Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
qolishdi. T a g 'in burilib qochishga t o 'g 'r i keldi. Goh u, goh bu qanotga tash lan ib uchuvchi tezuchar qush- lar galasi singari, keng cho'l b o 'y la b qochuvchilar va ularni quvuvchi chavandozlar galasi uchib borishardi. Havoni chang-to'zon qoplagan, ovozlar jara n g lar, kimdir oti bilan birga yiqilar, kimdir o'm b alo q oshib tushar, kimdir oqsoqlanib o'z otini q u v a r edi, lekin hammani m usobaqaning zavq-shavqi qam rab olgandi. O 'y in d a hech kim javobgar emas. T avakkal bilan dovyuraklik- ning onasi bir... •
• e Botib borayotgan quyoshning bir chekkasigina k o 'rin ib tu rard i, qosh qorayib qolgan, yerni larzaga keltirayotgan olomon-poyga esa moviy oqshomning sal- qinida hamon davom etardi. Endi hech kim qichqirmas, hech kim hech kimni t a ’qib etmas, ham m a jo 'sh q in ha ra k a td a n m ast b o 'lib chopishda davom etar edi. C h o pish maromi va ko'yiga berilib yoyilib ketib borayotgan 214
chavandozlar oqimi to 'lq in kabi tepalikdan tepalikka k o 'c h ib yurardi. C havandozlarning yuzlaridagi jid diylik va ularning kamgapligi balki sh u n d an d ir? Qozoqlar do'm birasi va qirg'izlar qo'bizining ja ra n g d o r ovozini sh u lar tu g 'd irm ad im ik in ? .. D aryoga yaqinlashib qolishgandi. U oldindagi quyuq changalzorlar ortid a xira y iltillardi. Yana ozroq qolgan di. D aryoning narigi betida o 'y in tugaydi, u yog'i esa ovul. T anaboy va uni qurshab o lganlar bir t o 'd a b o'lib chopishardi. Gulsari xuddi q o 'r iq la b ketilayotgan bosh kemadek o 'r ta d a borardi. Lekin u charchagan, ju d a charchagan edi - kun o 't a m ashaqqatli bo'ldi. Saman y o 'r g 'a holdan toydi. Ikki yonboshida ketayotgan ikki yigit uning suvlug'idan ushlab borishar, otni yiqilgani qo'yishmasdi. Qolgan- lari Tanaboyni orqadan va yon tara fd an qo 'riq lab chopishardi. U bo'lsa egarning oldiga tashlangan uloq ustiga ko'ksini q o 'y ib y o tib olgan edi. Tanaboyning boshi chayqalar, o'zi b o 'lsa egar ustida z o 'rg 'a o 'tirardi. Yonida q o 'ltiq la b borayotgan chavandozlar bo'lm aganida edi, o'z ining ham, y o 'r g 'a n in g ham qo'zg'alishiga holi kelmagan b o 'lard i. Ilgarilari, ehtimol o 'lja n i olib shun day qochishgandir, balki, y arad o r botirni asirlikdan shunday q u tqarishgandir... M ana daryo, mana o'tlo q , shag'al toshli keng ke- chuv. Q orong'i tushgan b o ‘lsa-da, u hali ko'rinib turardi. Chavandozlar chopganlaricha suvga otilishdi. Taqalar- ning quloqlarni kar qilgudek taq ir-tu q u ri ostida suvni sachratib, y o 'r g 'a otni narigi q irg 'o q q a olib chiqishdi. Olom on poyga tamom b o 'lg an edi! G 'a laba! Kimdir T anaboyning egaridan uloqni olib, ovulga chopib ketdi. Q ozoqlar daryoning narigi betida qolishdi. - Biz bilan uloq chopishganingiz uchun ra h m a t siz- larga! - deb qichqirishdi qirg 'izla r ularga. - S og‘ bo'linglar! Kuzda yana uchrashamiz! - deb ja v o b berishdi qozoqlar va otlarini orqaga burishdi. Q o ro n g 'ilik tushgan edi. Tanaboy mehmondorchi- likda o 'tira r , saman y o 'r g 'a esa boshqa o tla r bilan birga hovlida b o g 'lo g 'liq tu rard i. M inishga o 'rg atilg a n 215
birinchi kunni hisobga olm aganda, Gulsari hech q a chon bunchalik charchamagan edi. Lekin o 'sh a p aytda u hozirgiga nisbatan nozikkina nihol edi. Z iyofatda u haq d a so'z borardi: - Tanaboy, Gulsari uchun qadah k o 'taraylik: agar u bo'lm asa, bugun g 'a la b a g a erisha olmasdik. - Ha, qora to 'r iq a y g 'ir arslondek z o 'r ekan. Anovi yigit ham ju d a baq u v v a t ekan. Y igitlarning istiqboli porloq. - Rost gap. G ulsarining o'zini tu tqizm aslik uchun yer b ag 'irla b chopishi hali ham ko'z o'ngim da. Q arab tu rib hayajonim dan nafasim q ay tib ketay derdi-ya. - Nimasini aytasan. Ilgari zamonlarda b unday otda botirlar jangga kirgan bo'larmidi. O t emas, dul-dul bu! - Tanaboy, qachon uni biyalarga qo'ym oqchisan? - E-e, u hozir ham biyalarni quvlab yuribdi, lekin hali erta deb o'ylaym an. Kelgusi bahorda esa ayni vaqti bo'ladi. E t olishi uchun kuzdan o'z holiga q o 'y ib be- raman... Kayfi
oshib qolgan
odam lar olomon
poyganing tafsilotlari va saman y o 'r g 'a n in g xislatlari to 'g 'r is id a gapirishib, uzoq o 'tirib qolishdi. Gulsari b o 'lsa teri qotib, suvliqni chaynab hovlida tu rard i. U ton g g a q a dar och holda q a n ta riq lik turishi kerak edi. Lekin uni qiynayotgan ochlik emasdi. Yelkalari zirqirab og'rir, oyoqlari ham g o 'yo o'ziniki emasdek, tuyoqlari qizishib yonar, kallasi esa hamon olomon-poyganing shovqin- suronidan garang edi. Q iyqiriqlar, baqiriqlar hali ham uning q u lo g 'id an ketmasdi. V aqti-vaqti bilan cho'chib tu sh a r va pishqirib quloqlarini chimirar edi. Maysa us tid a a g 'a n a b yotgisi, bir silkinib olgach, yaylovda otlar orasida yayrab yurgisi kelardi. Lekin x o 'jayini uzoq o 'tirib qoldi. K o'p o 'tm a y x o 'jayini qoro n g 'ilik d a sal-pal gandirak- lab chiqib keldi. U nd a n q an d a y d ir o 'tk ir, achchiq hid anqirdi. T anaboy b unday holatga ju d a kam tushardi. O ra d a n bir yil o 'tg ac h , saman y o 'r g 'a doim mana shunaqa hid anqib turadiga n odam ning q o 'lig a tu shib qoladi. Shunda u o 'sh a odamni ham va bu bad b o 'y hidni ham um rbod yomon k o 'r ib qoladi. 216
T anaboy saman o tning yoniga keldi, yagT inini silab- siypadi, terlik n in g ostiga qo'lini suqib k o 'rib dedi: - Biroz sovuding shekilli? C harchadingm i? Men ham o'lg u d ek charchadim . Lekin bunaqa o 'q ra y ib qara- ma menga, axir ichsam sening sog'liging uchun ichdim. Bayram. Shunda ham q itta k ichdim. Men o'z o'lchovim ni bilaman. Sen buni hisobga olib qo'y . U rushda ham m e’yorini bilganman. Q o 'y , Gulsari, bunaqa o'qrayib qarama. Hozir yaylovga ketamiz, dam olamiz... X o 'ja yin ayillarni siqib to rtd i, uydan chiqqan odam lar bilan biroz gaplashib tu rd i, s o 'n g hammalari otlariga minishib, ta rq a lib ketishdi. Tanaboy ovulning uyquga ketgan ko'c halari bo'ylab borardi. A trof jim jit. Derazalar qop-qorong'i. D alada eshitilar-eshitilmas tr a k to r tirillardi. T o g 'la r ustida oy tu ra r , b o g 'la rd a g u llagan olm alar oqarib ko'rinardi, q ayerdadir bulbul chahchahlardi. Nima uchundir butu n ovulda atigi bitta bulbul bor edi. U o'zi sayrab, o'zi ting- lar keyin jimib qolar, so'ng yana chahchahlay boshlardi. T anaboy saman y o 'r g 'a n i t o 'x t a t i b turdi. - Biram chiroyli, - dedi u ovoz chiqarib. - M unchayam jimjit-a! F aqat bulbulgina sayramoqda. Tu- shunyapsanmi, Gulsari, a? Q a yoqdan tu sh unarding. Sen yilqilarning oldiga borishing kerak, men bo'lsam ... U la r tem irchilik ustaxonasidan o 'tib ketishdi, bu yer da eng chekkadagi k o 'c h a bilan y urib daryoga chiqish- lari, undan keyin esa yilqilar uyuriga bor ish lari kerak edi. Lekin x o 'jayini nima u chundir o t boshini boshqa tomonga, o 'r ta d a g i ko'chaga burdi, uning oxirida o'sha ayol yashaydigan hovli yonida to 'x ta d i. K o'pincha qiz- cha bilan birga chopib yuradigan laycha yugurib chiqdi, biroz
vovulladi-da, dumini
likillatib tinch ib qoldi. X o 'ja yin egar ustida jim o 'tira r , nim anidir o 'y la r edi, so 'n g bir x o ‘rsindi-da, istar-istamas jilovni siltadi. Y o 'r g 'a oldinga y urib ketdi. T anaboy uni daryo to monga burdi va y o 'lg a chiqib olganidan so 'n g otning yurishini tezlashtirdi. G ulsarining o'zi ham yaylovga tezroq yetib olgisi kelardi. U lar o 'tlo q bilan ketishdi. M ana, daryoga ham yetib kelishdi, q irg 'o q d a taqalari toshga urilib tara qlay boshladi. Suv muzday, shovul- 217
lar edi. Suvning qoq o 'rta sig a kelganlarida xo'jay in ot jilovini q a ttiq to rtib , keskin orqaga burdi. Gulsari xo'jayinini adashgandir, deb o 'y lab , boshini siltadi. U lar orqalariga qaytishlari kerak emasdi. H a d eb y u rav e rad im i? Lekin x o 'jayini uning biqiniga qamchi bilan tushirdi. Gulsari kaltak yeyishni yoqtirm asdi. U su v lu g 'in i asabiy chaynab xo'jay in ig a istar-istamas bo'y sundi va orqasiga burildi. Yana o 'tlo q orqali, yana o 'sh a yo'l bilan o'sha hovli tomon jo'n ash d i. Hovli oldiga kelganlarida x o 'jayini egar ustida yana tipirchilab qoldi. Suvluqni goh u yoqqa, goh bu yoqqa to rta r, uning nima qilmoqchiligini tu sh u n ib bo'lm asdi. Darvoza oldida to 'x ta s h d i. Sirasini aytganda, darvoza- ning o'zi y o 'q edi. U n d a fa qat qiyshaygan u stunlargina qolgandi. Yana laycha chopib chiqdi. Biroz vovulladi- da, dumini likillatib tinchib qoldi. Hovli tip-tinc h va qop-qorong'i edi. Tanaboy egardan tushib, y o 'r g 'a n i jilovdan ush- laganicha yetak la b hovliga kirdi, derazaga yaqinlashib borib, oynani chertdi. - Kim u? - degan ovoz chiqdi ichkaridan. - Bu men, Bibijon, och, eshityapsanmi, menman! U yda chiroq yondi va derazalar x ira yorishdi. - Sizga nima b o 'ld i? Bemahalda qayoqdan kelyap- siz? - deb eshik oldida Bibijon paydo bo'ldi. U yoqasi ochiq ko'ylakda, qop-qora sochlari yelkasiga tushgan edi. U ndan badanning iliq hidi va notanish o 'tn in g g 'a la ti isi kelardi. - Kechir, - sekin gapirdi Tanaboy. - Olom on poy- gadan kech qaytdik. Charchadim . O tn in g ham tinkasi qurigan. Uni q a n ta rib qo'yish kerak, o'z in g bilasan, yaylov uzoq. Bibijon indamadi. U ning ko'zlari oydinda zilol suv tu b id a k o 'ringa n toshlar kabi y a lt etib yondi-yu, y ana so 'n d i. Saman y o 'r g 'a ju v onning unga yaqin kelishini va bo'y nini silab-siypashini kutardi, lekin u b unday qilmadi. - Sovuq, - Bibijonning yelkalari silkindi. - Nega turibsiz? U n d a y b o 'lsa kira qoling. O 'y l a b topganingiz- ni qarang-u, - deb sekin kuldi u. - Siz bu yerda ot 218
ustida tipirchilab turganingizda, men ham bo'larim cha b o 'l dim. Bolaga o'xshaysiz. - Men hozir. O tn i bog'lay. -
Huv anovi yerga, devor yonidagi burchakka b o g 'lab q o 'y a qoling. X o 'ja y in n in g q o 'lla ri hech qachon bunchalik tit- ramagandi. U suvluqni chiqarishga shoshilar, ayillarini darrov b o 'sh a ta olmasdi. Ayilning birini picha bo'sh a td i, ikkinchisini esa esdan chiqarib qoldirdi. U ju v o n bilan birga ketdi, k o 'p o 'tm a y derazalardagi chiroq o'chdi. Begona hovlida turish saman otga g 'a la ti tu y ulardi. O y bu tu n yog'dusini sochardi. Gulsari devor osha qarab, osmonga b o 'y cho'zgan, oqim tir-ko'kish s h u ’laga chayib olingan tu n g i to g 'la rn i k o'rardi. U quloqlarini dik k ay tirib tinglardi; ariqda suv shildirardi. Uzoqda d alad a hamon o 'sh a tr a k to r tirilla r, b o g 'la rd a esa hali ham o 'sh a yolg'iz b ulbul xonish qilardi. Q o 'sh n i hovlidagi olma darax ti b utoqlaridan oppoq gul yaproqlari to 'k ilib , o tning kallasi va yoliga sekin q o 'na rdi. Tu n yorishib borardi. Saman ot tanasining og'irligini goh u oyog'iga, goh bu oyog'iga solar, tik tu r ib x o ' jayinini sa br-toqat bilan k u ta r edi. Hali y ana k o 'p mar- t a tu n la rn i tongga ulab, bu yerda turishini bilmasdi u. Tanaboy to n g g a yaqin uydan chiqdi, iliq qo 'llari bilan G ulsarining og'ziga suvluq sola boshladi. Endi uning q o 'lla rid a n ham o 'sh a notanish o 'tn in g g 'a la ti isi kelardi. Bibijon Tanaboyni kuzatishga chiqdi. U ning pinjiga suqildi, Tanaboy uni uzoq o'pdi. - Mo'ylovingizni sanchib oldingiz, - deb shivirladi u. - Ildam bo'ling, qarang, tong yorishib qoldi. - U ketmoqchi b o 'lib o'girildi. Bibi, bu yoqqa kel, i - deb chaqirdi uni Tanaboy. - M enga qara, buni bir silab-siypab q o 'y , erkala, - deb imo qildi u saman y o 'r g 'a g a qarab. - Bizni xafa qilma sen!
- Voy, esimdan ham chiqibdi-ya, - juv o n kulib yubordi. - Buni qarang, ustini olm a guli qoplabdi. - 219
U shirin so'zlarini aytib turib, yulduz qashqali o'sha to 'riq qun an n in g lablari singari ajoyib, silliq va yoqimli qo 'llari bilan otni silab-siypadi. D aryodan o'tgach, x o 'jayini o 'la n ay ta boshladi. U n ing q o 'sh ig 'i ostida qadam tashlash G ulsariga yoqar, shunda yaylovdagi uyurga tezroq yetib olishga oshiqar edi. Bu may k u nlarida T anaboyning omadi keldi. Yil- qilarni tu n d a boqish navbati unga kelgandi. Saman y o 'r g 'a uchun yangi hayot boshlandi. Kunduzi u o 't l a b yurar, dam olar edi, tu n d a esa x o 'jayini yilqilarni pastqam yerga haydab, uni minib, y ana o 'sh a hovli to mon yo'l olardi. Tong g'ira-shirasida u lar orqaga, go'y o ot o 'g 'r ila rid e k ch o 'ln in g kam qatnov so'qm oqlaridan yurishib, pastqam likdagi o tla r tom on shoshilishardi. Bu yerda x o 'jayini yilqilarni bir joyga yig 'ib , q ayta-qayta sanab chiqar, shundan keyingina ko'ngli tin c h ir edi. Saman y o 'r g 'a g a qiyin bo 'ld i. X o 'ja y in n in g bir oyog'i u yoqda, bir oyog'i bu yoqda edi. Tunlari esa yo'lsiz joylarda n chopib yurish oson emasdi. Lekin x o 'jay in n in g irodasi, istagi shu edi. G ulsarining erki o'z ida b o 'lganida, u y urda n sira ajral- mas edi. U n d a ayg'irlik alom atlari paydo b o 'layotgandi. Hozircha-ku to 'd a d a g i a y g 'ir bilan murosa qilib kel- yapti. Lekin k unlar o 'tg a n sari ikkalasi ham b itta biyaga aylanishib, dam -badam to 'q n a sh a d ig a n b o'lib
boryapti. U bo'ynini tik k o 'ta r ib , dum ini xoda qilib yilqilar oldida tez-tez o'zini k o 'rsa tib yuradigan b o'lib qoldi. Q a ttiq kishnar, achchiqlanar, biyalarning soni- dan asta tish la r edi. Bu esa ularga yoqsa kerak, uyur ayg 'irla rin in g rashkini keltirib, G ulsariga suykalishardi. Saman y o 'r g 'a rosa adabini yerdi, qari a y g 'ir beshafqat va urishqoq edi. Lekin tu n bo'yi hovlida turishdan ko'ra, bezovtalanib, a y g 'ird an qochib yurish yaxshi edi. Bu yerda - hovlida u biyalarni sog'inar, anchagacha tip irch ilab tu ra r , yer tepinar, keyin yuvoshlanib qolar edi. Agar anovi hodisa bo'lm aganida, kim biladi, bu tungi safarlar qachongacha davom e tardi... O 's h a tu n d a saman y o 'r g 'a uyurni qo'm sab, egasini kutib, odatdagidek hovlida tu ra r va biroz m udray bosh- 220
lagandi ham. U tom to 'sin ig a q an tarilib qo'yilgandi. Bu yotishiga y o ‘1 qo'ym asdi: har gal mudrab, boshi tushib k etganda, suvluq og'z iga q a ttiq botardi. S hunday bo'lsa ham uyqu bosardi uni. Havo vazminlashib, qop-qora b u lu tla r osmonni qoplab olgandi. Gulsari m udrab, tu rib , uyqu aralash, g o 'yo qan daydir bir
kuch to 's a td a n d a ra x tla rn i qulatm oqchi b o 'lib silkitayotganini, u lar shovullab ketganini payqab qoldi. Shamol g uvullab, sigir sog'adigan bo 'sh chelakni ta ra q la tib hovlida yum alatib, arqondagi kiyim-kechaklar- ni yulib-yulqib uchirib ketardi. Laycha qayoqqa yashiri- nishini bilmay tipirchilab g'in g sh iy boshladi. Y o 'r g 'a ja h l bilan pishqirdi, quloqlarini dik k ay tirib qotib qoldi. U boshini devordan oshirib cho'l tom onga qaradi, u yerdan, zulm at ichidan q an d a y d ir dahshatli narsa gu v u l lab yaqinlashib kelayotgan edi. Bir zumdan so 'n g xuddi d a r a x t qulagandek qars-qurslab ketdi. Momaqaldiroq g u ld u rad i, chaqm oqlar b u lu tla rn i qaychiladi. S harillab y o m g'ir quydi. Saman y o 'r g 'a qamchi yegandek jilovini uzmoqchi b o'ldi va uyurni o'ylab, d ahshatga tushib, jon-jahdi bilan kishnab yubordi. U n d a o'z uru g 'in i xavf- dan saqlashdek azaliy tabiiy sezgi u y g 'onga n edi. O t es-hushini y o 'q o tib , suvluq, jilov, ayil, ju n a rqondan - uni bu yerda mahkam ushlab tu rg a n ham m a narsadan qutu lish uchun isyon k o 'ta rd i. U har qayoqqa tashlanib, tuyoqlari bilan yerni qaziy boshladi va yilqilar sadosini eshitish um idida tinimsiz kishnashga kirishdi. Ammo faqat bo 'ro n g in a hushtakcha lar va uvullar edi. Oh, o 'sh a n d a b og'loqlik joyidan bo'shay olganda edi u!.. X o'ja y in ichki oq k o 'y la k d a otilib chiqdi, uning or- tid an ayol k o 'rin d i, u ham oppoq k o 'y la k d a edi. U lar y o m g 'ir ostida birpasda qorayib ketishdi. C haqm oq u larning ho'l yuzlari va q o 'rq u v bosgan ko'z lariga nur sochib, qorong'ilikdagi uyning bir qismini, uning shamol- da ochilib-yopilib turgan eshigini ham yoritdi. - T o 'x ta , to 'x ta! deb chilvirni yechishga urinib otga baqirdi Tanaboy. Lekin o t endi unga bo'ysunm asdi. Sa man ot xo'jay in ig a y irtqichlarde k ta shlandi, tuyoqlari bilan devorni q u latd i, u chilvirni uzish uchun tinmay yulqinardi. T anaboy devorga qapishib, uning yoniga 221
pisib bordi, q o 'lla ri bilan boshini berkitib, oldinga ta sh landi va jilovga osilib qoldi. - Tezroq yech! - deb qichqirdi u juvonga. Ayol chilvirni yechgan ham ediki, y o 'r g 'a sapchib, T anaboyni hovli b o 'y lab sudrab ketdi. - Q amchini ber tezroq! Bibijon qamchini keltirgani yugurib ketdi. - T o 'x ta , t o 'x t a , o'ldiram an! - deb qichqirdi T a n a boy o tn in g tu m sh u g 'ig a qamchi bilan savalab. U egarda o'tirishi, hozir yilqilar oldida bo'lishi lozim edi. U yoqda nima b o 'lay o tg an ik in ? Dovul o tlarni qayoqlarga haydab k etdiykin? Lekin saman y o 'r g 'a ham yilqilar oldida bo'lishi kerak edi. Hozirning o'z ida - qudratli sezgi chorlayotgan xavf-xatarli dam larda tezda yetib borishi lozim. Shuning uchun ham u kishnar va os monga sapchir, shuning uchun ham u bu yerdan tezroq ketishga shoshilar edi. , Y om g'ir esa chelaklab quyardi, chaqmoq chaqib, mo m aqaldiroq gum b u rlab yerni larzaga keltirardi. - Ushla! - deb buyurdi Tanaboy Bibijonga. Juv o n jilovini ushlab olganida u egarga sakradi. U o tning yolidan ushlab olishi bilan, egarga o 'tirish g a hali ul- gurm asdanoq Gulsari juvonni tu rtib , halqobga a g 'a n a tib yubordi-da, hovlidan otilib chiqib ketdi. Gulsari endi na suvluqqa, na qamchiga, na ovozga bo'ysunar, tabiiy sezgi bilangina yo'l topib, bo'ronli tu n d a s h a tirla tib y og'a yotga n jala ostida uchib borardi. U endi o'z hukm ini y o 'q o tg a n x o 'jayinini suvning shovullashi va mom aqaldiroqning guld u r-g u ld u ri os tid a qaynab-toshib oqayotgan soy o 'rta sid a n , butazorlar orasidan, soyliklar, jarlik lard a n olib o 'td i. U sh id d a t bilan o lg 'a tom on chopar edi. Gulsari hech qachon: k a tta uloqda ham, olomon-poygada ham o'sha dovulli kechadagidek chopmagan edi. Q u tu rg a n saman uni qayoqqa, qanday qilib olib ketayotganini Tanaboy bilmasdi. Y om g'ir yuzi va ba- danlarini kuydirayotgan kuchli olovdek tu y u lard i unga. U n ing miyasini fa q at birgina fikr o 'y a r edi: «Yilqilarga nima b o 'ld iy k in ? O tla r hozir qayerda ekan? Tem iryo'l tom onga qochib ketishlaridan X udo asrasin. Poyezd
222 halokati! O 'z in g panohingda saqla. O 'z in g q o 'llab- q u w a t l a , Xudo! Arvohlar qaydasiz, yordam beringlar. Yiqilib tushm a, Gulsari, yiqilib tushm a. C h o 'lg a olib chiq, o 'sh a yoqqa yilqilarga olib bor!» C h o 'ld a esa ko'zni qam ashtiradigan oq yolqin tara- Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|