Tarix o’tmishning ko’zgusi

Sovetlarga qarshi urushning 
boshlanishi. Yaponiyaning 
urushga kirishi.Fashistlarga 
qarshi koalitsiyaning vujudga 
kelishi. Urushning borishidagi 
tub burilish.
 

---

- 125 - 
1942-yilning yozida Sharqiy frontda nemis armiyasi yangi hujum boshladi. Ular 
kuzda Stalingrad va Kavkazga chiqishga muvaffaq bo'ldilar. Biroq shu chegarada 
Sovet armiyasi nemislar hujumini to'xtatib qola oldi. 
1941-yilning 2-iyulida Yaponiya hukumati urush harakatlarini boshlash haqida 
qaror qabul qildi. 7-dekabr kuni Yaponiya harbiy-dengiz floti aviatsiyasi AQSHning 
Gavay orollarida joylashgan Pirl-Xarbor buxtasida joylashgan harbiy-dengiz kuchlariga 
hujum boshladi. AQSH floti katta talafot ko'rdi. Ayni paytda Yaponiya harbiy floti va 
aviatsiyasi AQSH va Buyuk Britaniyaning Filippin orollarida joylashgan kuchlariga 
ham hujum uyushtirdi. Filippin, Malayziya va Indoneziyaga desant tashladi. Tailandni 
ham bosib oldi va o'zining navbatdagi hujumini Buyuk Britaniya mustamlakasi - 
Birmaga qaratdi. 
Shu tariqa 1942-yilning yoziga kelib Yaponiya Osiyoning deyarli barcha yirik 
davlatlarini bosib olishga ulgurdi. Yaponiya qo'shinlari g'arbda Hindiston, janubda esa 
Avstraliya chegaralarigacha yetib keldi. Faqat 1942-yilning yozida AQSH va Buyuk 
Britaniya Yaponiya armiyasining zafarli harakatini to'xtata oldi. 
Germaniya ittifoqchilarining Sovet davlatiga, Yaponiyaning esa AQSH hamda 
Buyuk Britaniyaga qarshi urush harakatlarini boshlashi fashist agressorlariga qarshi 
kurashuvchi davlatlar koalitsiyasini (ittifoqini) tuzish masalasini kun tartibiga qo'ydi. 
Bunday koalitsiya tuzish zarurligi va uning maqsadlari Buyuk Britaniya bosh ministri 
U. Cherchill va AQSH Prezidenti F. FDR 1941-yil avgustda imzolagan «Atlantik 
nizom»da o'z ifodasini topdi. Sovet davlati ham «Atlantik nizom»ga qo'shildi. 1942-yil 
26-mayda Londonda Sovet davlati bilan Buyuk Britaniya o'rtasida 20 yilga 
mo'ljallangan va «Gitler Germaniyasi va uning Yevropadagi sheriklariga qarshi 
urushda ittifoqlik va urushdan keyingi hamkorlik hamda o'zaro yordam to'g'risida» deb 
atalgan shartnoma imzolandi. 10-iyunda esa Vashingtonda o'zaro yordam to'g'risida 
sovet-amerika bitimi imzolandi. 
Ungacha AQSH lend-liz to'g'risidagi qonunni Sovet davlatiga nisbatan ham 
qo'llay boshlagan edi. Shu tariqa uch buyuk davlat o'rtasida harbiy-siyosiy ittifoq 
vujudga keldi. 
Ittifoqchilar o'rtasida xalqaro masalalar va ularni hal etish yo'llari xususida 
chuqur ziddiyatlar mavjud bo'lsada, bu ittifoq Yevropa va Osiyoda agressorlarni tor-
mor etishda beqiyos katta tarixiy rol o'ynadi. 
1942-yil kuzga kelib Sovet davlati, AQSH va Buyuk Britaniya agressor 
davlatlar Germaniya, Italiya va Yaponiyaga nisbatan 5 baravar ko'p artileriya qurollari 
va minomyot, 3 baravar ko'p samolyot va 10 baravar ko'p tank ishlab chiqara 
boshladilar. Bu hoi 1942-yilning oxirida antifashistik ittifoqqa gitlerchilarga qarshi 
hujumga o'tish imkonini berdi. 
1942-yilning 19-noyabrida mashhur Stalingrad jangi boshlandi. U 1943-yilning 
2-fevraligacha davom etdi. Bu jangda Germaniyaning saralangan armiyasi tor-mor 
etildi. 1943-yilning yozida esa mashhur Kursk jangi bo'lib o'tdi. «Tanklar jangi» nomi 
bilan tarixga kirgan bu jangda ham Sovet qo'shinlari g'alaba qozondi. Shu jangdan 
so'ng Germaniya armiyasi Sharqiy frontda hujum qilish qobiliyatini butunlay yo'qotdi. 
Ayni paytda 1942-yilning kuzida Buyuk Britaniya va AQSH qurolli kuchiari 
ham hujumga o'tgan edi. Chunonchi, 1942-yilning 8-noyabrida Buyuk Britaniya va 

---

- 126 - 
AQSH Shimoliy Afrikaga (Marokash va Jazoirga) yirik desant tashladi. Ittifoqchilarga 
u yerdagi fransuz armiyasi ham qo'shildi. Misrda ham Buyuk Britaniya armiyasi jangga 
shay turar edi. Ularning barchasi AQSH generali D. Eyzenxauer qo'mondonligida 
hujum boshladilar. Bu hujum natijasida Shimoliy Afrikadagi italyan-nemis armiyasi 
tormor etildi va O'rta dengizda ittifoqchilar nazorati o'rnatildi. Italiyaga bostirib kirish 
uchun yo'l ochildi. 1943-yil 10-iyul kuni ingliz-amerika armiyasi Italiyaning janubiga 
tashlandi. 
Italiya hukmron doiralari Mussoliniga nisbatan fitna uyushtirdilar. 25-iyul kuni 
unga nisbatan ishonchsizlik bildirildi va Italiya qirolining buyrug'i bilan u hibsga 
olindi. 8-sentabr kuni Italiya antifashist ittifoqchilar bilan yarash bitimi imzoladi va 
urushdan chiqdi. Shunday qilib, Stalingrad, Kursk janglari va Italiyaning taslim bolishi 
ikkinchi jahon urushida tub burilish yasadi. Endi agressorlarning mag'lubiyatga 
uchrashi muqarrar bo'lib qoldi. 
Shunday bo'lsada, Germaniya armiyasi qo'l qovushtirib o'tirmadi, u Shimoliy va 
Markaziy Italiyani bosib oldi va ingliz-amerika armiyasining yo'lini to'sdi. Gitler o'ziga 
eng sodiq shaxslardan iborat Otto Skorseni boshliq desantchilarni Mussolinini qutqarib 
kelishga yubordi. Ular bu vazifaning uddasidan chiqdilar. 
Mussolini Shimoliy Italiyaga olib kelindi va bu yerda Germaniyaga 
bo'ysunuvchi qo'g'irchoq hukumatga boshliq etib qo'yildi. Ikkinchi jahon urushida tub 
burilish ro'y berishi va uning Germaniya hamda uning ittifoqchilarining mag'lubiyatini 
muqarrar qilib qo'yishi bosib olingan davlatlarda antifashistik va milliy-ozodlik uchun 
kurashuvchi kuchlarni ruhlantirib yubordi. Bu esa, o'z navbatida, ularning kurashni 
yanada kuchaytirishlariga olib keldi. 
G'arbiy Yevropada qudratli qarshilik ko'rsatish harakati markazi Fransiya va 
Italiya edi. Fransiyaning barcha vatanparvar kuchiari 1943-yilda Qarshilik ko'rsatish 
milliy kengashiga birlashdilar va general de Gollning rahbarligini tan oldilar. 
Yugoslaviya, Gretsiya, Albaniya, Polsha, Chexoslovakiya va boshqa davlatlarda ham 
qarshilik harakati nihoyatda kuchaydi. 
Bunday harakat Janubi-Sharqiy Osiyoda ham vujudga keldi. Yer sharining bu 
mintaqa xalqlari Yaponiya bosqinchilarga qarshi milliy-ozodlik kurashini 
kuchaytirdilar. Chunonchi, 1943-yilning oxirida partizan otryadlari Shimoliy 
Vetnamning bir qismini ozod etishga muvaffaq bo'ldi. Xitoyda ham yapon 
bosqinchilariga qarshi kurash kuchaydi. 
Ikkinchi front nima va u nega ochilishi 
kerak edi? Ma'lumki, o'tgan davr ichida 
Germaniya asosan sovet davlatiga qarshi 
urush bilan band bo'ldi. Binobarin, 
Germaniya bir frontda urush olib 
borardi. Bu front sovet-german fronti edi va u ikkinchi jahon urushining asosiy fronti 
hisoblanardi. Endi, Germaniya va uning ittifoqchilarini tezroq tor-mor etish va 
Yevropada urushni tezroq tugallash uchun fashistlarni bir vaqtning o'zida ikki frontda 
urush olib borishga majbur etish lozim edi. Buning uchun Buyuk Britaniya va AQSH 
armiyasi bevosita Yevropada Germaniyaga qarshi urush harakatlarini boshlashi lozim 
edi. Shunday qilinsa, Germaniya ikki yo'nalishda (frontda), ya'ni Buyuk Britaniya va