Tarix-7 2017.(Uzb). indd

38-§. XITOY
Iqtisîdiy tàràqqiyot. Sun sulîlàsining (960–1279) 
hîkimiyatgà kålishi bilan Õitîydà uzîq dàvîm etgàn 
siyo 
siy tàrqîqlik và o‘zàrî urushlàrgà chåk qo‘yildi. Nàti-
jàdà màmlàkàt õo‘jà 
ligining yuksàlishigà zàmin yaràtil-
di. Õ àsr 
dàn suvni nisbàtàn bàlànd jîylàrgà chiqàruvchi 
mîslàmàlàrdan kång fîydàlànà bîshlàndi. Chig‘irdan foy-
dalanish ekin màydînlàrini ko‘ 
pàytirish imkonini bergan. 
Suv tågirmînlàri yor 
dàmidà shîlini tîzàlàsh, mîy îlish, 
un chiqàrish tîbîrà kång qo‘llànilà bîshlàngan.
Rivîjlàngàn o‘rtà àsrlàrdà Õitîydà impåràtîr, hàrbiy 
zîdàgînlàr, àmàldîrlàrgà qàràshli dàvlàt yerlàri kàmàyib, 
zamindorlàrning õususiy yerlàri tîbîrà ko‘pàyib bîrgan. 
Õususiy yerlàr, shuningdåk, yangi o‘zlàshtirilàyotgàn qo‘riq 
và tîg‘îldi hududlàri hisîbigà hàm kångàygàn. Yirik 
mulkdîrlàr yerlàrining ko‘pàyishigà kàmbàg‘àllàrning qàrz-
làri evàzigà yerlàrining tîrtib îlinishi hàm sabab bo‘lgàn. 
Shu tàriqà XI àsr bîshlàridà ekin màydînlàrining yarmi 
yirik zamindorlàr qo‘ligà o‘tgan. Bu yerlàrdà, àsîsàn, 
ijàràchi dåhqînlàr ishlàgàn.

---

133
V BOB. OSIYO, AMERIKA VA AFRIKA XALQLARI
Õitîydà erkin dåhqînlàrning àksàri qismidà 30–40 mu 
yer bo‘lib, dàvlàt bu tàbàqàni qo‘llàshgà intilgàn. Õitîy 
dåhqînlàri o‘zlàri yetishtirgàn màhsulîtlàridan dàvlàtgà 
hàr yili ikki màrtà sîliq to‘làgànlàr. Yer sîlig‘i shîli yoki 
bug‘dîy bilàn to‘lànsà, pillà bîqqàn õînàdînlàr sîliqni 
gàzlàmà bilàn hàm to‘làgànlàr.
Shaharlàr và hunàrmàndchilik. Kàyfin, Chendu và 
Uchàn shaharlàri Õitîyning yirik sàvdî và hunàrmànd-
chilik màrkàzlàri edi. Xitoy sàvdîsidà suv yo‘llàri àlîhidà 
àhàmiyat kàsb etgàn. Ko‘pchilik shaharlàr dångiz yoki 
dàryo bo‘ylàridà, suv và quruqlikdàgi sàvdî yo‘llàri kå-
sishgàn jîylàrdà vujudgà kålgàn.
Shaharlàrning o‘sishi hunàrmàndchilikning jàdàl rivîj-
lànishini ta’minlàgan. Õitîydà, àyniqsà, hunàrmàndchilik-
ning àn’ànàviy turlàri: kulîlchilik, chinni buyumlàr ish-
làb chiqàrish tàràqqiy etgan. Õitîy shaharlàridà ko‘plab 
do‘kîn và ustàõînàlàr jîy 
làshgàn edi.
Õitîyning jànubidà hunàrmànd-to‘quvchilàr shîyi gàz-
làmàlàrning o‘nlàb õillàrini tàyyorlàgànlàr. XII àsrdà iðàk-
dàn shîyi so‘zànà – pànnî to‘qish iõtirî qilinib, kång 
tàr qàlgan. Õitîydà pàõtàchilik ham tobora kång rivoj 
lanib, 
XIV asrdan undàn gàzlàmà tàyyorlàsh yo‘lga qo‘yila bîsh-
lagan.
Îsiyo pàõtàsining vàtàni Hindistîndir. Undan so‘ng 
pàõtà O‘rtà Îsiyogà kirib kelgàn. Õitîygà pàõtà 
urug‘ini dàstlàb yur 
timiz sàvdîgàrlàri îlib bîrish-
gàn.
Sex a’zîsi bo‘lish Õitîy hunàrmàndlàri uchun mà-
jburiy edi. Yevropadàgi kàbi Xitoydàgi sexlarda hàm õàlfà, 
shîgird 
làr sîni, ulàrning ish shàrîiti, tàyyor hunàrmànd-
chilik bu 
yumlàrini sî 
ti 
sh, hunàr sirlàrini sàqlàsh qat’iy 
nàzîràt qi lingàn.