Tanlangan asarlar
Download 5.46 Mb. Pdf ko'rish
|
|
qo'zichoqlarni qo'yishga joy y o ‘q, dodini kimga aytishni bilmasdi. Q o ‘y-qo‘zilar m a ’rashardi, tu rtinisha rdi. Bar- 301
chasi yeyish-ichishni istardi, pashsha singari qirilardi. Bu yoqda esa beli shikastlanib xotini yotibdi. Turmoq- chi bo‘ldi-yu, qaddini rostlay olmadi. Mayli, nima bo'lsa bo'lar. Pichoq borib suyakka qadaldi. H amon xayolidan Bektoy ketm asdi, befoyda g'azab Tanaboyni ruhan ezib, iztirobga solayotgan edi. Bosh olib ketib qolganligi uchun emas ( o 'sh a yoqda daf b o 'lsin ), boshqalarning iniga tu x u m q o 'y ib ketgan kakku qush singari o'z suruvini unga tash lab ketganligi uchun ham emas (c hunki pirovardida birontasini yuborib, uning q o 'ylarini olib ketishlari ham m um kin ed i), balki bu m u tta h am n in g avra-astarini ochib tash lay olmagani, bir gap bilan uni u y altirib yerga kirgizib yubormagani uchun alam qilardi. G o'dak! Esi y o 'q g o ‘dak. Bu- tu n hayotini kolxoz ishiga sarflagan keksa kom m unist T anaboy b o 'lsa unga boplab javob qaytarish uchun so'z topolmasa! C h o 'p o n lik ta y o g 'in i uloqtirganicha ketdi bu ona suti og'zidan arim agan tirrancha. T anaboy shunday voqea yuz beradi deb sira o 'ylam aga n edi. «Bas!» - deb o'zini to 'x t a t a r d i u, am mo bir minut- d an so 'n g yana o 'sh a o'y larg a qaytardi. M ana, yana b itta sovliq qo'ziladi, egizak tu g 'ib d i, qanday chiroyli qo'zichoqlar. Ammo ularni qayerga joy- lashtirish m um kin? Q o 'y la rn in g yelini ham shalvirab yotibdi, ha, ularda qayoqdan ham sut b o 'lsin ? Demak, bular ham nobud bo'ladi! Eh, falokat! Ana, allaqachon u yerda sovuqda qo'y -q o 'zilar o 'lib yotishibdi. Tanaboy o 'lim tik qo'z ichoqlarni y ig 'ib olib chiqib ketayotgan edi, halloslaganicha qizi y ugurib keldi. - Dada, boshliqlar kelishyapti. - Mayli, kelishaversin, - dedi to 'n g 'i l l a b Tanaboy. - Sen bor, qizim, oyingga qara. Tanaboy q o 'y x o n a d a n chiqib, ikki otliq q a ko'zi tushdi. «O '! Gulsari! - deb quvonib ketdi u. Qal- bidagi eski to r yana bir k arra ovoz chiqarib qo'y d i. - Ko'rishmaganimizga qan c h a v aq t bo'ldi! U ning yurishiga qara, hamon o'shanday!..» U larn in g biri J o 'r a edi. Y o 'r g 'a o td a kelayotgan charm paltoli kishini esa u tanim adi. R ayondan kelgan birontasi b o 'lsa kerak. «На, nihoyat kelishdi» - deb o 'yladi u alamzadalik 302
bilan. Bu yerda uning shikoyat qilishi, o ‘z qismatini aytib, yuragini b o 'sh a tib olishi m um kin edi, biroq u bunday qilmaydi, zorlanmaydi, mayli, u lar uyalishsin, o ‘z qilmishlaridan qizarishsin. S hunday ham bo'ladim i?! « 0 ‘1» deb
tash lab q o 'yib, o'zlari qoralarini endi ko'rsatishayotgan bo'lsa... T anaboy ularning kelishini k u tib tu rm a y harom o'lg an qo'z ichoqlarni q o 'y x o n a burchagidagi uyumga olib borib tashlash uchun ketdi. Shoshilmasdan qaytib keldi. U la r bu orada q o 'rag a kirishgan edi. O tla r o g'ir nafas olardi. J o 'r a g u nohkor va ayanchli bir qiyofada k o'rina rdi. Demak,
d o 'sti oldida javobgarligini sez- gan. Y o 'r g 'a ot ustidagi kishi esa g'a zabli, dahshatli k o'rina rdi. U h a tto T anaboy bilan salomlashmadi ham. Darhol t u ta q ib ketdi: - Bu q an d a y hoi! Q ayerga borma shu ahvol! Bu yerda
nim alar b o 'layotganini ko'ryapsanm i? -
deb o'shqirdi u J o 'r a g a yuzlanib. S o'ng T anaboy tomon o'g irildi. - Bu nima qilganing, o 'r to q ? - dedi u nobud b o 'lg an qo'z ichoqlarni T anaboy olib borib tashlagan tom onga ishora qilib. - C h o 'p o n - kommunist, q o 'y lar b o 'lsa o 'ly a p ti. - U lar, ehtimol, mening kom m unist ekanligimni bi- lishmas, - deb ac hitib gapirdi Tanaboy v a shu zahotiyoq g o 'yo uning ichida bir narsa s h a r tta uzilgandek, ko'ngli vayron bo'lib, hamma narsa unga farqsiz k o 'rinib, ko'z o 'n g i qorong'ilashib ketdi. - Bu bilan nima demoqchisan? - dedi Segizboyev qizarib. - Sotsialistik m ajburiyat olganmisan? - Ha, olganman. - U y erda nima deyilgan edi? - Eslay olmayman. - M ana shuning uchun ham sening qo'z ichoqlaring harom o'lyapti! - dedi-da, Segizboyev qamchi dastasi bilan y ana haligi tom onga ishora qildi va birdan uzangi- dan k o 'ta rilib , bu surbe t c h o 'p o n n in g t a ’zirini berib qo'ym oqchi bo 'ld i. Lekin u avval J o 'r a g a o'shqirdi: - Siz qayoqqa qarayapsiz? O d a m lar h a tto o'z vazifalarini ham bilmaydilar. Rejani buzyaptilar, mollarni o 'ldiryaptilar! Siz bu yerda nima ish bilan shug'ullanyapsiz? O 'z kom- 303
munistlaringizni qanday tarbiyalayapsiz? Q a n a q a kom munist u? Men sizdan so'rayapm an?! J o 'r a boshini quyi solib jim tu r a r va qo'lidagi tizginni g 'ijim la r edi. - B o'lgani shu, - dedi Tanaboy un in g o 'r n ig a javob berib.
- Ha, ha, bo'lgani shu degin. Sen zararkunandasan! Sen kolxoz mulkini y o 'q qilib yuboryapsan. Sen xalq dushmanisan! Sening o 'r n in g partiy a d a emas, turm ada. Sen m usobaqa ustidan kulyapsan. - Ha, tu rm ad a , mening joyim tu rm ad a , - deb tas- diqladi Tanaboy boyagidek osoyishtalik bilan. U ning qalbini tim dalagan alam va sabr kosasini to 'ld irg a n achchiq hasratdan jilm aygan lablari pirpirab ketdi. - X o'sh, yana nima deysan? - dedi u va lablarini qisib, Segizboyevga tik ilib tu rib oldi. - Nega sen bunaqa gaplashyapsan, Tanaboy? - deb gapga aralashdi J o 'ra . - Nega? Y otig'i bilan tushun- tirsang-chi. - Shunaqami! Hali senga ham tu sh u n tirish kerakmi? Sen nima uchun bu yerga kelding, J o 'r a ? - deb baqirdi Tanaboy. - Nega kelding? Sendan so 'ra y ap m an ? Mening qo'z ilarim ning o'lay o tg an in i aytish uchunm i? Buni o'zim ham bilaman! Yoki tom og'im gacha g o 'n g n in g ichida ko 'm ilib o'tirg an im n i aytish uchun keldingm i? Buni o'zim ham bilaman! Men kolxozni deb jonim ni jabborga berganim uchun aybdorm anm i? Buni ham o'zim bila man...
- Tanaboy! Tanaboy! Es-hushingni y ig 'ib ol! - dedi J o 'r a va rangi quv o 'c hgan holda sakrab egardan tushdi.
- Nari tur! - deb itarib yubordi uni Tanaboy. - Men o'z m ajburiyatim ga ham, b u tu n hayotim ga ham tu- purdim . Qoch! M ening joyim turm ada! Sen nima uchun manavi charm paltoli yangi m anapni boshlab kelding? Meni xo'rlash, mening ustim dan kulish yoki masxara qilish uchunm i? Meni qamash uchunm i? Q ani, ablah, qam a meni turmaga! - deb T anaboy biror narsa olish uchun olazarak b o 'lib tu rd i va q o 'lig a devorga suyog'liq panshaxa ilinishi bilan Segizboyevga tashlandi. - Qani, 304
ket bu yerdan, ablah, yo'qol - dedi u va o'zining nima qilayotganini idrok etmay panshaxani silkita boshladi. Q o 'r q ib ketgan Segizboyev y o 'r g 'a n in g boshini goh u tomonga, goh bu tom onga to rta r edi. P anshaxa gangib qolgan o tning boshiga urilib sapchib ketar, sharaqlab yana unin g boshiga kelib tushar edi. G 'azabga to 'lg a n Tanaboy nima uchun Gulsari titr a b boshini silkitayotganini, nima uchun suvluq uning qi zarib ketgan ja g 'in i yirayotganini, nima uchun uning qinidan chiqib ketay deb tu rg a n ko'z larini vahima bo- sib, ola-kula b o 'layotganini tushunmasdi. - Qoch, Gulsari, nari tur! Men charm ga o T alga n manavi manapni tu t ib olay, - deb baqirardi Tanaboy gunohsiz y o 'r g 'a n in g boshiga ustm a-ust tushirib. Shoshilib kelgan yosh saqmonchi ayol uning q o 'liga osilib, panshaxani yulib olishga urindi. Lekin Tanaboy uni itarib yubordi. O tig a minib olgan J o 'ra . - Qochaylik! O rqa ga qochaylik! O 'ld ir ib qo'yadi! - deb T anaboy bilan Segizboyevning o 'rta sig a tashlandi. Tanaboy panshaxa bilan unga ham ham la qildi. Ikkala o tliq ham q o 'ra d a n chiqib qochib qolishdi. It o tla rn in g dumiga, uzangisiga sapchib, hurib, ularning orqasidan yugurdi. Tanaboy bo'lsa qoqilib-suqilib ularning izidan chopar, yerdan loy olib orqalaridan o tar va hamon baqirardi: - M ening joyim turm ada! Turmada! Yo'qol! Yo'qol bu yerdan! M ening joyim turm ada. Turmada! Keyin u orqaga qaytdi. Lekin hamon nafasi bo'g'ziga tiqilib, o'zicha g 'u ld ir a b kelardi: «M ening joyim t u r mada, turm ada! U n ing yonida o'z burchini bajarganidan gerdayib k o 'p p a k it chopib kelardi. U o 'z xo'jay in in in g maqtovini k u tardi, lekin x o 'ja y in unga e ’tib o r ber- masdi. - Q o 'r q u v d a n rangi o 'c h ib ketgan J a y d a r hassaga suyanib oqsoqlanib ro 'p a ra d a n kelardi. - Nima qilib qo'ydingiz? Nima qilib qo'ydingiz? - E, attang! - Nima a tta n g deyapsiz? A lbatta, attan g , deysiz. - Y o 'rg 'an i bekordan bekorga urganim ga achinaman. 305
- Aqlingiz joyidam i o ‘zi? Nima qilib qo'yganingizni bilasizmi? - Bilaman. Men zararkunandam an. X alq dushmani- man, - dedi u nafasi siqilib. Keyin jim b o i i b qoldi va q o ‘llari bilan yuzini mahkam bekitganicha ikki bukilib, ho 'n g rab yubordi. - O'zingizni bosing, o'zingizni bosing, - deb yali- nardi xotini, o'zi ham unga qo 'sh ilib y ig 'lark a n . Lekin T anaboy hamon tebranib yig'lardi. J a y d a r hech qachon T anaboyning у ig ‘lagan ini ko'r- magan edi... XIX
Shu favqulodda hodisaning uchinchi kuni tum an p artiy a kom itetining byurosi bo'ldi. Q a b u lx o n a d a Tanaboy
Bekasov o'z ini
kabinetga chaqirishlarini k u tib o 'tira rd i. Ichkarida u haqda gap borardi. Shu k unlar ichida u k o 'p o'y ladi. Lekin ayb- dormi yoki yo'qm i, buni hozircha bila olmasdi. Ho- kim iyat vakiliga qo'l k o 'ta rib , o g 'ir jin o y a t qilganini tushunardi. Lekin gap faqat shundagina b o ‘lganida-ku hamma narsa osonlikcha hal b o ‘lardi-ya. U o'z ining n o jo 'y a xatti-h arak ati uchun har qanday jazo berish- lariga tayyor edi. Axir u g 'a zab d a n o'zini bosa olmay, kolxoz uchun jo n kuydirib qilgan xizmatlarini shamolga uchirib yubordi, o'zining bu tu n tashvish va ezgu o 'y larin i b a r b ed qildi. Endi unga kim ishonadi? U n ing ahvolini endi kim tu sh u n ad i? Ehtimol, tush u n ish a r? - degan umid uchqunlari ham m iltillar edi unda. Hammasini ga- piraman: bu yilgi qish haqida, qo'y xona, o 'to v haqida, yem-xashak tanqisligi haqida, uyqusiz tu n la rim haqida. Bektoy haqida... Mayli, tekshirib ko'rishsin. X o'ja lik n i shunday boshqarish m um kinm i?» Endi u b o 'lib o 'tg a n ishlarga sira afsuslanmasdi. «Mayli, meni jazolasinlar, - deb o 'ylardi u. - Ehtimol, shu n d a boshqalarga yengil b o 'lar, ehtimol, shundan keyin c h o 'p o n la rg a qarashar, bizning turmushimiz, qiyinchiliklarimizga e ’tib o r be- rishar». Lekin bir m inut ham o 'tm a sd a n u b u tu n kech- 306
mishlarini eslab, yana g'azabiga chiday olmay, tizzalari orasida m ushtlarini qisar, qaysarlik bilan o'z inikini o'zi m a ’qullardi: «Y o'q, mening hech qanday aybim yo'q!» Keyin yana sh ubhalanardi... Q a b u lx o n a d a negadir Ibrohim ham o 'tirard i. «U nima qilib yuribdi bu yerda? O 'l i m t ik qidirgan q u z g'undek uchib kelibdi» - deb T anaboyning joni xalqum iga kelib, unga teskari q arab o 'tirib oldi. U ham boshini quyi solib, c h o 'p o n g a qarab xo'rsinib, jim gina o 'tirard i. «Nega buncha cho'zishyapti? - deb o 'ylardi stul- d a tip irch ilab o 'tirg a n Tanaboy. - Jazo berishadigan b o 'lsa - berishm aydim i?» K abinetga deyarli hamma
yig 'ilib b o 'lg an edi. B undan bir necha m in u t avval ham m adan keyin J o 'r a kirib ketdi. Tanaboy uni eti- g ining q o 'n jig a yopishib qolgan ju n d a n ta nidi. Saman y o 'r g 'a n in g sariq ju n i edi. « Ju d a shoshibdi, Gulsari ham terga pishib ketgan b o 'lsa kerak» - deb o'yladi u. Lekin boshini k o 'tarm a d i. Q o 'n jig a ju n yopishgan, ot teridan biroz nam langan etik T anaboy o ldidan asta bosib o 'tib , eshik o rtid a ko'zdan g 'o y ib bo 'ld i. Kotiba qiz kabinetdan chiqquncha ancha v aq t o 'td i. - Kiring, o 'r to q Bekasov. Tanaboy c h o 'ch ib o 'r n id a n tu rd i-d a , kabinet tomon yura boshladi. Y uragining gupillab urishi eshitilib t u rardi. U ning ko'z oldi q o rong'ilashib ketdi. U yerda o 'tirg a n odamlarni deyarli bir-biridan a jra ta olmasdi. - O 'tirin g . Rayon partiy a kom itetining birinchi kotibasi Qashqa- toyev Tanaboyga uzun sto lning oxiridan joy ko'rsatdi. Tanaboy o 'tird i. O g 'irla sh ib ketgan qo'llarin i tizzasiga qo'y ib , ko'z oldini bosgan qoro n g 'ilik n in g tarqashini kutdi. Keyin sto lning narigi chetiga qaradi. Birinchi kotibaning o 'n g tom onida kekkayib Segizboyev o 'tirard i. Tanaboy bu odamga shunday n afrat bilan boqdiki, uning ko'z oldini o 'r a b tu rg a n q o rong'ilik bir zumda ta rq a b ketdi. Endi unga stol atrofida o 'tirg an la rn in g yuzlari aniq
va ravshan k o'rina rdi. Segizboyevning qovog'i osilib, qizarib-bo'zarib ketgan edi. J o 'ra n in g rangpar yuzi esa b u tu n la y qonsiz edi. U eng chetda, hammadan k o 'r a Tanaboyga yaqin yerda
o 'tirard i. 307
U n in g oriq qo 'llari stolga yopilgan yashil m ovut us- tid a asabiy titr a b tu rad i. J o 'r a n in g qarshisida o 'tirg a n kolxoz raisi O ldanov a c h chig'lanib q a ttiq pishillar va atrofiga xo 'm ra y ib nazar tashlardi. U ko'riladigan ishga o'z m unosabatini yashirmasdi. Boshqalar, aftidan, nima bo'lishini k u tib tu rard ila r. Nihoyat birinchi kotiba pap- kadagi q og'ozlardan bosh k o 'tard i. - K om m unist Bekasovning shaxsiy ishini ko'rishga o'tam iz, - dedi u so'z larini chertib-chertib. - Ha, agar uni kommunist deb atash mumkin bo'lsa, - dedi kimdir istehzo bilan tirjayib. «Yovuzlar! - deb qo'ydi o'z icha Tanaboy. - U lardan rahm-shafqat kutma. Nima uchun men shafqat kutishim kerak? Nima, men jinoyatchim anm i?» U o'zi haqidagi m asalaning hal qilinishida ikki yashirin raqib tom onning to 'q n a sh ib qolganini va u lar ning har biri bu ayanchli hodisadan o'zlaricha foydala- nishga tayyor ekanliklarini bilmas edi. Birinchi tomon Segizboyev va uning ta ra fdorlari bo 'lib , u lar yangi kotibaning qarshiligini sinab k o'rish va agar iloji bo'lsa uni q o 'lg a olishni o'ylardi. Boshqa, ikkinchi tomon, bu - Q ashqatoyev edi. Q ashqatoyev o'z o 'rn ig a Segiz boyev k o 'z tikayotganini bilar edi. S huning uchun u o'z obro'sini yerga ham urmasligi va bu xavfli odam lar bilan b o'lgan m unosabatini ham keskinlashtirmasligi kerak edi. Raykom kotibasi Segizboyevning ax b o ro t xatini o 'q ib berdi. X a td a «O qtosh» kolxozining c h o'poni Tanaboy Bekasovning haqoratlari va qilgan barcha jinoyatlari batafsil yozilgan edi. A xborotda T anaboy rad qili shi m um kin bo'lgan biror o rtiqcha yeri y o 'q bo'lib, fa q at uning yozilish ohangi va q o 'yilgan ayblarning bayon etilish tarzi uning tarvuzini q o 'ltig 'id a n tushirib yubordi. U o'z ining mana shu d ahshatli qog'oz oldida m utlaqo ojiz ekanini tu sh u n ib yetdi-yu, a ’zoyi badani- dan te r chiqib ketdi. Segizboyevning axboroti uning o'zidan ham dahshatliroq b o 'lib chiqdi. Bu qog'ozga panshaxa bilan ham ham la qilib bo'lm asdi, qarshilik ham k o 'rsa ta olmaysan. Tanaboy o'zini oqlash uchun nim alarni aytishni m o 'ljallag an b o'lsa, hammasi bir 3 0 8
zumda puchga chiqdi. Hammasi uning ko'z oldida o'z ahamiyatini y o 'qotib, c h o 'p o n n in g o'z ahvolidan nolib qilgan ayanchli arz-dodiga aylanib qoldi. U n ing o'zi ah- moq. Bu d ahshatli qog'oz oldida o'zini oqlay olarmidi? U kim bilan olishmoqchi? - O 'r t o q Bekasov, siz byuro a ’zosi o 'r to q Segiz boyevning xatid a keltirilgan fa k tla rn in g to 'g 'r ilig in i tan olasizmi? - deb so'radi Q ashqatoyev axborotni o 'q ib bo'lib. - Ha, - deb javob berdi Tanaboy bo'g'iq ovoz bilan. Hamm a jim o 'tirard i. H am m a bu qog'ozdan va- himaga tushib qolgandek edi. O ldanov, koTdingizmi, nim alar b o 'ly a p ti, degandek stol atrofida o 'tirg an la rg a surbetlik bilan qarab qo'ydi. - O 'r t o q byuro a ’zolari, agar ruxsa t bersalaringiz, men bu ishning tu b mohiyatiga aniqlik kiritsam, - deb dadil gapira boshladi Segizboyev. - Men kom munist Bekasovning bu ishini shunchaki bezorilik deb tushunm oqchi b o'lgan o 'rto q larn i darhol ogohlantirib qo'y m oqchim an. Agar shunday b o 'lg a n d a edi, menga ishoning, bu masalani byuroga kiritmagan bo'lardim . Bezorilar bilan kurashning bizda boshqa yo 'llari bor. Gap, a lb a tta , mening shaxsiyatim ning tahqirlanishida emas.
M ening orqam da tu m a n partiya kom itetining byurosi tu rib d i, bilsangiz, butu n partiya turibdi. Men uning obro'siga p u tu r yetkazishga, uni tahqirlash g a yo'l q o 'y a olmayman. Yana ham muhimi - bu ish kom- m unistlar va partiyasizlar o 'r ta s id a siyosiy-tarbiyaviy ishlarni o 'z holiga tash lab q o 'yilganidan, raykomning ideologiya sohasida olib borayotgan ishidagi muhim kam chiliklardan d arak beradi. Bizning hammamiz Beka- sovga o'x sh a sh k om m unistlarning mafkurasi uchun javob beramiz. Y ana bizga, uni o'zi yolg'izmi yoki hamfikrlari ham bormi, degan masalani aniqlashga t o 'g 'r i keladi. «C harm paltoli yangi manap!» Bu bilan nima demoq- chi u? P altoni bir chetga q o 'y ib tu ray lik . Bekasov ning fikricha, men, sovet kishisi, p a rtiya ning vakili - yangi manap, boyvachcha, xalqni b o 'g 'u v c h i ekanman! Qarang-a! Tushunyapsizmi, bu nima degan g a p ? Nima m a ’no bor bu gapning tagida? Men buni tu sh u n tirib 309
o 'tiris h o rtiqcha b o 'lsa kerak deb o 'y la y m a n ... Endi, masalaning ikkinchi tom oniga o 'ta y lik . «O qtosh»dagi chorvachilikning o 'ta k e tg a n d arajad a yomon ahvolda ekanidan xafa bo'lib, ko'z im ga hech narsa ko'rinm ay, o'z sotsialistik m ajburiyatini u n u tib qo'ygan Bekasov ning kishini g 'a zab lan tira d ig a n so'z lariga javoban uni zararkunanda, xalq dushm ani, deb atadim va uning joyi p artiyada emas, turm ada, dedim. Tan olaman - haqorat qildim va uning oldida kechirim so'rashga tayyor edim. Endi bilsam, haqiqatan ham shunday ekan. Aytganla- rimni q ay tib olmayman va dangal aytam an: Bekasov dushm anlik kayfiyatidagi xavfli odam ekan... Tanaboy nimalarni boshdan kechirmadi. U boshdan- oxirigacha urushda bo'ldi. Ammo un in g yuragi hozir- gidek sado chiqarib urishi mumkinligini u hech q a chon xayoliga ham keltirm agan edi. Q uloqlari ostida bolg'an in g zarbidek g u rsillab eshitilayotgan bu sado uning ruhini ezar, qalbini tirn ar, o'zini o 'n g la b olishga imkon bermasdi. «Tavba, - boshi lo 'q -lo 'q qilardi T a n a boyning, - hayotim ning b u tu n mazmuni, ishlarimning bu tu n mazmuni qayoqda qoldi? M ana endi kelib-kelib xalq dushmani b o 'ld im ... Q a n d a y d ir q o 'y x o n a uchun, o 'lim tik qo'zichoqlar uchun, y o 'ld a n ozgan Bektoy uchun azob chekyapman. Bu tashvishlarning nima keragi bor edi m enga?..» - Axborotim dan kelib chiqadigan xulosalarni yana Download 5.46 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|