Tanlangan asarlar

yigit.

-   Tufladim  hammasiga,  -   javob  berdi  shofyor.

Mashina  ketgandan  so'ng,  yana  hammayoqni  tun 

zulmati  qopladi,  ko'z  esa  y ana  qoro n g 'ilik k a  o'rgandi. 

T anaboy  samanni  hayday  boshladi.

-   Qani,  ketdik,  chuh,  chuh!  Yursang-chi!..

K o'prikdan  o 'tg a n d a n   keyin  u  otni  k a tta   y o 'ld an

so'qm oqqa  burdi.  Endi  ular  qoro n g 'ilik d a  zo'r-bazo'r 

ko 'rin ib   tu rg a n   so'qm oqdan  soy  yoqalab  ilgarilab  bo- 

rishardi.  O y   t o g 'la r   orqasidan  endigina  ko 'rin ib   kelardi. 

Y ulduzlar 

sovuq 

yaltillashib, 

uning 

chiqishini 

ku- 

tishardi.

IV

Gulsari  minishga  o 'rg a tilg a n   yili  yilqilarni  kuzgi 

yaylovlardan  kech  qaytarishdi.  Kuz  odatdagiga  qaragan- 

da  cho'zilib  ketdi,  qish  ham  yumshoq  keldi,  qor  tez-tez 

yo g ‘di-yu,  am mo  uzoq  tu rm adi,  yem-hashak  yetarli  edi. 

Bahorda  esa  yilqilar  y ana  to g '  yon  bag 'irla rig a  qaytib 

kelishdi  va  cho'l  gullab-yashnashi  bilanoq  pastlikka 

tu sh a   boshlashdi.

U ru sh d a n   keyin  Tanaboy  hayotida  bu,  ehtim ol,  eng 

yaxshi  d avr  bo'lg an d ir.  Q arilikning  q o 'n g 'ir   oti  uni  hali 

dovon  ortida,  garchand  bu  dovon  yaqin  bo'fsa  ham, 

k u tib   tu rar,  Tanaboy  hali  yosh  saman  y o 'r g 'a n i  minib 

y ura r  edi.  Bu  y o 'r g 'a   unga  bir  necha  yil  keyin  uchra- 

ganda,  u  Gulsarini  hozir  minib  yurganidek,  o'zini  bu 

q adar  b axtli  sezmagan  bo'larm idi.  Ha,  Tanaboy  goho 

odam lar  oldida  o'z ini  ko'z -ko'z  qilishdan  ham  qaytmasdi.

197

Yelib  ketayotgan  saman  ot  ustida  gerdaym ay  bo'larm idi? 

Gulsari  buni  yaxshi  bilardi.  Ayniqsa,  T anaboy  ovulga 

ketayotganida  ishga  t o 'd a - to 'd a   b o 'lib   borayotgan  ayol­

lar  y o 'ld a   uchrab  qolgan  kezlarda,  Tanaboy  ulardan  a n ­

cha  uzoqdayoq  qaddi-qom atini  rostlab,  egar  ustida  g'o z 

o 'tirib   olar  va  uning  hayajoni  otiga  ham  o 'ta r d i,  Gulsari 

dumini  sag'risi  baravar  k o 'ta r ib   olar,  yoli  shamolda 

hilpirab  tu rard i.  U  pishqirib  y o 'r g 'a la b ,  ustidagi  cha­

vandozni  yengilgina  eltib  borardi.  O q   va  qizil  durrali 

ayollar  y o'l  chekkalariga  chiqib,  tizzalariga  q a d a r  yashil 

bug'd oyzorlarga  ko'm ilishib  turishardi.  U lar  g o 'y o   sehr- 

langandek  t o 'x t a b   qolishar,  hammasi  birdaniga  qayrilib 

qarashar,  chehralar,  porlab  turgan  ko'z lar,  tabassum lar 

va  oppoq  tishlari  lip - lip   etib  k o 'rin a r  edi.

-   Hey,  yilqichi!  T o ‘xta-a!

Izma-iz  kulgi  va  qochiriqlar  eshitilardi:

-   Shoshmay  tu r,  q o 'lg a  tusharsan,  tu t ib   olarmiz!

Bir-birlarining  q o 'llarid a n   ushlashib,  y o 'ln i  to 'sib ,

uni  tu t ib   olishgan  k unlar  ham  bo'lgan.  Nimalar  qilish- 

mas  edi  deng!  X o tinlar  hazil-mazax  qilishni  yaxshi 

ko'rishadi-da.  Tanaboyni  egardan  sudrab  tushirishar, 

q o 'lid a n   qamchinini  to rtib   olishib,  qah-qahlab  kulishar, 

qiyqirishar  edi:

-   Rostini  ayt,  qachon  qimiz  keltirasan?

-   Biz  bu  yerda  erta lab d an   kechgacha  d alad a  ishlay- 

miz-u,  sen  bo'lsan g   saman  otda  sayr  qilib  yurasan!

-   Kim  sizlarni  ushlab  tu rib d i?   Yilqichilikka  o'tin g . 

F a q a t  yerlaringga  tayin lab   qo'yinglar,  o'zlariga  boshqa- 

sini  qidirishsin.  T o g 'd a   sum alakdek  muzlab  qolasizlar.

-   Ho,  hali  shunaqami!  -   yana  uni  to rtq ila y   bosh­

lashardi.

Ammo  Tanaboy  biron  kishini  saman  y o 'r g 'a g a   mi­

nishga  sira  y o 'l  qo'y m asdi.  H a tto   uchrashganida  darhol 

kayfiyati  o'z garadigan  va  otini  sekin  yuritishga  sabab- 

chi  b o 'ladigan  o 'sh a   ayol  ham  biron  m arta  uni  minib 

k o'rm agan  edi.  Ehtimol,  u  buni  istamagan  hamdir.

O 's h a   yili  Tanaboyni  kolxoz  taftish  komissiyasiga 

saylashgandi.  U  ovulga  dam-badam  kelib  tu r a r   va  de­

yarli  har  gal  bu  ayol  bilan  uctirashar  edi.  U  idoradan 

ko'p in ch a  achchig'lanib  chiqardi.  Gulsari  uning  ko'z lari,

198

ovozi,  q o 'lla rin in g   h arakatiga  q arab  buni  sezardi.  Ammo 

u  haligi  ayol  bilan  uchrashganida  doim  muloyim  va 

x u sh fe ’l  b o 'lib   qolardi.

Hay-hay,  sekinroq,  qayoqqa  shoshasan!  -   deb  shivir- 

lardi  u  o'ynoqi  otini  tin c h la n tirib   va  ayol  bilan  teng- 

lashib  olgach,  sekin  haydardi.

U la r  nim a  h aq d a d ir  asta  gaplashishar,  b a ’zan  in ­

dam ay  borishar  edi.  Gulsari  x o 'ja y in n in g   yuragidagi 

alam  qanday  tarqalayotganligini,  uning  ovozi  qanday 

muloyimlashib,  mehri  to v lan ib   borayotganini  q o 'llarid a n  

his  qilardi.  Shuning  uchun  ham   u  y o 'ld a   bu  ayolni 

quvib  yetishni  yaxshi  ko'rardi.

Kolxozda  tu rm ush  og'irligini,  m ehnat  kuniga  deyarli 

hech  narsa  tushm ayotganligini,  qanday  qilib  shunday 

ahvol  yuz  berayotganligini,  d av latg a  ham  b ir  narsa  be­

rish  m um kin  b o 'ladigan,  odam lar  ham  bekorga  ishlamay- 

digan  k unlar  qachon  kelishini  taftish  komissiyasining 

a ’zosi  T anaboy  Bekasov  so'rab-surishtirib,  idoradagilar- 

ning  boshini  qotirayotganligini  ot  qayoqdan  bilsin.

O 't g a n   yili  hosil  bitmadi,  yem-xashak  qahatchiligi 

b o 'ld i,  bu  yil  tu m a n n in g   yuzi  yerga  qaramasin,  deb 

boshqalar  uchun  ham  plandan  tashqari  don  va  mol 

topshirishdi,  oxiri  nima  bo 'lad i,  kolxozchilarning  hollari 

nima  kechadi  -   bunisi  n o m a’lum  edi.  V a qt  o 'tib   borar­

di,  urushni  esdan  chiqara  boshlashdi,  lekin  tom orqadan 

olganlari  va  d alala rd an   yashirincha  tashib  keltirganlari 

bilan  ham on  ilgarigidek  kun  kechirishardi.  Kolxozda  pul 

ham  y o 'q   edi;  g 'a lla ,  sut,  g o 's h t  -   hammasi  zarariga 

topshirilardi.  Yozda  chorvachilik  rivojlana  boshlardi, 

q ishda  esa  uning  ahvoliga  m aym unlar  y ig 'lardi,  mollar 

yem-xashak  tanqisligi  va  sovuqdan  qirilardi.  Zudlik  bi­

lan  q o 'to n la r,  molxonalar,  yem -xashaklar  uchun  bazalar 

qurish  kerak  edi,  qurilish  m ateriallarini  esa  hech  qa- 

y erdan  topib  b o'lm as  va  ularni  to p ib   berishga  ham  hech 

kim  v a ’da  bermas  edi.  U rush  yillari  tu r a r   jo y lar  ne 

ahvolga  kelib  qolgan  edi.  K o'proq  bozorma-bozor  kezib, 

mol  ham d a  k artoshka  bilan  savdo-sotiq  qilib  yurganlar- 

gina  uy-joy  q urib  olishgandi.  B undaylar  k u ch-qudratga 

kirib,  qurilish  m ateriallarini  ham  qay o q d a n d ir  chetdan 

to p ib   kelishardi.

199

-   Y o'q,  bunday  bo'lishi  m um kin  emas,  o 'rto q la r, 

b u n d a  nimadir  chatoq,  q andaydir  k a tta   ishkal  bor,  -  

derdi  Tanaboy.  -   Shunday  bo'lishi  kerakligiga  ishon- 

mayman.  Yo  biz  ishdan  chiqib  qoldik,  yo  sizlar  bizga 

n o to 'g 'r i  rahbarlik  qilyapsizlar.

—  Nimasi  joyida  emas?  Nimasi  n o to 'g 'r i?   -   deb 

bu xgalter  unga  qog'o zlarni  tu ta rd i.  -   Mana,  planlarni 

qara...  Manavi  olganlarimiz,  manavi  topshirganlarimiz, 

manavi  debet,  manavi  kredit,  manavi  saldo.  Daromad 

y o 'q ,  faqat  zarar.  Y ana  nima  demoqchisan?  Avval  tu- 

shunib  ol.  F aqat  sen  kommunistsan-ku,  biz  xalq  dush- 

manimizmi,  shunaqami?

G apga  boshqalar  aralashar,  bahs,  shovqin-suron  bosh- 

lanar,  Tanaboy  b o 'lsa  boshini  qo 'llari  orasiga  olib  o 'tir a r  

va  kuyib-pishib  nega  b u nday  b o 'layotganini  o 'y la r  edi. 

U  shu  yerda  ishiayotganligi  tufayli  va  kolxoz  uchun- 

gina  kuyinm ayotgandi,  balki  bu  yerda  boshqa  alohida 

sabablar  -   Tanaboy  bilan  qadim dan  xusum ati  bo'lgan 

kishilar  ham  bor  edi.

U la r  endi  bundan  zimdan  kulib  yurganlarini,  uni 

k o 'rganlarida:  «X o'sh,  o 'z la rining  ishlari  qalay  endi? 

Ehtimol,  y ana  quloqlarni  tu g a ta   boshlarsan?  F a q a t  endi 

bizdan  oladiganing  y o 'q .  Q o 'lin g   kaltalik  qiladi.  U-uh, 

nega  urushda  daf  b o 'lib   keta  qolmadi-ya!»  -   degandek 

surbetlik  bilan  yuziga  tik   boqishlarini  yaxshi  bilardi.

Tanaboy  ham  ularga:  «Shoshmay  tu rin g lar,  ablahlar, 

baribir  biz  aytganday  bo'ladi!»  degandek  m a ’noli  qarash 

bilan  javob  berardi.  H olbuki,  bu  odam lar  yot  odam lar 

emas,  o'z  odam lari  edi.  U ning  о ‘gay  akasi  Q uliboy 

hozir  qarib  qolgan  bo'lib,  u  urushga  q a d a r  yetti  yil  Si- 

birda  qam oqda  yotib  kelgan  edi.  O 'g 'illa r i  ham  otasiga 

tortg an d i;  Tanaboyni  o 'lg u d e k   yomon  ko'rishardi.  Nima 

uchun  ham  ular  buni  yaxshi  ko'rishsin.  Ehtimol,  u lar­

ning  bolalari  ham  Tanaboy  u ru g 'id a n   nafratlanishsa 

kerak.  Buning  sababi  bor.  Bu  ish  allaqachonlar  bo'lib 

o 'tg a n   bo'lsa  ham,  ammo  hanuzgacha  alami  ketmagan 

edi.  Q uliboyni  shunday  qilish  kerakm idi?  Axir,  shu n ch a­

ki,  uddaburon,  ishbilarmon  kishi,  o 'r ta h o l  dehqon  emas- 

midi? 

Qarindosh-u ru g ' likka  rioya  qilmay  bo'lad im i? 

Q uliboy  k a tta   xotin d an   tu g 'ilg a n   farzand,  bu  bo'lsa  -

200

kichik  xotindan  edi,  lekin  qirg 'izla rd a  b u nday  aka- 

ukalar  b ir  qorindan  tushgandek  hisoblanadi.  Demak, 

u  q a r in d o sh -u ru g 'lik k a   ham  daxl  qildi,  o 'sh a   v aq td a  

qan c h a  gap-so‘zlar  b o i g a n   edi.  Endi,  a lb a tta   har  xil 

mulohaza  yuritish  mumkin.  Ammo  o ‘shanda-chi!  Axir 

u  bu  ishlarni  kolxozni  deb  qilmadim i?  Lekin  shunday 

qilish  kerakm idi? 

Ilgarilari  hech  shubhalanm as  edi. 

Ammo  urushdan  so 'n g   esa  b a ’zan  boshqacharoq  o ‘ylab 

qoladigan  bo 'ld i.  O lziga  va  kolxozga  ortiqcha  dushman 

o rttirib   olm adimikin?

Nega  o 'tirib san ,  Tanaboy,  ko'zingni  och,  -   deb 

gapga  tortishardi  uni.  Yana  o 'sh a   eski  tashvish:  qish 

ichida  ham m a  g o 'n g larn i  dalaga  olib  chiqish,  hovlima- 

hovli  yurib  yig'ish  kerak.  G 'ild ira k la r  y o'q,  demak, 

qayrag'och,  cham barak  uchun  tem ir  sotib  olish  kerak  -  

lekin  qaysi  pulga,  qarz  berisharmikin,  nimaning  evazi- 

ga?  Bank  q u ru q   gapga  ishonmaydi.  Eski  ariqlarni  rost- 

lash,  tozalash,  yangilarini  qazish  kerak,  ish  hajmi  katta, 

og'ir.  Q ish d a  xalq  bunday  ishlarga  chiqmaydi,  yer 

muzlagan,  qazib  bo'lm aydi.  K o'kla m da  esa  ulgurmay- 

san  ekish-tikish,  qo'z ilatish,  o 'to q   qilish,  undan  keyin 

esa  pichan  o'rim i  boshlanadi.  Q o 'y c hilikni  nima  qilish 

k erak?  U rchitish  uchun  binolar  qani?  S ut  fermasida 

ham  ahvol  yaxshi  emas.  Tomi  chirib  ketgan,  yem-xashak 

yetishmaydi,  sut  sog'uvchilarning  ishlagisi  y o 'q .  E rtadan 

kechgacha  tinim   bilishmaydi,  ammo  nima  haq  olishadi? 

Boshqa  yana  qancha  har  xil  tashvish,  kam chiliklar  bor. 

V ahima  bosib  ketardi  ba'zan.

S hunday  b o 'lsa  ham  o'zlarini  q o 'lg a   olib,  partiya 

majlisida,  kolxoz  boshqarmasida  bu  masalalarni  yana 

muhokama  qilishar  edi.  J o 'r a   rais  edi.  F a q a t  keyingina 

T anaboy  uning  qadriga  yetdi.  T anqid  qilish  oson  ekan. 

T anaboy  bir  uyur  o tla r  uchun  ja v o b   bersa,  J o 'r a   kol- 

xozdagi  ham m a  odam lar  va  barcha  ishlar  uchun  javob 

berar  edi.  Ha,  J o 'r a   metin  odam  edi.  H am m a  ishlar  bar- 

bod  bo'lay o tg an id e k   tu y ulganida,  tu m a n d a   unga  qarab 

stolni  d u k u lla tg a n la rid a   va  kolxozda  yoqalaridan  tu tg an - 

larida  J o 'r a n i n g   ruhi  tushm adi.  Tanaboy  uning  o 'rn id a  

b o 'lg a n id a   yo  aq ld a n   ozardi,  yo  o'z ini  o'zi  o'ld irard i. 

J o 'r a   b o 'lsa  xo 'jalik n i  saqlab  qoldi,  oxirigacha,  yuragi

201

ishdan  chiqquncha  chidab  berdi,  keyin  ham  yana  ikki 

yilcha  partiya  tashkilotchisi  b o 'lib   ishladi.  J o 'r a   ishon- 

tira   olar,  odam lar  bilan  gaplasha  b ilar  edi.  Tanaboy 

uni  tin g la b ,  hamma  ish  o 'n g la n ib   ketishiga,  tu rm ush 

nihoyat  odam lar  dastlabki  p a y tla rd a   orzu  qilganlaridek 

bo'lishiga  y ana  ishona  boshlardi.  U ning  J o 'r a g a   bo'lgan 

ishonchi  bir  m artagina  susaydi,  lekin  shu n d a  ham  uning 

o'zi  ko'proq  aybdor  edi.

Tanaboy  idoradan 

qosh-qovog'i  osilib  chiqqanida 

egarga  zarb  bilan  o 'tirib ,  jilovni  siltab  tortganida, 

uning  ko'n g lid an   nim alar  kechayotganini  y o 'r g 'a   bilmas- 

di.  Lekin  u  egasining  ahvoli  j u d a   yomonligini  sezardi. 

G archand  T anaboy  uni  hech  qachon  urm agan  bo'lsa 

ham,  saman  bunday  pay tlard a  egasidan  c h o 'ch ib   turar- 

di.  Y o 'ld a   o 'sh a   juvonni  ko'rishi  bilan  x o 'jayini  ancha 

yengil  to rtib   ko'ngli  yumshashini,  uni  t o 'x t a t i b   ayol 

bilan  nim alar  haqidadir  sekin  gaplashib  turishini,  juvon- 

ning  qo 'llari  esa  G ulsarining  yollarini  tara b ,  bo'y nini 

silab-siypashini  ot  bilardi.  Hech  v aq t  odam ning  qo 'llari 

bunchalik  muloyim  emasdi.  Bu  q o 'lla r   yulduz  qashqali 

huv  o'sha  jiyron  qun an n in g   lablari  singari  yoqimli  va 

yumshoq  edi.  T anaboy  egardan  egilib  u  bilan  gaplashar, 

juvon  bo'lsa  goh  jilm ayar,  goh  x o'm rayar,  n im adandir 

rozi  bo'lm as,  boshini  te b ra ta r,  ko'zlari  tez  oqar  dar- 

yoning  tu b id an   oydinda  ko 'rin ib   tu ruvchi  to sh la r  kabi 

yaltirardi.  K etayotib  u  qayrilib  qarar  va  yana  boshini 

tebratardi.

S hundan  keyin  Tanaboy  ot  ustida  o 'yc han  ketadi. 

U  jilovini  erkin  q o 'y ib   yuborar,  y o 'r g 'a   ham  o 'z   erkiga 

qarab  tuyoqlarini  ta q illa tib   bam aylixotir  y u rib  borardi. 

G o'yo  egarda  x o 'jayini  y o 'q d e k .  G o 'y o   u larning  har 

biri  o'z  holicha  ketayotgandek.  S h u n d a  qo'shiq  ham 

o'z idan  o'zi  kela  qolardi.  T anaboy  ot  tuyo q larin in g   bir 

maromdagi  taqa-tu q i  ostida  allaqachonlar  o 'tib   ketgan 

odam larning  azob-uqubatlari  haqida,  so'z larni  aniq  talaf- 

fuz  etmay,  sekin  xirgoyi  qilib  borardi.  O t   esa  mashqini 

olgan  yurish  bilan  uni  daryo  ortiga,  y ilqilar  tom on  olib 

ketardi.

Gulsari  x o 'jay in n in g   kayfi  shu n d a  cho  bo'lishini 

sevar,  bu  juvonni  ham  o'z icha  yaxshi  k o 'rard i.  U   juvon-

202

ni  qaddi-qom atidan,  qadam  tashlashidan  tanirdi,  h a tto  

undan  tarq a lu v ch i  notanish  o 't n i n g   q andaydir  g 'a la ti 

hidini  sezgirlik  bilan  payqab  olardi.  Bu  -   qalampir- 

munchoq  edi.  U  qalam pirm unchoqdan  m arjon  taq ib   yu- 

rardi.

-   K o'ryapsanm i,  saman  seni  naq a d ar  yaxshi  ko'radi, 

Bibijon,  -   derdi  Tanaboy  juvonga.  -   Q ani,  silab-siy- 

pa-chi,  yana  bir  silab-siypa...  H a,  quloqlarini  solintirib 

yubordi-yu!  Xuddi  buzoqning  o ‘zginasi-ya.  Yilqilarga 

esa  buning  dastidan  kun  y o 'q .  Erkiga  q o 'y ib   bersang 

bas.  A yg'irla r  bilan  xuddi  itdek  tishlashishadi.  Shu- 

ning  uchun  ham  buni  minib  yuribm an,  mayib  qilib 

qo'yishm asin,  deb  q o'rqam an.  Hali  yosh.

-   Bu-ku  yaxshi  k o ‘radi-ya,  -   deb  javob  berardi  j u ­

von,  xayolini  band  qilgan  bir  nima  haqida  o 'y lab   turib.

-   Boshqalar  yaxshi  ko'rm aydi,  demoqchimisan?

-   Men  b o 'la k   narsani  gapiryapm an.  Bizning  sevisha- 

digan  vaqtim iz  o 'tib   ketdi.  Sizga  achinaman.

-   Nega  endi?

-   Siz  unaqa  odam  emassiz,  keyin  qiyin  bo'ladi 

sizga.

-   Senga-chi?

-   M enga  nim a?  Men  bevaman,  soldat  xotinim an.  Siz 

bo'lsangiz...

-   Men  bo'lsam   taftish  komissiyaning  a ’zosiman. 

Mana,  seni  uchratib  qoldim-u  u-bu  fa ktla rni  surishtirib 

olyapman,  -   deb  hazil  qilishga  urinib  ko'rardi  T a n a ­

boy.

-   Negadir  siz  faktlarni  tez-tez  surishtiradigan  b o 'lib 

qoldingiz.  H ushyor  bo'ling.

-   Men  nima  q ilibm an?  M en  ham  y o 'lim d a   ketayot- 

gandim ,  sen  ham...

-   M en  o'z  y o 'lim   bilan  ketayotibm an.  Bizning  yo'li- 

miz  bir  emas.  X o'p,  xayr.  V aqtim   yo 'q .

-   Q u loq  sol,  Bibijon!

-   X o'sh,  nima?  Kerakmas,  Tanaboy.  Nima  keragi 

bor?  Aqlli  odamsiz-ku  axir.  Sizsiz  ham  yuragim  siqilib 

yuribdi  o'zi.

-   Nima,  men  senga  dushm anm anm i?

-   Siz  o'zingizga  dushmansiz.

203

-   Bu  nima  deganing?

-   Q an d ay   xohlasangiz,  shunday  tushunavering.

U   ketardi,  Tanaboy  b o 'lsa  g o'yo  ish  bilan  qayoqqadir 

ketayotgandek  qishloq  ko'chalari  b o'ylab  yurardi,  tegir- 

mon  yoki  m aktab  tom on  burilardi  va  loaqal  uzoqdan 

b o 'lsa  ham  ju v o nning  qaynonasi  uyidan  chiqishini  (ish 

paytida  u  qizini  shu  yerda  q o ld irardi),  qizning  qo 'lid an  

yetak la b   ovul  chekkasidagi  uyiga  qanday  olib  ketishini 

bir  ko'rishga  zor  edi.  U ning  hamma  narsasi  ju d a   aziz 

edi.  J u v o n n in g   u  tom onga  qaram aslikka  tirishib,  qadam 

tash lab   borishi  ham,  qora  ro'mol  ichidan  oqarib  ko 'rin ib  

turgan  yuzi  ham,  qizchasi  ham,  yonida  chopib  borayot- 

gan  laychasi  ham  qadrdon  edi  unga.

Nihoyat,  ju v o n   o 'z   hovlisiga  kirib,  ko'zdan  g'oyib 

bo'lardi,  Tanaboy  b o 'lsa  uning  qanday  qilib  bo'm -bo'sh 

uyi  eshigini  ochishni,  to 'zib   ketgan  p a xtalik  choponini 

yechib,  k o'ylakchan  suv  keltirgani  chopib  ketishini, 

o'c h o q q a  olov  yoqib,  qizini  yuvintirishini,  ovqatlan ti- 

rishini,  podadan  qay tg an   sigirini  k u tib   olishini  va  tu n d a  

qop-qorong'i  huvu llab   yotgan  uyda  yolg'iz  yotib,  o'zini 

ham,  Tanaboyni  ham,  ular  bir-birlarini  sevish  mumkin 

emasligiga,  uning  oilasi  borligiga,  uning  yoshida  se­

vish  kulgili  ekanligiga,  h a r  bir  narsaning  o'z  vaqti  soati 

borligiga,  Tanaboyning  xotini  yaxshi  ayol  ekanligiga, 

u  yerining  boshqa  xotin  d ardida  oh-voh  qilib  yurishiga 

loyiq  ish  qilmaganligiga  ishontirishga  urinayotganligini 

xayolan  tasav v u r  qilib,  y o 'lid a   davom  etardi.

B unday  fikrlardan  Tanaboy  o'zini  noqulay  sezardi. 

«Demak,  nasib  bo'lm as  ekan-da»  deb  o 'ylardi  u  va 

daryo  ortidagi  su rm a ra n g   olisliklarga  boqib,  dunyodagi 

ham m a  narsani  -   ishni  ham,  kolxozni  ham,  bolalarning 

kiyim-kechaklarini  ham,  d o 's t  va  dushm anlarini  ham, 

necha-necha  yillardan  beri  gaplashm ay  yurgan  o'gay 

akasi  Q uliboyni  ham,  beixtiyor  tushiga  kirib,  uni  sovuq 

terg a  botirib  yuboradigan  urushni  ham  unu tib ,  qadimiy 

ashulalarni  kuylay  boshlardi.  O tin in g   daryoni  kechib, 

narigi  q irg 'o q q a   o 'tib ,  yana  yo'lini  davom  ettirayotgan- 

ligini  ham  payqamasdi.  F a q a t  saman  y o 'r g 'a   yilqilarga 

yaqinlashib  qolganligini  sezib,  qadamini  tezlashtirganda- 

gina  u  o'z iga  kelardi.

204

-   Тг-г-г,  Gulsari,  qayoqqa  shoshilyapsan!  -   deb 

tizginini  to rta rd i  s o 'n g   T anaboy  es-hushini  y ig'ib  olib.

V

H a r  qalay  o 'sh a   p a y tla rd a   Tanaboy  ham,  saman 

y o 'r g 'a   ham  

davrini 

surib  olishdi. 

U c h q u r  otning 

d o v ru g 'i 

futbolchining 

d o v ru g 'ig a 

o'xshash 

bo'ladi. 

K o'c h a-k o 'y d a  koptok  tep ib   yurgan  kechagi  bola  birdan 

h am m aning 

arzandasi 

bo'ladi-qoladi, 

bilim donlarning 

og'ziga  tushadi,  olom onning  zavq-shavqiga  sabab  bo'ladi. 

Darvozaga  t o 'p   kiritib  yurgan  m ahalda  uning  dovrug'i 

oshib  boradi.  S o 'n g   u  asta-sekin  d iq q a t  markazidan 

tusha  borib,  keyinchalik  b u tu n la y   unutiladi.  H ammadan 

ham  ortiq   zavqlangan  kishilarning  o'zlari  birinchi  b o'lib 

uni  eslaridan  chiqarib  yuborishadi.  Buyuk  futbolchining 

o 'rn in i  boshqasi  egallaydi.  U c h q u r  ot  d o v ru g 'in in g   qis- 

mati  ham  xuddi  shunday.  M usobaqalarda  g 'o lib   chiqa- 

verar  ekan,  uning  sh u h ra ti  osha  boradi.  O ralaridagi  farq 

shundaki,  otga  hech  kim  hasad  qilmaydi.  O tla r   hasad 

qilishini  bilmaydi,  odam lar  esa,  X udoga  shukur,  otlarga 

hasad  qilishni  hali  o 'rganganlaric ha  y o 'q .  Lekin  gap- 

n ing  ochig'i  hasad  aql  bovar  qilmaydigan  narsalarga  ham 

qodir,  shunday  hodisalar  ham  b o'lganki  h asadgo'ylar 

odamga  yomonlik  qilish  uchun  o t  tu y o g 'ig a   mix  qo- 

qishgan.  O h,  bu  m ash ’um  hasad!  Ha,  mayli,  jin   ursin 

ularni...

Keksa  T o 'r g 'a y n in g   karomati  t o 'g 'r i   chiqdi.  O 's h a  

bahorda  saman  y o 'r g 'a n in g   b ax t  yulduzi  porladi.  Keksa- 

yu  yosh  hamma  uni  tanirdi:  «Gulsari!»,  «Tanaboyning 

y r asi»,  « O v u ln in g   k rki»  deb  tilg a   olishardi.

Hali  «г»  harfini  ayta  olmaydigan  isqirt  bolalar  ham 

saman  y o 'r g 'a n in g   yelishiga  ta q lid   qilishib,  ko'chani 

changitib  chopisharkan:  «M en  G u lsalim an...»  «Yo'q, 

men  Gulsaliman...  Oyi,  ayting,  men  Gulsaliman-a...  Chu- 

chu,  olg'a,  he-y-y,  men  Gulsali»  deb  qichqirishardi.

S h u h ra tn in g   nimaligini  va  u  qanday  buyuk  qu d ra tg a 

ega  ekanligini  saman  o'z ining  birinchi  k a tta   poygasida 

bilgan  edi.  Bu  Birinchi  m ayda  bo'lgandi.

D aryo  yoqasidagi  k a tta   o 'tlo q d a   o 'tk az ilg a n   m itingdan

205

so 'n g   sayil  boshlandi.  H a r  yoqdan  son-sanoqsiz  xaloyiq 

yig'ilgandi.