Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
di u. - Q a y i n o ta g a s h u n a q a g a p l a r n i g a p iris h m u m k in m i a x ir ? H a r q a la y , m en o ta m a n - k u , seni q a r a - y u ... « B u t u n u m rin g iz n i c h o ‘p o n lig -u y ilq ic h ilik q ilib o 't k a z a r ekansiz, p a r t i y a g a k irib n im a q ila rd in g iz , m a n a q a rig a - n in g iz d a h a y d a s h d i» d e y d i-y a . O 'g ' l i m g a y a m balli-e. M iq e tm a y d i-y a , x o t i n i n i n g y u z ig a q a r a g a n i q o 'r q a d i . A gar x o tin i u n g a , o tan g d a ri k ech desa, y o 'q d e m a y d i. L a t t a , t a g ' i n u b o s h liq b o 'l i b k o 't a r i l i s h g a u r i n i b y u rib - di. E, g a p ir is h d a n n im a foyda! H o z ir ilg arig i o d a m la r em as, b o s h q a c h a b o 'l i b k etish g a n !» T a n a b o y qizib k e td i, k o 'y l a g i n i n g y o q a s in i y e c h ib y u b o r d i v a o g 'i r - o g 'i r nafas o lib , a r a v a a t r o f i d a y u r a b o s h la d i. U o t n i h a m , y o 'l n i h a m , t u n k irib k e la y o tg a - nini h a m u n u t g a n edi. U o 'z in i b o so lm asd i. U y e r d a - o ' g ' l i n i n g u y id a k e lin b ilan a d i-b a d i q ilib o 't i r i s h n i ep k o 'r m a d i , o 'z in i bosdi. E n d i esa b ir d a n q a y n a b to s h ib k e td i, hozir u b o 'l g a n i d a , y o 'l b o 'y i a la m b ila n o 'y l a b kelg an g a p l a r i n i n g h a m m a sin i s h a r t t a y u z ig a a y ta r d i: «M en i p a r t i y a g a qab.ul q ilg a n sen e m assan , c h iq a rg a n h a m
sen e m assan , o 's h a v a q t d a n im a b o 'l g a n l i g i n i sen q a y o q d a n b ila r d in g , k e lin p o sh sh a . O ' s h a n d a b o 'l i b o ' t g a n n a r s a la r h a q id a hozir fik r y u r itis h oson. E ndi h a m m a s a v o d li b o 'l i b k e tg a n . H a m m a n i n g iz z a t-h u rm a ti o 'z jo y id a . B izdan esa t a l a b q ilis h a r d i, h a , s h u n a q a n g i t a l a b q ilis h a r d ik i, o t a n g u c h u n , o n a n g u c h u n , d o 's t i n g v a d u s h m a n i n g u c h u n , o 'z i n g u c h u n , q o ' s h n i n g n i n g iti u c h u n , o la m d a g i ja m ik i h a m m a n a rs a u c h u n ja v o b g a r ed ik . M eni p a r t i y a d a n o 'c h i r g a n l a r i b ila n esa - s e n in g ish in g b o 'lm a s in ! Bu, m e n in g d a r d im , k e lin p o s h s h a . Bu b ilan se n in g ish in g b o 'lm a s in ! ..» 172
- Bu b ila n se n in g ish in g b o 'lm a s in ! - ovoz c h iq a r ib t a k r o r l a s h d a d a v o m e td i u a ra v a n in g o l d i d a n nari k e t m ay. - Is h in g b o 'lm a s in ! - d e b t a k r o r l a d i u y a n a . E n g a la m q ilg a n x o 'r l i g i n i k e l t i r g a n i sh u e d ik i, u « ish in g b o 'lm a s in ! » d e y is h d a n b o 'l a k g a p t o p o lm a s d i. B iron c h o ra sin i to p i s h k e ra k lig i esiga tu s h m a g u n c h a , u a r a v a a t r o f i d a y u r a v e r d i. A x ir, b u y e r d a t u n a b q o lib b o ‘lm a y d i-k u . G u ls a ri a ra v a g a q o 's h i q l i g i c h a a v v a lg id e k jim g in a , h a m m a n a r s a la r g a b e p a rv o , b u k c h a y ib , o y o q la rin i bir j o y g a t o ' p l a b , g o 'y o q o t i b q o lg a n d e k t u r a r d i . - S e n g a n im a b o 'l d i ? - d e d i T a n a b o y va ildam o t n i n g o ld ig a k e ld i va u n in g c h o 'z ib , sekin in g ra g a n in i e s h itd i. - M u d r a b q o l d in g m i? K asalm isan , q a r iy a ? Ah- v o lin g c h a t o q m i ? - u s h o s h ib -p is h ib y o 'r g ' a n i n g m u z d e k q u l o q l a r i n i u s h la b k o 'r d i , y o lla ri ta g ig a q o 'l i n i su q d i, b o 'y n i h a m so v u q va nam edi. A m m o uni h a m m a s id a n ham y o l l a r i n i n g ilg a rig id e k vazm in em aslig i q o 'r q i t i b y u b o r d i. « J u d a q a r i b d i , yoli sob b o 'l i b d i , p a r d e k yengil. H a m m a m iz h a m q a riy a p m iz , h a m m a m iz h a m la m iz » - d e b o 'y l a d i u iz tiro b b ila n . N im a q ilish in i b ilm a y , boshi q o t i b o 'r n i d a n t u r d i . A g a r o t b ila n a r a v a n i t a s h la b y a y o v k e tsa , y a rim k e c h a d a u y ig a, d a r a d a g i q o ro v u lx o - nasig a y e t i b olishi m u m k in . U y e rd a g i b a z a d a x o tin i b ila n y a s h a r, d a r y o d a n bir y a rim k i l o m e t r y u q o r id a o ' r n a s h i b o lg a n s u v x o 'j a l i g i q o r o v u lig a q o 's h n i edi. T a n a b o y y ozda p ic h a n o 'r i m i g a , q is h d a esa c h o 'p o n l a r p ic h a n n i t a l o n - t a r o j q ilm a s in , m u d d a t i d a n o ld in isrof e tis h m a s in , d e b g ' a r a m l a r g a k o 'z - q u lo q b o 'l i b t u r a r d i . O ' t g a n k u z d a b ir ish b ila n id o ra g a k e lg a n edi, y a n g i b rig a d ir - b u y e rg a b o s h q a j o y d a n k e lg a n yosh ag ro n o m unga:
- O q s o q o l, b irro v o t x o n a g a o 't i n g , biz u y e r d a sizga b o s h q a o t t a n l a b q o 'y d i k . Q a r i r o g ‘-u, lekin sizning is h in g izg a y a r a y v e r a d i, - dedi. - Q a y si o t n i ? - d e b s e r g a k la n d i T a n a b o y . - Y a n a b iro n q i r c h a n g 'i n i m i ? - O ' s h a y e rd a k o 'r s a t i s h a d i sizga. S a m a n o t. Bil- san g iz k e ra k , a y t i s h l a r i c h a bir m a h a l l a r uni m in g a n ekansiz.
173 T a n a b o y o t x o n a g a y o ‘1 o ld i
v a q o ' r a d a t u r g a n y o ‘r g ‘ani k o 'r is h i b ila n y u r a g i a c h ish ib k e td i. « M a n a , y a n a u c h r a s h d ik » d ed i u ich id a , h a d e b m in ila v e rib , ni- h o y a t h o l d a n to y g a n q a ri o t g a q a r a b . L e k in « k e ra k m a s» d e y is h g a k o 'n g l i b o 'l m a d i . O t n i y e t a k l a b k e td i. U y d a x o t i n i y o 'r g ' a n i z o ' r g ' a ta n i d i . - T a n a b o y , n a h o t k i b u o 's h a G u ls a r i b o 'l s a ? - d eb h a y r o n q o ld i u. - O 's h a , o 's h a n i n g o 'z i. N im a q i p t i ? - d e b t o ' n g ' i l ladi u x o t i n i n i n g k o 'z ig a q a r a m a s l i k k a tiris h ib . Y o ' r g ' a b ila n b o g 'l i q b o 'l g a n x o t i r a l a r n i eslab o 't i r i s h n i n g h o j a t i y o 'q ed i u la r g a . T a n a b o y n i n g yosh- lig id a q ilg a n g u n o h i bo r edi, ha. G a p o 'z ig a y o q m a y - d ig a n m a v z u g a o ' t i b k e tis h id a n q o c h ib , u x o tin ig a d a g 'a l g a p ird i: - N im a q ilib tu r i b s a n , y e y ish g a b ir n a rs a ta y y o rla - sa n g -c h i. Itd e k o c h m a n . - H o z ir o t g a q a r a b t u r i b , q a r i l i k n i n g n im a lig in i o 'y l a b q o ld im , - d e b j a v o b berdi x o t i n i u n g a . - A gar siz m e n g a o 's h a G u ls a ri e k a n lig in i a y t m a g a n in g iz d a , ta n im a g a n h a m b o 'l a r d i m . - N im asig a h a y r o n q o la sa n b u n in g . Biz ikkim iz- n in g ah v o lim iz b u n d a n y a x s h i r o q d i r d e b o 'y l a y s a n m i ? H a m m a n a r s a n in g h a m o 'z v a q ti so ati bor. - M e n h a m s h u n i a y t y a p m a n - d a , - d e b o 'y c h a n bosh c h a y q a d i x o tin i va oq k o 'n g i l l i k b ila n k u lim s ir a b hazil q ild i: - E h tim o l, siz y a n a y o ' r g ' a n g i z d a t u n l a r i d a y d ib y u ra rs iz ? M a y li, e n d i r u x s a t b e ra m a n . - Q a y d a ! .. T a n a b o y o 'n g 'a y s i z l a n i b q o 'l
s ilta d i va x o tin ig a t e r s o 'g i r i l i b oldi. H a z ilg a hazil b ila n j a v o b q a y t a r s a b o ‘la rd i-y u , b iro q u y a lg a n id a n o g 'il u s tig a p ic h a n o lg a n i c h iq ib k e td i. U y e r d a a n c h a v a q t g a c h a ivirsib y u rd i. X o tin im o ' t g a n v o q e a la r n i u n u t i b y u b o r g a n , d e b o 'y l a b y u r a r d i. U n u t m a g a n ekan. M o 'r i d a n t u t u n k o 't a r i l a r d i , x o tin i so v ib q o lg a n o v q a t n i isita rd i. U b o 'l s a t o x o tin i e s h ik d a n t u r i b qich- q i r m a g u n c h a ivirsib, p ic h a n b i la n o v o ra b o 'l i b y u rd i. - T u s h in g , b o 'l m a s a o v q a t y a n a so v ib q o la d i. 174
X o tin i o ' t g a n ishni b o s h q a esla m a d i, e s la s h n in g n im a h a m h o ja ti b o r e d i? .. B u t u n ku z va q ish b o 'y i T a n a b o y y o 'r g ' a n i p a rv a ris h q i l d i , i l itilg a n k e p a k t e r t , m a y d a la n g a n la v la g i b ilan b o q d i. G u l s a r i n i n g t i s h la r i t u s h i b b o 'l a y d e g a n , fa q a t b itta - y a r i m t a s i q o lg a n edi. O t n i e n d i o y o q q a t u r g 'i z d i m , d e b o 'y l o v d i , a m m o b u n is ig a d a v o b orm i. E n d i uni n im a qilish i k e ra k ? Y o 'q , o tn i y o 'l n i n g q o q o 'r t a s i d a t a s h l a b k e tis h g a u n in g k o 'z i q iy m asd i. - X o 's h , G u ls a r i, s h u n d a y t u r a v e r a m iz m i ? - T a n a b o y y o 'r g ' a n i q o 'l i b ila n ita r g a n edi, u t e b r a n i b o y o q la ri c h a lis h ib k e td i. - Q a n i , t o ' x t a b tu r - c h i, m en h ozir... U k e lin in ik ig a k a r t o s h k a o lib k e lg a n b o 's h q o p n i q a m c h i sopi b ila n a r a v a d a n k o 't a r d i - d a , u n d a n tu g u n - c h a c h iq a rd i. X o tin i y o 'l g a n o n y o p ib b e r g a n d i, esid an c h iq a r ib y u b o r ib d i, o v q a t n i o 'y l a y d i g a n v a q t em asdi. T a n a b o y n o n n i n g y a rm in i s in d ir d i, uni m a y d a la b pesh- m a t i n i n g e ta g ig a so ld i-d a , o t g a t u t d i . G u ls a r i p is h q ir ib n afas o lib n o n n i h id la d i, lek in u n i y e y a o lm a d i. S h u n d a T a n a b o y u n g a k a f t i d a yegiza b o s h la d i. O g 'z i g a b i r ne- c h a b o 'l a g i n i t iq d i, o t c h a y n a y b o s h la d i. - Yo, b a lk i y e t i b olarm iz, a ? - T a n a b o y n i n g dili y o ris h g a n d e k b o 'l d i . - E h tim o l, b ir a m a lla b , a sta-sek in y e t i b olarm iz, a ? U y o g 'i g a ta s h v i s h l a n m a s a n g h a m b o 'l a d i . U y d a k a m p i r ik k a la m iz seni p a r v a r is h q ilib o y o q q a t u r g 'a z i b olam iz, - d e r d i u o tig a . O t n i n g esa l a b l a r i d a n s o 'l a k o q a r v a b u n i n g t i t r o q q o 'l l a r i g a t u s h ib , s o 'l a g i n i n g iliy b o r a y o t g a n i d a n c h o ln i q u v o n t i r a r edi. K ey in u y o ' r g ' a n i n g j i l o v i d a n u sh lad i. - Q a n i, ketd ik ! T u r i s h d a n fo y d a y o 'q ! K etd ik ! - d e b b u y u r d i u q a t ’iy. Y o ' r g ' a j o y i d a n q o 'z g ' a l d i , a ra v a g 'i j i r l a d i , g 'i l d i r a k l a r y o 'l b o 'y l a b t a r a q l a b sekin y u r ib k e td i. U l a r - chol b ila n q a ri o t a sta -se k in k e tis h a rd i. « H o l d a n to y ib d i, - d e b o 'y l a r d i T a n a b o y y o 'l cheti- d a n o d im la b b o r a t u r i b . - N ech ag a k ir d in g , G u ls a r i? Y ig irm a , yoki u n d a n h a m o r tiq d ir . O r t i q r o q b o 'l s a k e r a k ...» 175
II U l a r b irin c h i m a r t a u r u s h d a n k ey in u c h r a s h g a n edi- lar. Y e fre y to r T a n a b o y B ek aso v G ' a r b d a h a m , S h a r q d a h a m b o 'l g a n . K v a n tu n arm iyasi ta s lim b o 'l g a n i d a n s o 'n g , a r m iy a d a n q a y t i b k e lg a n edi. U s o ld a t y o 'l l a r i d a ham - masi b o i i b d e y a r li o lti yil y u r d i. U n g a hech n a rs a q il- m a d i, X u d o a s ra d i, bir m a r t a o b o zd a k o n tu z iy a b o 'l d i , ik k in c h i m a r t a s n a r y a d p a rc h a si b ila n k o 'k r a g i d a n yara- la n d i, ikki o y c h a g o s p i t a l d a y o t i b c h i q q a c h , y a n a o 'z q ism ig a y e tib oldi. U y g a q a y t a y o t g a n i d a esa s ta n s iy a la r d a g i bozorchi a y o l l a r u n i c h o l d e b a ta s h d i. Bu k o 'p r o q hazil edi, a l b a t t a . T a n a b o y u l a r d a n u n c h a x a fa h a m b o 'lm a s d i. U
y osh em asd i, a l b a t t a , lek in
q a ri h a m
em asdi, k o 'r i n i s h d a n g i n a g o 'y o q a r ig a o 'x s h a r d i , u r u s h d a v o m id a q o r a y ib k u y ib k e td i, m o 'y l o v i g a oq o r a la y b o sh la d i. A m m o jism i va r u h i h ali b a q u v v a t edi. B ir y i l d a n s o ‘n g xo tin i qiz k o 'r d i , keyin esa ik k in c h is in i t u g ' d i . H o z ir ik k a la si h a m e rg a c h iq q a n , b o la la r i bor. Y ozda tez-tez k e lib t u r i s h a d i . K a t t a q iz in in g eri - sho fy o r. U , x o t i n bo la -c h a q a sin i k u z o v g a o ‘tq iz a d i- d a t o q q a , c h o l-k a m p ir- la r n in g o ld ig a h a y d a y d i. Y o ‘q, c h o l-u k a m p ir q iz la ri va k u y o v la r id a n x a fa em as, le k in o ‘g ‘i l d a n y o lc h im a d ila r . A m m o b u b o 'l a k m a s a la ... O 's h a n d a , g 'a l a b a d a n k ey in y o i d a k e la y o tg a n id a c h in a k a m h a y o t en d i b o s h la n a y o tg a n d e k t u y u l g a n edi. K o 'n g l i b ira m sh o d ed ik i, asti q o 'y a v e r i n g . K a t t a sta n - s iy a la r d a e sh e lo n n i d u x o v o y o r k e s t r b ila n k u t i b o lish a r, k u z a tib q o 'y i s h a r edi. U y d a x o tin i k u t a r edi, o ‘g ‘ilchasi s a k k iz g a q a d a m q o 'y g a n , m a k t a b g a b o rish t a r a d d u d i d a edi. T a n a b o y x u d d i d u n y o g a q a y t a k e lg a n d e k , x u d d i shu m a h a lg a c h a b o ‘lib o ' t g a n h a m m a n a rs a g o 'y o hozir hi- s o b m a s d e k , g 'a l a t i b ir h i s - t u y g 'u b ila n q a y t a y o t g a n d i . U h a m m a n a rsa n i u n u tg is i, f a q a t k e la ja k h a q id a o 'y la g isi k e la r d i. Is tiq b o li h a m x a y o lid a a n iq va ra s m a n a b o 'l i b k o 'r i n a r d i : y a s h a s h , b o la la r n i o 's t i r i s h , x o 'j a l i k n i tik la s h , u y q u r is h , x u lla s , y a s h a s h k e ra k edi. B u n g a en d i x a l a q i t b e r a d ig a n h e c h n a rs a b o 'lm a s lig i z a ru r, c h u n k i b u t u n 176
o 't m i s h g a r o v g a q o ‘y ilg a n , c h in a k a m h a y o t, n ih o y a t, en d i b o s h l a n i b k e ly a p ti, o ' t g a n s h u n c h a y i l l a r d a v o m id a o d a m l a r a n a s h u h a y o tg a i n tilis h g a n edi, a z b a ro y i a n a sh u h a y o t u c h u n o d a m l a r u r u s h d a g ' a l a b a qozo n ish d i, q u r b o n l a r b erish d i. A m m o m a ’lu m b o 'lis h ic h a , T a n a b o y s h o s h ilg a n , or- t i q c h a s h o s h ilg a n e k a n ; k e l a j a k n i n g g a ro v i u c h u n y a n a y i l l a r va y i lla r n i o 't k a z i s h k e r a k ekan. D a s t l a b u t e m ir c h ilik u s t a x o n a s id a b o sq o n c h i b o 'l i b ish lad i. Q a c h o n l a r d i r b u is h n in g h a d isin i o lg a n edi, s a n d o n y o n id a t u r i b e r t a l a b d a n k e c h g a c h a q u lo c h k a s h - lab s h u n d a y b o l g 'a u r a r d i k i , te m irc h i q iz d irilg a n te m ir p a rc h a sin i b o l g 'a o s tid a a g 'd a r i b t u r i s h g a z o ' r g ' a ulgu- ra rd i. H o z ir h a m b a rc h a k u l f a t va t a s h v i s h l a r g a b a rh a m b e r a d ig a n te m irc h i d o 'k o n i d a g i o 's h a t a q a - t u q , ja r a n g - j u r u n g l a r u n g a g o h o e s h i t i l a y o t g a n d e k b o 'l a r d i . Non, k iy im -k e c h a k y e tis h m a s d i, a y o lla r s a r p o y c h a n g k alish k iy ib y u r is h a r d i, b o l a l a r q a n d n im a lig in i b ilish m asd i, k o lx o z q a rz g a b o tg a n , b a n k a d a g i s c h y o tla r x a t l a n g a n edi, u b o 'l s a b o l g 'a u rish b ila n b u l a r n i n g h am m asin i u n u t m o q c h i d e k b o 'l a r d i . U b o l g 'a n i g u r s u l l a t i b u ra r, s a n d o n j a r a n g l a r , u c h q u n l a r k o ' k to m c h i l a r k a b i sa c h ra r edi. « H u h - h a , h u h -h a !» - d e b n afas o la r d i u b o l g 'a n i k o ' t a r i b t u s h i r a r e k a n va: « H a m m a ish o 'n g l a n i b k e ta d i, e n g m u h im i - biz g ' a l a b a q ild ik , ha, g ' a l a b a q ild ik !» d e b o 'y l a r d i . B o l g 'a esa « g 'a l a b a q i ld ik , g ' a l a b a q ild ik !» d e g a n d e k , d u k , d u k , d u k tu s h a r d i . F a q a t u g in a emas, o 's h a k u n l a r d a h a m m a x u d d i n o n d e k aziz g ' a l a b a nafasi b ila n y a s h a r edi. K ey in esa T a n a b o y y ilq ic h ilik k a o 't d i , t o q q a c h iq ib k e td i. J o ' r a u n i shu ish g a k o 'n d i r d i . R a h m a t l i k J o ' r a o 's h a p a y t d a k o lx o z raisi edi, u b u t u n u r u s h d a v o m id a ra is lik q ild i. X a s t a y u r a g i tu f a y li u n i a rm iy a g a olishm a- d i. U f r o n t o rq a s id a q o lg a n b o ‘lsa-da, j u d a q a r i b k e tg a n edi, T a n a b o y q a y t g a n i d a b u n i d a r r o v p a y q a d i. T e m ir c h ilik n i t a s h l a b , y ilq ic h i b o 'l i s h i g a eh tim o l uni b o s h q a o d a m k o 'n d i r a o lm a sd i. A m m o J o ' r a u n in g eski d o 's t i edi. U l a r b ir v a q t l a r k o m som ol edi, kol- x o z g a k iris h g a b i r g a l i k d a t a s h v i q o t q ilis h g a n , b irg a lik d a q u l o q l a r n i t u g a t i s h g a n edi. A y n iq sa u , T a n a b o y , o 's h a 177
p a y t l a r g ' ay r a t k o 'r s a t g a n d i . U q u l o q l a r r o 'y x a t i g a tu s h g a n l a r n i a y am asd i. J o ' r a u n i n g o ld ig a - t e m ir c h ilik d o 'k o n i g a k elib , uni y an g i ish g a o 't i s h g a k o 'n d i r g a n d i v a k o 'n d i r a o lg a n id a n ch am asi, j u d a m a m n u n b o 'l g a n d i . - M e n b o 'ls a m , sen b o l g 'a n i q o 'l d a n t a s h la m a s s a n , u n d a n seni a j r a t a o lm a s m a n , d e b o 'y l o v d i m , - d e g a n edi u k u lim s ira b . J o ' r a kasal edi,
ozib k e tg a n , b o 'y n i c h o 'z ilib , c h o 'k i b k e tg a n y o n o q la r in i a jin bosgan edi. H a li k u n la r iliq edi, a m m o J o ' r a n i n g fu fay k asi y o z d a h a m u s t i d a n tu s h m a s d i. U l a r t e m ir c h ilik d o 'k o n i y a q in id a g i a riq b o 'y i d a c h o 'q q a y i b o ' t i r i b o lib
s u h b a t l a s h i s h a r d i . J o ' r a n i n g yo sh lig i T a n a b o y n i n g esiga t u s h i b k e td i. O ' s h a d a v r d a u o v u l d a e n g s a v o d x o n , k e lis h g a n y i g i t edi. O d a m l a r u n i v a z m in lig i, x u s h t a b i a t l i g i u c h u n h u r m a t q ilis h a rd i. T a n a b o y g a esa u n i n g k o 'n g ilc h a n lig i y o q m a sd i. M ajlis- la r d a u b a ’zan o 'r n i d a n s a k r a b t u r a r d i - d a , d u s h m a n b ila n sin fiy k u r a s h d a y o 'l q o 'y i b b o 'l m a y d i g a n b o 's h a n g lig i u c h u n J o ' r a n i rosa s a v a la r d i. U n i n g s o 'z la r i x u d d i gaze- t a s o 'z la r id e k s h i d d a t l i edi. O v o z c h iq a r ib g a z e ta o 'q is h p a y t l a r i d a n im a ik i e s h itg a n b o 'l s a , h a m m a s in i y o d a k i t a k r o r l a r d i . B a ’zan o 'z i n i n g s o 'z l a r i d a n o 'z i d a h s h a t g a t u s h i b k e ta r d i. L ekin j u d a z o 'r n u t q c h iq a rd i. B ilsa n g , s e s h a n b a k u n i m en t o g ' d a e d im , - dedi J o 'r a . - C h o l l a r h a m m a s o l d a t l a r h a m q a y t i b k elish d im i, d e b s o 'r a s h d i. H a , t i r i k q o lg a n l a r n i n g h a m m a si, d e d im . « Q a c h o n ish b o s h la s h m o q c h i? » d e y is h d i. Ish n i b o sh la- g a n , biri d a la d a , biri q u r ilis h d a , b o s h q a la r i y a n a b o 'l a k y e r l a r d a , d e b j a v o b b erd im . « B u n i biz h a m bilam iz. Y ilq ila r g a k im q a ra s h i k e r a k ? B izn in g o 'lis h im iz n i ku- tis h m o q c h im i, b ir o y o g 'im iz t o ' r d a b o 'ls a , b ir o y o g 'im iz g o ‘rd a - k u » - d eb q o lish d i. J u d a u y a lib k e td im . T u s h u n - y a p s a n m i m u d d a o l a r i n i ? Biz b u c h o lla r n i u r u s h y illa ri t o g 'l a r g a y ilq ic h ilik k a y u b o r g a n d ik . S h u n d a n beri u la r o 's h a y o q d a . S e n g a a y t i b o 't i r i s h i m n i n g h o j a t i y o 'q , c h o l l a r n i n g ishi em as b u . D o im e g a rd a s a n , n a k u n d u z i, n a kechasi h a l o v a t bor. Q is h k e c h a la rin i a y tm a y sa n m i! 178
D a rv e s h b o y e sin g d a m i, u e g a r d a o 't i r g a n c h a m u z la b t a r a s h a b o i i b q o lg a n d i. U l a r o t l a r n i y u ris h g a , m in ish g a h a m o ‘r g a tis h a r d i- d a - a r m iy a g a k e ra k ed i b u o tla r. Y e tm ish y o s h in g d a t o g ‘-u d a s h t l a r d a u y o q d a n - b u yo- q q a kezib k o ‘rg in -a. T a ’zirin g n i yey san . S h u n c h a c h id a b b e rg a n la ri u c h u n r a h m a t u la r g a . F r o n t c h i l a r , m a n a , q a y tis h d i, a m m o b u r u n l a r i n i j i y i r i s h y a p t i , m a d a n iy a tli b o i i b k e tis h ib d i, e n d i y ilq ic h ilik n i y o q t i r m a y q o lish ib d i. T o g i a r d a sa rs o n -s a rg a rd o n b o i i b n im a q ila m a n em ish. A h v o l m a n a s h u n d a y . O 'z i n g y o r d a m ber, T a n a b o y . Sen b o rsa n g , b o s h q a la r n i h a m m a j b u r qilam iz. - X o ‘p y a x s h i, x o t i n i m b i la n g a p la s h ib k o 'r a y , - d e b j a v o b b e rd i T a n a b o y . O 'z i esa: «Ne k u n l a r n i bo sh im iz d a n o 't k a z m a d i k , sen b o i s a n g , J o ' r a , h ali ham b o y a g id e k s a n . K o 'n g i l c h a n l i g i n g tu f a y li a d o y i ta m o m b o 'ly a p s a n . E h tim o l, b u h a m y a x s h id ir . U r u s h d a ni- m a la rn i k o 'r m a d i k a x ir , h a m m a m iz h a m k o 'n g i l c h a n r o q b o 'l s a k y a x s h i b o 'l a r d i . B alki h a y o t d a e n g t o ' g ' r i s i ham s h u d i r ? » d e b o 'y l a r d i . U l a r g a p n i b ir j o y g a q o 'y i b a jr a lis h d i. T a n a b o y o 'z d o 'k o n i to m o n y o 'l o ld i. L e k in J o ' r a u n i b ir d a n cha- q ir ib qo ld i: - T a n a b o y , t o 'x t a ! - J o ' r a o t d a u n i n g o ld ig a kel- d i v a
e g a r q o s h ig a e n g a s h ib , T a n a b o y n i n g yu zig a tik ild i: - Sen x a fa b o 'l m a d i n g m i ? - d e b s o 'r a d i u se- k in g in a . - B ilasan m i, h ech v a q t t o p a o lm a y a p m a n -d a . Ilg a rig i p a y t l a r d a g i d e k d i l k a s h l i k q ilg im keladi. Necha yil k o 'r i s h m a d i k . U r u s h ta m o m b o 'ls a , y e n g ilr o q b o 'l a r , d e b o 'y l a g a n d i m , ta s h v is h k a m a y m a y a p ti. B a ’zan h a r xil f ik r la r b o s h in g g a k elib , m i j j a q o q m a y c h iq a sa n . X o 'j a l i k n i y u k s a ltir is h , x a lq n i t o 'y d i r i s h v a h a m m a p l a n l a r n i b a ja r is h k e ra k . O d a m l a r h a m a v v a lg i o d a m la r em as, y a x s h ir o q y a s h a s h n i x o h la s h a d i... A m m o d i l k a s h l i k q i l i b s u h b a t l a s h i b o 't i r i s h u la r g a n asib b o 'l m a d i , xoli o 't i r i s h g a f u r s a t ham to p i s h a ol- m adi. V a q t o ' t i b b o r a r d i, k e y in c h a lik esa kech b o i i b q o l g a n d i ... T a n a b o y x u d d i o 's h a k e z la rd a , t o q q a y ilq ic h i b o i i b b o rg a n id a , u y e r d a , k e k sa T o 'r g ' a y n i n g y i lq ila r i o ra sid a b ir y a rim y a s h a r s a m a n t o y n i b irin c h i m a r t a k o 'r g a n d i . 179
- M e ro sg a n im a q o ld iry a p s iz , o q s o q o l? Y ilq ila- rin g iz u n c h a l i k a y t a d i g a n em as-k u , a ? - d e b q o c h irim q ild i T a n a b o y o 's h a n d a kek sa y ilq ic h ig a , o t l a r s a n a lib , q o 't o n d a n h a y d a b c h i q a r i l g a n d a n keyin. T o ' r g ' a y a jin b o sg a n y u z id a b i r o n t a h a m t u k i y o 'q , q o tm a g in a , o 's m i r l a r d e k j i k k a k k i n a chol edi. B oshidagi q o 'y te r is id a n t i k i l g a n k a t t a k o n p a h m o q t e lp a g i x u d d i q o 'z iq o r in g a o 'x s h a r d i . B u n d a y c h o l l a r o d a t d a ep c h il, tili a c h c h iq va b a q iro q b o 'la d i. L ekin T o 'r g ' a y n i n g j a h l i c h iq m a d i. - Bori s h u , a n c h a y in y ilq ila r - d a , - d e b j a v o b berdi u p in a g in i b u zm ay . - M a q t a n a d i g a n j o y i y o 'q , b o q ib k o 'r s a n g bilasan . - O t a , m en s h u n c h a k i a y t d i m - q o ‘y d im -d a , - d ed i T a n a b o y m u ro saso zlik b ilan . - B itta s i bor! - d e b T o ' r g ' a y k o 'z ig a t u s h i b k e tg a n te lp a g in i k o 't a r i b q o ’y d i-d a , u z a n g id a t u r i b , q a m c h i sopi b ilan k o 'r s a td i: - O ' n g t o m o n d a o ' t l a b y u r g a n h u v anovi sa m a n to y . Z o 'r o t b o 'la d i. - Q a y si biri, h u v a n o v i k o p t o k d e k y u m - y u m a l o g 'i m i ? K o 'r i n i s h d a n u v o q q in a - k u , beli h a m k a lta g in a . - V a q t i d a n o ' t i b t u g 'i l g a n . Q u v v a t g a k irsa z o 'r b o 'la d i. - N im a fazilati b o r? Nimasi y a x s h i? - T u g 'm a y o 'r g ' a . - X o 's h , n im a q i p t i ? - B u n d a y la r n i k a m u c h r a t g a n m a n . Ilg a rig i zam on- la r d a u b e b a h o o t h is o b la n a r d i. B u n d a y o t u c h u n cha- v a n d o z y i g i t l a r p o y g a - u lo q la r d a jo n l a r i n i tik is h a r d i. - Q a n i k o 'ra y lik -c h i! - d e b t a k l i f e t d i T a n a b o y . U l a r o tla r ig a q a m c h i b osib, y ilq i l a r n i c h e k k a la b b o rish d i-d a , s a m a n t o y c h o q n i b ir c h e tg a c h iq a ris h d i va o ld ila r ig a so lib h a y d a b k e tis h d i. T o y n in g cho p g isi k e lib tu r a r d i . P e sh o n a sid a g i y o lin i s h o 'x s i l k i t i b p is h q ird i-d a , o 'r n i d a n q o 'z g ' a l i b , p r u j i n a l i o 'y i n c h o q o t d e k b ir ma- ro m d a s h ito b b ila n y o 'r g ' a l a b k e td i, k e y in y i l q ila r g a q o 's h il is h i u c h u n k a t t a y a r im d o ir a y a s a b a y la n ib c h iq d i. U n in g c h o p is h ig a m a f t u n b o 'l g a n T a n a b o y q ic h q irib y u b o rd i: - H o ‘-o‘- o ‘, q a d a m t a s h la s h in i q a ran g -a! Q a ra n g ! 180
- Sen nima deb o'ylovding! - deb g 'u r u r bilan ja v o b qildi keksa yilqichi. U lar y o 'r g 'a n in g ketidan tez y o 'r ttir ib borishar va poygadagi bolalardek qichqirishardi. U larn in g ovoz- lari
g o 'y o toychoqni savalayotgandek b o 'la r va u o'zini deyarli zo'riqtirm as, qadamini tob o ra tezlashtirib, lo'killam asdan bir tekis y o 'r g 'a la b borar edi. U larg a otlarini choptirishga t o 'g 'r i keldi, saman toy- choq esa hamon avvalgidek y o 'r g 'a la b borardi. K o'ryapsanm i, Tanaboy! - deb qichqirardi T o 'r g 'a y o td a telpagini silkitib chopib borayotib. - Ziyrakligini qara-ya, ovozingga qadam tashlaydi-ya! H a y t, hayt, hayt-e!
Saman toychoq n ihoyat yilqilarga kelib qo'shilganida, T o 'r g 'a y bilan T anaboy uni tinch qo'yishdi. Lekin o t larini sovitayotganda ham anchagacha hayajonlarini bosisholmadi. - Rahmat-e, T o 'r g 'a y aka, yaxshi ot yetishtiribsiz. K o'nglim ancha k o 'tarild i. - Yaxshi ot, - deb tasdiqladi chol. - Ammo ehtiyot b o 'l, - gardanini qashib, birdan qovog'ini solib oldi u. - K o'ziktirib qo'y m a. M ahm adonalik q ilib eldan bu- run gapirib yurma. Go'zal qizlar kabi yaxshi y o 'r g 'a n in g ham xushtori k o 'p bo 'lad i. Qiz taqdiri shundayki, yax shi odamga tushsa, ochilib ketadi, k o 'z k o 'r ib quvonadi, biron ahm oqning q o 'liga tushsa, qizni k o 'rib xafa b o'lib ketasan. Yordam ham bera olmaysan. Yaxshi o t ham xuddi shunday bo'ladi. Nobud qilib qo'y ish hech gap emas uni. Poygada qoqilib yiqiladi. - Tashvishlanm ang, oqsoqol, axir b unday ishga me- ning ham aqlim yetadi, kichkina bola emasman. - Ha, balli. Men shunchaki gapirdim qo'ydim -da. U ning oti Gulsari. Esingda tut. - Gulsari? - Ha. B u ltu r yozda nevaram mehmon b o 'lib kelgan- di. Bu otni unga o 'sh a qo'y gan. Sevib qolgandi. O 's h a v aq td a u qu lu n edi. Esingda tu t: Gulsari. T o 'r g 'a y ezma
chol chiqib
qoldi. Tun
bo'yi n a sihatgo'ylik qildi. Tanaboy uni sabr-toqat bilan ting- ladi. 181
U T o 'r g 'a y bilan xotinini manzildan y etti chaqirim narigacha kuzatib qo'y d i. Bo'sh o 'to v unga qoldi, endi u oilasi bilan birga shu o 'to v g a k o 'c h ib kirishi lozim edi. Boshqa o 'to v g a uning yordamchisi o'rnashishi kerak edi. Ammo hali yordamchi topishmagandi. Hozircha uning bir o'zi edi. X ayrlashayotganida T o 'r g 'a y yana: — Saman toyga hozircha tegm ay tu r, - dedi. - Hech kimga ishonib top sh ira ko'rm a. Bahorda o'z in g minishga o 'r g a t. Ha, e h tiyot bo'l. Egar urganingdan keyin q a ttiq haydama. Tizginini hadeb tortaversang, y o 'rg 'a si bu- ziladi, otni aynitib qo'yasan. T a g 'in qara, birinchi kun- lari issiqlab tu rib k o 'p suv ichib qo'ym asin. O yoqlariga suv tushib, oqbosh yara paydo bo 'lad i. Agar o'lmasam, minishga o'rg atg an in g d an keyin k o 'rsa tarsan ... T o 'r g 'a y unga yilqilarni, o 'to v n i, tog'-toshlarni qoldirib, k o 'ch-ko'lanlarini tu y a g a ortib, kampiri bilan jo 'n a b ketdi... Gulsari o'zi haqida qancha gap-so'zlar bo'lganini, yana qancha so'zlar aytilishini va bularning oqibati nim a bo'lishini bilsa edi!.. U y ilqilar orasida avvalgidek erkin yurardi. Chor atrofda hech narsa o'z garm agandi: hamon o'sha to g 'la r, o'sha maysalar va o 'sh a daryolar edi. F a q a t ularni chol o 'r n ig a q o 'n g 'i r shinel va soldatcha quloqchin kiyib olgan boshqa xo 'jay in haydaydigan bo'ldi. Yangi yilqi- chining ovozi xirildoq, lekin baland va kuchli edi. Yil qilar k o 'p o 'tm a y unga o 'rg a n ib qolishdi. Mayli, o'ziga shuni m a ’qul ko'rsa atro fd a aylanib yuraversin. Keyin esa qor yog'di. Q or tez-tez y o g 'a r va erimay uzoq y o ta r edi. O t l a r o 't- o 'la n topish uchun tuyoqlari bilan qor titkilashardi. X o 'ja y in n in g yuzlari qorayib, qo 'llari sham oldan tarashadek qotib ketdi. Endi u kigiz etik kiyib k a tta p o 'stin g a o 'ra n ib yurardi. G ulsaraning ju n la ri o 'sib ketgandi, shunday b o ‘lsa-da, u sovqotar, ayniqsa tu nlari q a ttiq sovuq yerdi. Ayozli tu n la rd a yil qilar bir yerga zich b o 'lib t o ‘planishardi-da, to quyosh chiqquncha ustlariga qirov tu sh ib , shu k o 'y d a turi- shardi. X o 'ja yin shu yerdan nari ketm ay yurar, q o 'lqop kiygach qo'llarin i bir-biriga urar, yuzini ishqalar edi. Ba’zan ko'rinm ay qolar va y ana paydo bo'lardi. Uning 182
ketmagani yaxshi edi. Q ichqirsa yoki sovuqdan tomoq qirsa yilqilar boshlarini dik etib k o'tarisha r, quloqlarini ding qilishar, am mo xo 'jay in lari yonlarida ekanligiga darrov ishonch hosil qilishib, tu n g i sham olning guvul- lashi, hushtagi ostida mizg'iy boshlashardi. O 's h a qish- dan buyon Gulsari T anaboyning ovozini bir umrga eslab qoldi. Bir kuni tu n d a t o g 'd a b o 'ron boshlanib, tikandek qu ru q qor yog'ib berdi. Q or ot yolining ich-ichiga kirar, dumini og 'irlash tira r, ko'zlarini ochtirmas edi. Yilqi lar bezovta b o 'lib qolishdi. O tla r bir-biriga tiqilishar, qaltirashar, qari biyalar q u lunlarini u y u rning o'rta sig a haydab, besaranjom bo'lishib pishqirishardi. U la r Gul- sarini eng chekkaga siqib chiqarishardi, u to 'd a n in g orasiga hech kira olmasdi. S hundan keyin u tepinib boshqalarni u yoq-bu yoqqa sura boshladi. Lekin shunga qaramay, hamon ichkariga kira olmay, b u tu n la y bir chekkaga chiqib qoldi. S h u n d a uyur ayg'iri rosa uning t a ’zirini berdi. U k o 'p d a n beri atrofni aylanib, kuchli oyoqlari bilan qorni bosib-yanchib, yilqilarni bir joyga y ig'ib yura r edi. B a ’zan boshini egib, quloqlarini chi- mirib, qayoqqadir bir chekkaga tashlanar, qorong'ilikda ko'rinm ay ketar, uning fa qat pishqirishi eshitilar, so'n g yana otlarn in g orasiga chopib q ay tib kelar, g'azabnok va baha y b at k o 'rin a r edi. U bir chekkaga chiqib ketgan Gulsarini payqab qolib, uni to 'sh i bilan bostirib keldi- da, orqasiga o 'girilib, keyingi tuyoqlari bilan uning biqiniga shunaqangi q a ttiq tepdiki, Gulsari og'r iqdan o 'l a r holatga keldi. U n ing ichida nim adir guv u llab ketdi, o g 'riq d a n qichqirib yubordi va yiqilib tushishiga sal qoldi. U boshqa o'zboshimchalik qilishga urinmadi. Biqini zirqirab og 'rirk an , zolim ay g 'ird an achchiqlanib uyurning bir chekkasidan qim ir etmadi. O tla r tinchib qolishdi, shu n d a u allaqanday cho'ziq uvlashni eshitdi. U hech qachon b o 'rin in g uvlashini eshitmagandi, bir nafas to m ir urishi t o 'x ta b , badani muzlab ketganligini sezdi. Y ilqilar cho'chib tushishdi. U la r quloqlarini ding qilib qimir etm ay turishardi. Ammo bu s u k u n at vahi- mali edi. Hamon shuvullab y o g'ayotgan qor Gulsari- ning k o 'tarilg a n tu m sh u g 'ig a tushib yopishib qolardi. 183
X o'ja y in qayerda qoldi? Shu daqiqada u judayam kerak edi, loaqal ovozini eshitsa, p o 'stin in in g dudli hidini hidlasa! U b o 'lsa y o'q. Gulsari bir chekkaga ko'z qirini tashladi va q o 'rq u v d a n qotib qoldi. Yon tom ondan qorda sudralib allaqa nday k o 'la n k a lip etib o 'tg a n d e k bo'ldi. Gulsari birdan o'zini orqaga tashladi va shu zahoti yilqilar hurkib joyidan q o 'zg'alishdi. Es- hushini y o 'q o tg a n o tla r q a ttiq kishnab, baravariga zul- m at og'ushiga otilishdi. Endi ularni t o 'x t a t a oladigan hech qanday kuch y o 'q edi. O tla r tog' o 'p irilg a n d a qoyadan uzilib tushgan toshlar kabi bir-birlarini itarib, kuchlarining boricha o lg 'a tom on talpinishardi. Gulsari hech narsani tushunm ay, terlab-pishib, jon-jahdi bilan chopib borardi. S h u n d a birdan o 'q ovozi eshitildi, keyin yana gum burladi. O tla r chopib ketayotgan egalarining darg'azab qichqirig'ini eshitishdi. Qichqiriq q aye rdandir yon tom ondan eshitildi, keyin bu qichqiriq o tlarning yo'lini kesib o 't a boshladi, so 'n g old tom ondan eshi tildi. U la r endi bu to 'x to v siz eshitilayotgan ovozga yetib oldilar: bu ovoz ularni o'z o rtid an ergashtirib borardi. X o'ja y in ular bilan birga edi. U oldida, har lahzada jarlik yoki daraga yiqilib tushish xavfi ostida chopib borardi. U endi b o 'g 'iq ovoz bilan qichqirardi, keyin xirillay boshlardi, am mo ovozi tinmasdi: «H ayt, hayt, hayt-a-hayt!» O tla r t a 'q i b qilayotgan dahshatdan qutulish uchun uning izidan chopishardi. Tongga yaqin Tanaboy yilqilarni eski joyiga haydab keldi. F a q a t shu yerdagina o tla r to 'x ta s h d i. Y ilqilar ustidan quyuq tum an kabi b u g ' k o 'ta rila rd i, o tlarn in g biqinlari k o 'tarilib -tu sh ib tu rar, boshlaridan kechirgan d ahsha tda n hamon qaltirashardi. U lar q or yeyishardi. Tanaboy ham qor yerdi. U tizzalab o 'tir ib olib, og'ziga siqimlab qor tiqardi. Keyin u yuzini kaftlari orasiga olib, qimir etm ay uzoq o 'tird i. O sm ondan hamon yog'ayotgan qor otlarn in g issiq sag'risida darrov erib, loyqa, sarg'ish tom chilarga aylanib, pastga oqib tushardi... 184
• * • Q alin q o rla r erib, o 't l a r k o 'k a rib qoldi. Gulsari tez etga kirdi. Y ilqilar tu lla b , terilari y iltillab qoldi. Endi qish va yem-xashak tanqisligi o rtd a qolgandi. Bu qi- yinchiliklar allaqachonoq o tlarn in g esidan chiqib ketgan va buni fa q at u larning egasigina x o tirlar edi. Sovuq, bo'ronli tu n la r yodida, egar ustida qotib o 'tirg a n payt- lari muzlab qolgan q o ‘l va oyoqlarini gu lx an yonida isita tu rib , y ig 'la b yuborm aslik uchun lablarini tishlagan vaqtlari yodida uning. Bahorda yer yuzini y u p q a muz bilan qoplab olgan «yut» yodida, o 'sh a n d a uyurdagi nochor yilqilar halok bo'lganligi, to g 'la rd a n tushib, kol xoz idorasida ko'zini yerdan uzmay o tlarn in g o'lganligi haqidagi a k tg a imzo chekkanligi va birdan g'a zabnok bo 'lib , rais stoliga m usht urib baqirgani - hammasi yodida. - Sen menga bunaqa qarama! Men senga fashist emasman, - degan edi T anaboy o'shanda. - Y ilqilar uchun otx o n a qani, yem-xashak qani, suli qani, tuz q an i? E ’tiborsiz qolib ketganmiz! Axir x o 'jalik n i sh u n day olib borish kerak deyilganm i? Q ara, qanaqa yirtiq- yamoq kiyimda yuribmiz! O 'tovlarim izni ko'r, qanday yashayotganligimizni ko'r! T o 'y ib non yemaymiz! H a tto urushda ham b undan yuz m arta yaxshi yashardik. Sen bo'lsan g menga, bu otlarni g o 'yo men o'zim b o 'g 'ib o 'ld irg an d e k o'qrayasan! Raisning mum tish la b qolgani, uning rangi bo'zarib ketganligi hali ham esida edi uning. S o 'n g ra esa o'z so'zlaridan uyalib ketganligi va uzr so'ray boshlagan- ligini ham eslaydi u. - Sen... kechir meni, qizishib ketdim , - deb duduq- lanib, z o 'r g 'a tilg a kirgandi u shunda. - Sen meni kechirishing kerak, - dedi unga J o 'ra . Rais omborchi ayolni chaqirib: - T anaboyga besh kilo un ber, - deganda, bu undan ham b esh b a tta r uyalib ketgandi. - Yasliga nima beramiz? - Q a n aq a yasli? Doim sen ham m a narsani chalkashti- rib yurasan! - Ber! - deb buyurdi J o 'r a , q a t ’iy qilib. Tanaboy, yaq in d a su t sog'ila boshlandi, qimiz bo'ladi, 185
deb un olishdan bosh tortm oqchi edi-yu, lekin raisga nazar tash lab va uning laqillatganini payqab, indamay q o 'y a qolishga m ajb u r bo'lg an d i. Keyinchalik shu undan qilingan ugra oshdan icharkan, h a r gal og'zini kuydirib olardi. Shunda qoshiqni tashlab: - Bu nimasi, og'zimni kuydirmoqchimisan? - der edi. - Sovitib iching, kichkina emassiz-ku, - deb bamay- lixotir javob berardi xotini. Esida uning, hammasi esida... Mana, may oyi yetib keldi. A yg'irlar kishnashar, bir- birlari bilan urishib, begona u y urlardan yosh biyalarni haydab olib ketishardi. Yilqichilar urishqoq otlarni quvib yuborish uchun kuyib-pishib chopishar, bir-birlari bilan so'k inishar, b a ’zan o'zlari ham yoqalashib ketishar, qamchi k o 'ta rish a r edi. G ulsarining b u lar bilan ishi yo'q edi. Bir yoqdan y o m g 'ir yog 'ib , bir yoqdan oftob chiqar, tu y o q la r ostida o 't u nar edi. O 't l o q l a r yam-yashil, ufqda esa tizm a to g 'la r tepasida oppoq qorlar yarqirab tu rard i. O 's h a bahorda saman y o 'r g 'a yoshlikning ajoyib davrini sura boshlagan edi. Bir yarim yasharli k a lta dumli, pahm oq toychadan kelishgan, baq u v v a t ayg'irga aylanib borayotgandi. U n ing bo'yi o'sdi, tanasi yumshoq tarh la rin i y o 'q o tib , u c h b u rc h a k shakliga kira boshla- gandi - k o'kragi keng, orqasi ingichka edi. Kallasi ham y o 'r g 'a o tlarnikidek ozg'in, peshonasi d o 'n g , ko'zlarining oralig'i keng, lablari y ig'iq va ta ra n g edi. Ammo uning chopishdan boshqa ishi y o 'q bo 'lib , shu sababdan ham xo'jay in ig a k o 'p tashvish orttirard i. O 'z tengdoshlarini orqasidan ergashtirib, bularning orasida uchar yulduzdek chopib yurardi. A llaqanday bitm as-tuganm as kuch uni to g 'la rg a , yon b ag 'irla rd a n pastliklarga, toshli qirg'oq, tik so'qm oqlar b o 'y lab baland-past joylarga haydardi. H a tto yarim kechada, y u lduzlar ostida uyquga ketganida ham oyoqlari tagidagi zaminning qochib ketayotganligi, yoli va q u loqlarida sham olning h ushtak chalayotganligi, tuyoqlari taqillayotganligi tushiga kiradi. U o'z iga bevosita aloqador bo'lm agan ham m a nar- saga qanday qarasa, xo'jay in ig a ham xuddi shunday qa- rardi. Uni sevmasdi ham, shuningdek unga hech qanday adovati ham y o 'q edi, chunki u x alaq it bermasdi. F aqat 186
uzoqqa chopib ketishganida, ularni quvib so'k inardi. B a ’zan saman y o 'r g 'a n in g sag'risiga ukruk - sirtmoq bilan bir-ikki urib qolishga ulgurardi. B unday p aytda G ulsarining b u tu n tanasi titr a b ketar, am mo k altakda n k o 'r a zarbning to 's a td a n kelib tushganligidan cho'chib ketardi, shunda u qadamini yan a d a tezlashtirar edi. U yilqilar yoniga q a ytayotib qanchalik tez chopsa, ukrukni k o 'n d a la n g tu t ib izma-iz quvib kelayotgan xo'jay in ig a shunchalik k o 'p yoqardi. Y o 'r g 'a o 'z ortidan ruhlanti- ruvchi qichqiriqlarni, xo 'jay in in in g egar ustida o 'tirg a n c h a o 'la n ay ta boshlaganini eshitar, bunday dam larda u egasini yaxshi k o 'rib k etar edi, qo'shiq ostida chopishni xush k o'rardi. Keyinchalik u bu q o 'shiqlarni yaxshi bilib oldi - ularning orasida har xili, quvnog'i va g'am gini, uzun va qisqasi, so'z bilan va beso'z aytiladiganlari ham bor edi. U x o 'ja y in in in g yilqilarga tu z yedirishini yaxshi k o'rardi. Q oziqlar ustida o 'rn a tilg a n uzun ta x ta o x u rg a egasi yalam a tu z parchalarini tashlardi. Butun yilqilar yopirilib kelardi, ana rohat, ana maza. Uni q o 'lg a tushirgan ham shu tu z bo 'ld i. Bir kuni xo'jay in bo 'sh chelakni ta q illa tib chalib, otlarni * p o ‘, p o ‘, po'!» deb chorlay boshladi. O t l a r chopib kelishdi. Gulsari boshqalarning o 'rta sid a tu rib tu z yalardi va xo'jayini sherigi bilan birga q o 'lla rid a sirtmoq bilan yilqilarni aylana boshlaganidan sira ham bezovtalanmasdi. Buning unga daxli y o 'q edi. U k ru k bilan miniladigan otlarni, sog'iladigan biyalarni va boshqa yilqilarni tutisha rdi, lekin unga tegishmasdi. U erkin edi. Birdan qil sirtmoq uning boshidan sirg 'a lib tushib, b o 'y n id a osilib qoldi. Sirtm oq uni q o 'r q itib yuborm aguncha, Gulsari nima bo'layotganligini tushunm asdan tuz yalashda davom etaverdi. Boshqa o tla r b o 'yinlariga ukruk tashlanganida o'zlarini har yoqqa tash lard ilar, oyoqlarini k o 'ta r ib sap- chirdilar, Gulsari bo'lsa qimir etmadi. Lekin daryoga chopib borib suv ichgisi kelib qoldi. B o'ynidagi sirt moq esa to rtilib , uni t o 'x t a t i b qo'ydi. Bunaqasi sira bo 'lm agandi. Gulsari sapchib o'z ini orqaga tashladi, ko'zlari ola-kula b o 'lib xirillay boshladi, s o 'n g shiddat bilan old oyoqlarini osmonga tik k a k o 'ta rd i. Atrofdagi o tla r birpasda tu m ta ra q a y qochib ketishdi, shu n d a u 187
o'z ini qil arqonda ushlab tu rg a n odam lar o 'r ta s id a k o 'r di. Egasi oldinda, uning orqasida esa ikkinchi yilqichi tu rard i. Yaqindan beri bu yerda paydo b o 'lib qolishgan va yilqilar tevaragida tinm ay ot choptirib, uning joniga tekkan yilqichilarning bolalari ularni o 'r a b olishgandi. Y r ani dah sh a t bosdi. U ta g 'in bir sapchib oyoq larini baland ko 'tard i, s o 'n g yana osmonga sapchidi, ko'z o 'n g id a quyosh olovli doiralarga b o 'lin ib xiralashib ketdi, to g 'la r, yer, od am lar qulab, chalqanchasiga yi qilib tu sh a rk a n , ko'z oldini bir lahza qop-qora, vahimali bo'shliq qopladi, u bu bo'shliqni oldingi oyoqlari bilan te pkilab turardi. Ammo u qancha tipirchilam asin, sirtm oq bo'ynini borgan sari q attiq ro q siqib borardi, y o 'r g 'a sam anning nafasi b o 'g 'ilib , o'zini odam lardan chetga olish o'rniga, ularga tashlandi. O d a m lar o'z larini olib
qochishdi, sirtmoq bir d aqiqa bo'shashdi va u odam larni sudrab chopib ketdi. Ayollar qichqirib, bolalarini o 'to v la rg a hayday boshlashdi. Lekin sudralishib borayotgan yil qichilar o 'rin la rid a n tu rib olishga ulgurishdi va sirtmoq y ana G ulsarining bo 'y n id an siqa boshladi. Bu gal u shu q adar q a ttiq siqdiki, nafas olib bo'lm adi. Shunda u boshi aylanib, nafasi b o 'g 'ilib , t o 'x t a b qoldi. X o'ja y in arqonni q o 'lid a n chiqarmay, yon tomondan G ulsarining yoniga yaqinlashib kela boshladi. Gulsari uni bir ko'zi bilan k o 'r ib turardi. X o 'ja y in n in g kiyim- lari tilka-pora b o 'lib ketgan va yuzlari shilingan edi. Ammo shunga qaram ay uning ko'zlarida g'a zab uchqun- lari krinmasdi. U o g'ir nafas olar va yorilib ketgan lablarini chapillatib, sekin shivirlab gapirardi: - Тек, tek, Gulsari, q o 'rq m a , t o 'x t a , to 'x ta ! U n ing ortidan arqonni b o 'sha tm ay, eh tiyotkorlik bi lan yordamchisi yaqinlashib kela boshladi. X o'ja y in ni hoyat qo'lini cho'zib saman otga yetkazdi, uning boshini siypadi, o'girilm ay tu rib yordamchisiga: - Yuganni ber, - dedi. U yuganni uzatdi. - Тек tu r, Gulsari, tek tu r, jonivor, - d e r edi xo'jayin. S o 'n g y o 'r g 'a n in g ko'z larini kafti bilan berkitib tu rib , boshiga yugan soldi. 188
Endi uni jilovlash va egarlash kerak edi. Kallasiga yugan tashlaga nida Gulsari xirillab, qochishga urinib ko'rdi. Lekin egasi uning yuqori labidan ushlab qolishga ulgurdi.
- Burov sol! - deb qichqirdi u yordamchisiga. Yordamchisi chopib kelib, o tn in g labiga qayish burov soldi va g 'a lta k n i ay lantirgandek tayoq bilan buray boshladi. Y o 'r g 'a o g 'riq azobidan o rqa oyoqlariga o 'tirib qoldi va ortiq qarshilik ko'rsatm adi. Sovuq tem ir suvluq tishlariga ta q illa b tegdi va ezuvlarini yirib yuborgudek bo'ldi.
U ning ustiga nim adir tashlashdi, beliga qa yish solib shunday tortishdiki, ko'kragi qisilib, tebranib ketdi. Bular ham ko'z iga ko'rinm ay, endi lab-lunjidagi d ahshatli o g 'riqnigina sezardi, xolos. Ko'zlari kosasidan chiqib ketayozgandi. Na qim irlab, na nafas olib bo'lardi. U h a tto egasi qachon va qanday qilib ustiga minib olganligini ham sezmay qoldi va tu m sh u g 'id a n burovni olishgandagina o'z iga keldi. H am m a yog'id an qayish bilan to rtilg a n va og'irlashgan ot hech narsani tu sh u n a olmay bir-ikki m in u t tu rib qoldi, keyin yelkasi osha ko'z qirini tashlab, birdan us tid a odam borligini k o'rdi. C h o 'ch ib o'zini bir chekkaga otdi, lekin suvliq og'zini yirar, odam ning oyoqlari esa biqinlariga q a ttiq botib tu r a r edi. Saman oldingi oyoq larini tik k a k o 'ta rd i, g'a zab n o k va jo n achchig'i bilan kishnadi, shataloq otib u yoqdan-bu yoqqa y u g u rib y e ld i va o'zini bosib tu rg a n ham m a yukni ustidan uloqtirib tashlash uchun kuch to 'p l a b bir tom onga tashlandi, biroq ikkinchi uchini boshqa bir o tliq odam mahkam ushlab tu rg a n arqon uni q o 'y ib yubormasdi. S h u n d a u doira yasab chopa boshladi va doiradan chiqib qochish payiga tushdi. Biroq doiradan ketib bo'lm asdi. O dam- larga xuddi mana shunisi kerak edi. Egasi uni qamchi bilan urib tu ra r , etik poshnasi bilan n iqtardi. Shunday b o 'lsa ham saman uni ikki m arta ustidan ulo q tirib ta s h ladi. Ammo u o 'r n id a n t u r a r va yana egarga minardi. Bu holat shu yo'sin d a uzoq, ju d a uzoq davom etdi. U n ing boshi aylanardi, atrofdagi yer, o 'to v la r aylanardi, uzoqlarga ta rq a lib ketgan o tlar, to g 'la r, osmondagi bu- 189
lu tla r aylanardi. Keyin u charchadi va qad a m la b yurib ketdi. J u d a chanqadi. Ammo unga suv berishmasdi. Kechqurun ustidan egarni olmay, faqat ayilini salgina bo'sh a tib , uni ot qoziqqa q a n ta rib qo'yishdi. Jilovi egarning qoshiga q a t tiq o 'r a b b o g 'lab q o 'yilganidan, boshini tik tu tish g a t o 'g 'r i kelar va bu holda yerga yota olmas edi. Uzangi- lar k o 'tarilib , egar qoshiga ilib qo'yilgandi. Tun bo'yi shu t a x litd a tu rib chiqdi. U o'z boshidan kechirgan bu g 'a ro y ib narsalarning hammasidan dovdirab, esankirab tik k a tu rard i. O g'zidagi suvluq hamon unga x a la q it be- rar, salgina qimirlasa og'zini o g 'r ita r , tem irning mazasi ham yoqimsiz edi. Shishib ketgan ezuvlarini suvluq shilib yuborgandi. Qornidagi qayish qiyib yuborgan jo ylari achishardi. Egar tagidan qo'yilgan n am at terlik ham belini og 'ritard i. J u d a - ju d a suv ichgisi kelardi. U daryoning shovullashini eshitar va bundan chanqog'i yan a d a kuchayardi. U yoqda - daryoning narigi betida har v aqtdagidek y ilqilar o 't l a b yurishardi. K o 'p tuyoq- larning ta q ir-tu q u ri: otlarn in g kishnashi va yilqilarning tungi qichqirig'i eshitilardi. O 't o v l a r oldidagi odam lar g u lx a n la r yonida o 'tirib olishar, bolalar itlarni mayna qilib vovullashardi. U bo'lsa o'z joyida tu rar, hech kimning u bilan ishi y o 'q edi. S o 'n g oy k o 'tarild i. T o g 'la r zulm at q u ch o g 'id a n ch i qib, oyning sarg'ish nuri ostida sekin te b ra n a boshladi. Y ulduzlar tobora yerga yaqinlashib, yorqinroq porlardi. U b ir joyga mahkam bog'lan g a n ic h a qimir etm ay tu ra r va uni kimdir izlar edi. U o'zi bilan birga o'sgan va o'zidan hech ajralm aydigan jiy ro n qunan n in g kishnashini eshitardi. Q u n a n n in g peshonasida oq qashqasi bor edi. U saman toy bilan chopib yurishni yaxshi k o'rardi. A yg'irla r uning ortidan quva boshlashganda, u tutq ic h bermas, y o 'r g 'a toy bilan birga ulardan uzoqqa qochib ketar edi. Jiy ro n qunan hali yoshiga yetm agan edi, s a man toy ham yosh edi. H ali u boshqa a y g 'ir la r jiyron qunan bilan qilmoqchi b o 'lg an ishni qiladigan yoshga yetm agan edi. M ana u qaydadir, ju d a yaqin jo y d a kishnadi. Ha, bu o'sh a q u n an edi. Saman toy uning ovozini aniq tanidi. 190
S o 'n g javob qaytarm oqchi b o ‘lardi-yu, am mo shilinib, shishib ketgan og'zini ochgani qo 'rq ard i. J u d a ham og'rirdi. Nihoyat, q u n an uni izlab topdi. O y d in d a pesho nasidagi oq yulduzchani y a ra q la tib chopib keldi. Dumi v a oyoqlari h o 'l edi. U daryoni kechib o 'tib , o'zi bilan birga suvning sovuq nafasini keltirgandi. Tum shug'ini tirab , yumshoq, iliq lablarini tegizib, uni iskay bosh ladi. Q un a n erkalanib pishqirar, uni o'zi bilan birga ketishga chorlar, saman toy b o 'lsa jo yidan q o 'z g 'a la ol masdi. S o 'n g qunan uning b o 'yniga kallasini q o ‘ydi-da, tishlari bilan yollari orasini qashiy boshladi. Saman toy ham uning bo'y niga kallasini qo'ydi-da, tishlari bilan yollari orasini qashiy boshladi. Saman toy ham uning b o 'y n ig a kallasini qo'yishi va yag 'rin in i qashishi kerak edi. Ammo uning mehribonligi m ehribonlik bilan javob q ay tara olmasdi, h a tto qim ir etishga ham holi kelmas, u chanqagan edi. Q u n a n chopib ketganida, to uning soyasi daryo ortidagi tu n qorong'iligiga singib ket- guncha orqasidan q arab qoldi. Keldi-yu ketdi. Sam an ning ko'zlaridan tirq ira b yosh chiqdi. Yirik-yirik yosh tom chilari tu m sh u g 'id a n oqib, oyoqlari ostiga sekingina du m alab tushardi. Saman y o 'r g 'a um rida birinchi m arta yig 'lay o tg an edi. E rta ton g d a x o 'ja y in keldi. U atrofdagi ko 'm -k o 'k to g 'la rg a qaradi, kulimsirab bir kerishib oldi, suyaklari zirqirab og'rig a n id a n ingrab qo'ydi. - O h, Gulsari, kecha meni rosa sudrading-a. Nima? Sovqotdingm i? Voy seni qara-yu. H a, durust. U y o 'r g 'a n in g b o'ynini silab-siypadi va unga qanday- dir iliq, hazilomiz so'z larni gapira boshladi. O da m nima- larni gapirayotganini Gulsari qayoqdan bilsin? Tanaboy b o 'lsa shunday derdi: Ha, xafa bo'lm a, birodar. U m r bo'yi ishsiz, bekor yur- m aysan-ku, axir. K o'nikib qolasan, ham m a ish o 'n g lan ib ketadi. Q iynalding-a, hechqisi y o 'q , busiz bo'lm aydi. Hayot m ana shunaqa, birodar, t o 'r t t a l a tu y o g 'in g n i ham taqalaydi. Q a yta ga, keyinchalik y o 'lin g d a uchragan har bir toshga t a ’zim qilib yurmaysan. Q orning ochdimi, a? C h an qadingm i? Bilaman... U samanni daryo tom on yetak la b ketdi. Y aralangan 191
og'z idan su vlug'ini avaylab chiqardi. G ulsari titrab- qaqshab suvga tashlandi, sovuqdan ko'zlariga yosh keldi. O h, suv naq a d ar mazali edi, u buning uchun odam dan qanchalik m innatdor edi! S hunday qilib, oradan k o 'p v aq t o 'tm a y u egarga shunchalik k o 'n ik ib ketdiki, uning og'irligini deyarli sezmay qo'ydi. O 'z ustida chavandozni olib yurish yengil va ko'n gilli b o 'lib qoldi. C havandoz jilovni hamisha sal to rtib yurar, u bo'lsa bir m arom da oyoq tashlab, y o 'r g 'a la b oldinga intilar edi. U egar ostida shunchalik tez va tekis yurishga o 'rg a n g a n ediki, odam lar qoyil qolib: - Ustiga bir chelak suv q o 'y - bir tomchi ham to'kilm aydi! - deyishardi. Avvalgi yilqichi T o 'r g 'a y chol Tanaboyga shunday dedi: - R ahm at, yaxshi o'r g atib sa n . Y o T g 'a n g n in g yulduzi charaqlashini endi ko'rasan! I ll
Eski arava
g 'ild ira k la ri kimsasiz y o 'ld a sekin
ichilla b borardi. B a ’zan g 'ild ira k la r n in g tovushi eshitilmay qolardi. H oldan toygan y o 'r g 'a t o 'x t a b qolar, s u k u n at c h o 'k k a n dam d a yuragining gup-gup, gup-gup etib urayotganligi q u lo g 'ig a c ha lina r edi. Keksa Tanaboy o tning nafasini rostlab olishini kutib tu ra r , s o 'n g y ana uning jilovidan t o r ta r edi: - Ketdik, Gulsari, ketdik, qara, q o rong'i tushib qoldi.
U la r bir yarim soatlarcha yurishdi, keyin y o 'r g 'a taq q a t o 'x t a b qoldi. U aravani ortiq to r ta olmasdi. Tanaboy yana o t atrofida aylana boshladi. - Senga nima bo 'ld i, Gulsari, a? Q ara, tezda tu n kiradi! Lekin ot uni tushunm asdi. Gulsari h a tto kallasini k o 'tarishga ham majoli qolmagan, boshini silkitib, chay- qalib tu rard i. Q u lo g 'ig a esa hamon yuragining gup-gup, gup-gup urishi eshitilardi. Kechir meni, - dedi Tanaboy. - D arrov fahmim 192
yetm aganini qara-ya. Q u rib ketsin bu arava ham, egar- j a b d u q ham, seni bir am allab uyga yetkazib olsam bo'lgani. U p o 'stinini yerga tashladi va shoshib-pishib otni aravadan chiqardi, boshidan xom utni oldi-da, hamma anjom larni aravaga tashladi. - M ana vassalom, - dedi u va p o 'stinini kiyib ara vadan chiqarilgan saman otiga qaradi. Xomutsiz, anjom- siz, haddan ortiq k a tta kallali ot hozir kechki sovuqdan c h o ‘l o 'r ta s id a arvohdek tu rard i. - Yopiray, Xudoyim-e, qay ahvolga tu shib qolding, G ulsari? - deb pichirladi Tanaboy. - Agar seni hozir T o 'r g 'a y ko'rganidam i, g o 'r id a t i k tu ra rd i... U sam anning jilovidan to rtd i, ular yana asta yurib ketishdi. Qari ot va keksa odam. Arava o rtd a qolib ketdi, oldinda, g 'a r b tom onda y o 'ln i q ora m tir binafsha ra ng zulm at bosib kelayotgandi. Tun to g 'la rn i c hulg'a b, ufqni
berkitib, cho'l
ustiga unsiz-tovushsiz yoyilib kelardi.
T anaboy yurib borarkan, uzoq yillar davomida samani bilan bo g 'liq b o 'lg an voqealarni eslar va alamli kulim sirab, odam lar h aqida o 'y la r edi: «Biz hammamiz mana shunaqamiz. Um rim izning oxirida, birortamiz o g 'ir kasal b o 'lib qolganimizda yoki d u nyodan o'tayotganim izda bir-birimizni eslaymiz. Ana shunda kimni yo'qotganim iz, u qanday odam bo'lganligi, nimasi bilan dong chiqar- ganligi, qanday ishlar qilganligi bird an hammamizga ayon b o 'lib qoladi. Tilsiz m axluq haqida nima deyish m um kin? Gulsari kimlarni olib yurmadi axir? K imlar uni minmadi! Mana, qarishi bilan ham m a uni unutdi- q o 'ydi. Endi oyoqlarini z o 'r g 'a sudrab yuribdi. Q anaqa o t edi-ya!..» S o 'n g u yana o 'tg a n voqealarni eslay boshladi va ko 'p d a n beri xayolan o 'tm ish kunlariga qaytm aganligiga o'zi ham hayron bo'ldi. Q a c honlardir b o 'lib o 'tg a n ish- larning hammasi uning xotirasida jo n la n a boshladi. Hech narsa ham yo'qolm as ekan. Ilgarilari u o 'tm ish haqida kam o 'ylardi yoki, t o 'g 'r ir o g 'i, o'ylash uchun o'ziga-o'zi yo'l qo'y m asdi, endi-chi, o 'g 'li va kelini bilan bo'lgan gap-so'zdan keyin kuni tu g a b borayotgan saman o tning 7 - 2641
193 jilovidan ushlab, y o 'ld a borarkan, o 'tg a n yillarni alam va hasrat bilan eslardi va bu yillarning hammasi uning ko'z o 'n g id a yaqqol gavdalanardi. U o'z xayollari bilan band b o 'lib qadam tashlab borardi, saman esa jilovini tob o ra o rtg a to rtib , sudralib kelardi. C holning q o 'li to lib qolganida, jilovni boshqa yelkasiga oshirar va yana y o 'r g 'a n i sudrab ketardi. Keyin, b unday yurish malol kelib qoldi va sam anga dam berish uchun to 'x ta d i. O 'y l a b tu rib , o tn in g kallasidan yuganini chiqarib oldi. - O ld in d a yur, holing kelganicha yur, men orqang- dan boraman, seni tash lab ketm aym an, - dedi u. - Qani, yur, asta-asta. Endi saman oldinda, T anaboy esa yelkasida yugan, o rq a d a borardi. U yuganni hech tashlam aydi. Gulsari to 'x ta g a n id a , Tanaboy, u kuch y ig 'ib olsin, deb kutib tu ra r , so 'n g y ana y o 'ld a sudralib ketishar edi. Q ari ot va keksa odam. Bir v a q tla r Gulsari m ana shu y o 'ld a n orqasida chang-to'zon qoldirib yelib o 'tg a n in i eslab, Tanaboy g 'a m g in kulimsirab qo'ydi. C h o 'p o n la r m ana shu chang- to 'zo n d a n saman o tning chopib o 'tg a n lig in i bilib olish- larini aytishardi. Tuyoqlari ostidan
chiqqan chang
c h o 'ld a oppoq b o 'lib suzar va shabada y o 'q kunlari esa xuddi reaktiv sam olyotning tu tu n id e k y o 'l ustida mual- laq osilib tu rard i. B unday d am larda ch o 'p o n kaftini ko'z lari ustiga soyabon qilib o'zicha: «Gulsari kelyapti! Bu o 'sh a Gulsari!» derdi va issiq sham olda yuzini kuy dirib, bu o t ustida yelib kelayotgan b axtli kishi haqida hasad bilan o'y lard i. D o n g 'i ketgan m ana shu y o 'r g 'a d a yurish qirg'iz uchun b u y u k sharaf edi. Gulsari kolxoz
raislaridan qanchasini ko'rgandi. U larn in g har xili - aqlli va ten tak lari, sofdil va vij- donsizlari bo 'lard i. Ammo hammasi ham o'z raisligi- ning birinchi kunidan to so'nggi tu n igacha saman otni minib o'tish g an d i. «Qani endi u lar? E rtad a n kech gacha ularni olib yurgan Gulsarini goho-goho eslab q yisharm ikin?» - deb o 'y la rd i Tanaboy. U la r n ihoyat jarlik ustidagi k o 'p r ik k a yetib olishdi. Bu yerda y ana to 'x ta sh d i. Saman ot yerga yotish uchun 194
oyoqlarini buka boshladi, lekin Tanaboy bunga y o ‘1 qo'yishi mumkin emasdi: keyinchalik hech qanday kuch bilan uni joyidan tu rg 'iz a olmasdi. - Tur, tur! - deb qichqirib yubordi u va tizgin bilan o tn in g kallasiga tushirdi. S o 'n g urgani uchun o'zidan xafa b o 'lib , yana baqira boshladi: - Nega tu- shunm aysan, axir? Harom o'lm oqchim isan? Bunga si- rayam y o 'l qo'ym aym an! Tur, tu r, deyman! - deb u o tning yolidan tortardi. Gulsari oyoqlarini zo'r-bazo'r tik la b oldi, o g 'ir ing- radi. Q o ro n g 'i b o 'lsa ham o tn in g ko'z iga qarashga T anaboyning yuragi dov bermadi. U otn i silab-siypadi, u yer-bu yerini paypaslab k o 'rd i, s o 'n g qulo g 'in i uning chap biqiniga tu td i. U yerda, o tning k o 'k rag id a yuragi xuddi y o 'sinlarga o 'r a lib qolgan tegirm on parragidek p ixillab z o 'r g 'a urib tu rard i. U to beli qaqshaguncha o tn in g yonida shu k o 'y d a uzoq egilib turdi. Keyin qaddini rostlab, boshini silkidi, xo'rsindi, so 'n g tavak- kal qilish - ko 'p rik d a n o 'tg ac h , soy yoqalab boruvchi so 'q m o q q a burilishga q aror qildi. Bu so'qm oq to g 'liq q a olib chiqardi va uyga tezroq yetib olish m um kin edi. T o 'g 'r i, tu n d a adashib qolish ham hech gap emas, ammo Tanaboy o'z iga ishonardi, bu yerlarni k o 'p d a n beri bi- lardi, faqat ot chidash bersa bo'lgani. Chol shular h aqida o 'y la r ekan, uzoqdan yo'lovchi m ashinaning chiroqlari porlab k o'rindi. C hiroqlar zul m at q u chog'idan bir j u f t yorqin shar kabi to 'sa td a n qalqib chiqdi-da, uzun, tebranuvchi y og'dulari bilan o'z oldidagi y o 'lni paypaslab tez yaqinlashib kela boshladi. Tanaboy saman ot bilan k o 'p rik yonida tu rard i. Mashi- na ularga hech qanday yordam bera olmasdi, shunday b o 'lsa ham Tanaboy uni, sababini o'zi ham bilmasa-da, k u tib tu rard i. «Nihoyat, loaqal bittasi uchradi» - deb o 'y la d i u y o 'ld a odam lar paydo b o 'lganligidan m am nun bo'lib. Y uk mashinasining chiroqlari o 't k i r nurlari bilan uning ko'zlarini qam ashtirgan edi; u ko'z larini qo'li bilan berk itib oldi.
Mashina kabinasida o 'tirg a n ikki kishi k o 'p rik yo- nidagi qari kishi va uning oldida g o 'yo ot emas, balki odam ga ergashib olgan itga o 'x sh a b tu rg a n egarsiz, 195
yugansiz qirchang'ini k o 'rib , hayron qolishdi. T o 'g 'r i tushgan y o ru g 'lik chol va otni bir lahza yoritib yubordi va u lar birdan jismsiz oppoq shaklga aylanib qolgandek bo'lishdi. - Tavba, tu n yarmida bu yerda nima q ilib y urib d i? - dedi shofyorning yonida o 'tirg a n quloqchinli nov- cha yigit. Bu o 'sha , anovi yoqdagi arava shuniki, - deb tu- shuntirdi shofyor va mashinasini to 'x t a t d i . - Sizga nima bo'ldi, chol? - deb qichqirdi u kabinasidan boshini chiqarib. - Y o'ld a aravani tash lab ketgan sizmisiz? - Ha, men, - deb ja v o b berdi Tanaboy. - Shunaqa deng. Q arasak, y o 'ld a shalag'i chiqqan arava yotibdi. A trofda hech kim yo 'q . Abzal-anjomini olmoqchi edik, u ham hech narsaga arzimas ekan. Tanaboy indamadi. Shofyor mashinadan tushdi, aroqning o 't k i r bad b o 'y hidini cholga ufurib, u yoq-bu yoqqa bir necha qadam tashladi, s o 'n g yo'l ustiga yozila boshladi. - Nima b o 'ld i? - deb so'radi u keyin qayrilib. - O t to r ta olmadi, kasal b o 'p qoldi, buning ustiga, o'zi ham qari. - Hm-m. X o'sh, endi qayoqqa bormoqchisiz? - Uyga. Sarigov darasiga. - - h ! - hushtak chalib yubordi shofyor. - Toq- qam i? Yo'limiz bir emas ekan. Xohlasangiz, kuzovga chiqing, sovxozga eltib q o'yam an, u yerdan ertaga ke- tarsiz.
- R ahm at, otim bor. - M anavi o 'lim tik m i? Itga tashlang uni, huv anavi ja rlik k a itarib yuboring, vassalom, q a r g 'a la r c h o 'q ib t a mom qilishadi. Xohlasangiz, k o'm aklashib yuboraylik... - Y o'q, ketaver, - dedi Tanaboy qovog'ini uyib. - Bilganingizni qiling, - deb tirjay d i shofyor va eshikni yopa tu rib , kabina ichiga qarab so'z qotdi: - Miyasi ay nib qolibdi cholning! Mashina q o 'z g 'alib , xira nur oqimini o'zi bilan olib ketdi. Stop signallarining to 'q qizil nuri bilan yoritilgan soy ustidagi k o 'p r ik g 'irc h illa b qoldi. - Nega u odam ning ustidan kulasan, agar o'z ingning boshingga shunday kun tushsa, nima b o 'la r d i? - dedi 196
shofyorga ko 'p rik d a n o 'tg ac h , unin g yonida o 'tirg a n quloqchinli yigit. - Hechqisi y o 'q ... - dedi shofyor va esnab barankani aylantirdi. - H a r qanaqasiga duch kelganman. Men gap- ning po'skallasini gapirdim . Q a n d a y d ir bir qirchang'ini deb... O 'tm is h n in g sarqiti u. Hozir, birodar, hamma narsaning otasi texnika. Hamm a yerda texnika. U rushda ham. B unaqa chollar bilan otlarn in g davri o 'tib ketgan endi... - Hayvon ekansan! - dedi unga yonida o 'tirg a n Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|