d ig a n k u n im . M e n u l a r n i o 'l a - o 'l g u n i m c h a u n u t m a y m a n . O ' r n i k e l g a n d a h a m m a s in i J o n b o 'l o t g a t u s h u n t i r i b a y t i b b e ra m a n . Esi b o 'l s a t u s h u n a r , aqli b o 'l s a k e c h ira r b iz n i... L e k in b o s h q a la r - c h i, q u y o sh o s tid a y a s h a g a n b a r c h a o d a m z o d g a a y t a r so 'z im , a y t a r g a p im b or. U n i q a n d a y a y ta m a n , uni q a n d a y q ilib ham - m ag a a y t i b c h iq a m a n ? E y o s m o n d a y a r q ir a g a n Q u y o s h , y e r y u z id a y u rib sen ay tg in ! Ey k o 'c h i b y u r u v c h i b u l u t l a r , y o m g 'i r b o 'l i b y o g 'ilib , h a r b ir t o m c h i n i n g b ila n sen aytgin! Y er, b a rc h a o d a m b o la sin i t o 'y g ' a z g a n Y e r, sen, sen a y tg in , j o n im t u t a s h g a n Yer. - Y o 'q , T o 'l g ' a n o y , sen a y tg in . Sen - In so n sa n . Sen h a m m a m iz d a n b u y u k , sen h a m m a m iz d a n u lu b o 'l i b y a r a t i l g a n jo n s a n , sen a y t g i n , sen - In so n sa n !.. VIII - K e td in g m i, T o 'l g ' a n o y ? - K e td im . X a y r, o m o n b o 'l , o 'l m a s a m y a n a kelar- m an.
1963-yil |
