Tarix” kafedrasi «paleoekologiya va sivilizatsiya dinamikasi» fanidan o’quv-uslubiy majmua

Мавзу бўйича қўшимча саволлар

1. 
   Экология атамасига таъриф беринг ва изохланг
   
2. 
   Экологик муаммоларни юзага келиш сабабларини аниқланг ва бартараф этиш йўллари хақида ўз таклиф мулохазангизни билдиринг.
   
3. 
   Палеоэкология ва цивилизация динамикасига доир замонавий ёндашувлар ва муаммоларни тахлил қилинг.
   

Адабиётлар

1. 
   Charles French. Geoarchaeology in action: studies in soil micromorphology and landscape evolution. Routledge. 2003.
   
2. 
   John Barrett. The Emergence of Civilisation Revisited (Sheffield Studies in Aegean Archaeology) edited by John C. Barrett and Paul Halstead. Sheffield, 2005.
   
3. 
   Paul Goldberg and Richard I. Macphail. Practical and theoretical geoarchaeology. Blackwell publishing. 2006.
   
4. 
   Umberto Albarella. Environmental Archaeology: Meaning and Purpose. Springer-Science Business Media, B.Y. 2001.
   

3-мавзу: Иқлим ўзгаришининг астрономик ва геофизик омиллари.
режа:

1. 
   Атмосферада қуёш нурлари фаоллигининг роли
   
2. 
   Музлик даврида қуёш нурлари фаоллиги ва иқлимдаги ўзгаришларни кузатиш
   
3. 
   Ер шари литосфера, гидросфера ва атмосфера эволюциясида массанинг роли
   

Таянч иборалар: Атмосфера, литосфера, гидросфера, эволюция, гравитация

Ер юзининг қуёш нури билан таминланиши аввало қуёшнинг нурланиш фаслларига қолаверса, ер курраси кенгликларининг фаслий ўзгаришига боғли бўлиб, геологик кузатишларга кўра миллион йил аввал қуёш радиацияси 20-30 % га кам бўлган, лекин азалдан қуёш энергиясини фаслий ўзгаришларини одамлар йил санашган. Узоқ ўтмишдан II йиллик мучал санаси сақланиб келган. Лекин қуёш энергиясини инструментал ўлчаш XVIII асрда бошланган.

Р. Швабе 1826-йилдан 1843-йилгача–олиб борилган астрономик кузатишлар натижасида қуёш доғларининг пайдо бўлиши хар 10 йил ичида такрорланишини аниқлаган. Хитой манбалари XV асрдаёқ қуёшда доғлар борлигини аниқлаган. 1510 йилда Галилей доғлар йўқолганини ёзиб қолдирган. Дендрохронология ва ёзма манбалар қай бир йили иссиқлик ёки совуқлигини аниқлайди. “Дендро” юнончада дарахт дегани. Натижада қуёш мучалининг ўзгариб бориши ўрта хисобда 11 йил, бази холларда эса 9-8 йил балки, чўзилиб 12-14 йилда аниқланган қуёш доғлари ўзгариб, ер иқлими шаклланишига таъсир кўрсатади ва магнит майдон ўзгаришига олиб келади. Бу илмий хулосалар эски 11-12 йиллик мучал санасини тасдиқлайди С 14 (кўмир углерод) изотоп икки моддаси тахлили Антарктида ва Арктика минтақаларида шимолий нурланиш ходисаси фасллари об-ҳаво харорати билан узвий боғлиқ.
Тарихий манбаларда қуёш нурланиши сусайганди хавода С14 таркиби камайиб боради. Қишда арктикада қуёш кўринмасдан қутбда 6 ой қоронғу тун хукумрон бўлган. Атмосфера намлиги парланиб майда музга айланиб майда заррачаларга айланади. Айнан шу туман натижасида турган заррачалар ёнбошдан ерга тегмай қутб атмосферасига тушиб турган қуёш нурлари уларни тоблатиб арктик нурланиши гўзал манзарасини хосил қилади. Бундан ташқари шимолий музланишў ходисаси хаводаги азон қатламига ҳам боғлиқ. 1970 йиллардан Арктика ва Антарктида азотнинг камайиб бориши азон тешикларининг пайдо бўлишига олиб келади. Азот қуёш нури таъсирида ачиб унинг емирилишига олиб келади. Хавфли азон майдони 1 миллион м² тен тешиклар хосил бўлади. Қуёш радиациясини ахамияти жуда катта, қуёш энергияси фаоллашгани сари атмосферада шамол йўналиши ва булутлар юриши йўналишлари ўзгариб боради.
Бундан ташқари қуёш фаоллиги атмосферада электр кучини ҳам хосил қилиб, инсон саломатлигига салбий таъсир қилади. Жумладан 413 минг йиллик ер ўқининг эклептикаси унинг орбитасига нисбатан ер юзида хукумрон бўлади. Ундан ташқари 136 минг йиллик фасллар қуёшни ер куррасининг исиши ёки совушига таъсир қилади. Учинчи ер орбитасининг прецияси 21 минг йилда ўзгаради. 10 минг йил мобайнида ер қуёшга январ ойида яқинлашади, 10-11 минг йилда эса ёзда яқинлашади. Ер юзи харорати шу уч омил таъминлайди. Астрономик хисоб китобларга кўра қуёшдан келаётган энергия 20 % га камайса, абадий музлик майдонлари кенгайиб, Арктика ва Антарктика экваторда бирлашади, ер куррасини тамомила муз қоплайди.
Ер курраси омиллари эгзоен факторлар дейилади. Бу ички омиллар аввало унинг хажми вазни ва шаклига боғлиқ. Бу омиллар: планетамиз тузилиши, ер қарида юз бераётган жараёнлар, унинг юзининг хусусиятлари, айланиш тезлиги, гравитация ва магнит майдонлари, тектоник ва вулқон фаоллиги, иссиқликнинг ички манбаларидир, атмосфера ва гидросфера таркиби ва уларнинг ҳаракати ер курраси гарчи шар-глобус шаклида ифодаласада, у асли нок кўринишига эга.
Энг муҳим омил ер куррасининг вазни сув ва ҳавони ушлаб туради. Ҳисоб-китобларга кўра, узоқ ўтмишда ер куррасининг айланиши анча тез бўлган ва иқлимнинг кенглик зоналари фарқи катта бўлган. Ер куррасининг айланиб бориши тезлиги сусайиши шу тарзда кетаверса 5 млрд йилдан сўнг ҳозиргига нисбатан ер курраси ўз ўқи атрофида бир ойда бир марта айланар экан.
Яна бир омил ер юзидаги қитъалар ва денгизлар. Уларнинг хусуссиятлари ҳар хил, ер куррасининг ичига яъни чуқурга ҳар бир км кириб борган сари ҳарорат 30% га ошиб боради. Шамолни доимий эсиб туриши иқлим ҳароратни нормаллаштириб туради.
Ер куррасининг магнит майдони ўзгариб туради, бунинг сабаблари, ер куррасининг прецсиясини ўзгариб туриши, айланиши ҳам ўқининг энкайиши ва ер курраси орбитаси экцентрациясига.
Ер куррасининг хусусиятларини ўзгариши яъни икки минг йиллик омил ҳам таъсир этади. Бу системанинг планеталарнинг ҳолати ҳар 1800-1900 йил давомида ўзгариши ва улар правитанцияси ер планетасининг холатига таъсир қилади. Геомагнит майдони 50 минг йилда ўзгариши ҳам аниқланган. Шимолий геомагнит қутб 12-15000 йил аввал шимолий океаннинг шарқий тарафида бўлади. Мил.Авв. 200 йилда шимолий геомагнит қутб Европага яқин бўлган. Ҳозир эса Россиянинг Баренц денгизига жойлашган.
Шундай қилиб, магнит майдони ўзгариши ҳаво циркуляцияси циклон ва муссонларни йўналишларини шакллантириб беради. Магнит қутби яқинлашса совуқ, беқарор иқлим шаклланади. Шундай фасллар пайдо бўладики 2 та қутб яқинлашиб қолади. Бундай ҳолат 2028 йилда кузатилади. Магнит қутбларнинг бир-бирига яқинлашиши ой ва ер куррасининг ички харакатлари ва ҳароратига боғлиқ. Шундай қилиб, ер қутбларининг майдонини ўзгариб туриши ва бир-бирига яқинлашиши комплекс омиллар туфайли содир бўлиб туради.
Ер куррасининг ички энергиясининг манбаси унинг вазни, марказидаги массасига ва марказида ҳосил бўлган дахшатли босимга боғлиқ. Ер курраси марказидаги энергиянинг ҳажми 2х10 га 38 даражасидаги иссиқликдир. Натижада ер куррасининг маркази доим эриган ҳолатида бўлади. Бунинг натижасида ер юзидаги континетлар қимирлаб туради ва континентлар чегарлари эски чоклари хосил бўлади. Плиталарнинг номлари: Тинч океан чегараларига хос, Антарктида, Америка, Африка сейсмик зоналар дейилади. Африка сейсмик зонаси қитъа шарқига жойлашган шарқий Африка тоғ тизмалари-сейсмик зона ҳисобланади. 15-20 млн йил ичида континентлар хозирги ҳолига келган ер курраси тарихи давомида Вулқонлар чиқариб отган газнии хажми 2х10=23 грамга тенг. Унинг ҳажми ҳозирги атмосферадан 50 баробар катта ва океанлар сувининг ҳажми икки баробар кўп. Шундай қилиб, ер юзидаги океан ва атмосфера вулканик фаолиятнинг натижасидир. Сўнгра сув таркибидаги геохимик жараёнлар, қуёш радиацияси таъсирида ўсимликлар тарихи ривожланишида азот ва кислороддан таркиб топган атмосфера ҳосил бўлади. Ҳавонинг таркиби ҳароратга таъсири ҳам катта. Мисол учун ХIX аср охири XX аср бошида ер куррасининг вулқон отилиши кучаяди ва ҳавога, атмосферага майда аэрозол (майда зарралар) таркиби ҳавога тарқалгани туфайли ҳарорат пасаяди. Иқлимга атмосфера газларининг таркибининг ҳам аҳамияти катта, мисол учун атмосфрадан пар йўқолса ер юзи ҳарорати ҳам 32 градусга пасайиши исботланган.