Tarixiy antropologiya

Madaniy evolyutsiya bosqichlari va sivilizatsiya 
Evolyutsiya so‗zi sifatli o‘zgarishlar jarayonini ifodalaydi.
Evolyutsionizm ushbu jarayonni bayon qiluvchi, tushuntiruvchi ilmiy 
faoliyat hisoblanadi. Charlz Darvin va Gerbert Spenser barcha 
hodisalarni evolyutsion jarayonlarini tushuntirib bergandan so‗ng 
sotsiologiya va antropologiyaga evolyutsion nazariyalar ham kirib kela 
boshladi.
Evolyutsionizm antropologiyadagi asosiy yo‗nalishlardan biri 
hisoblanadi. Gerbert Spenser evolyutsionizmni birinchilardan bo‗lib 
tushuntirishga harakat qilgan. Keyinchalik uning insoniyat jamiyati va 
madaniyatini o‗rganish borasidagi g‗oyalari Edvard Teylor va Luis 
Morganlarning qarashlari bilan uyg‗unlikni kasb etgan.
Teylor o‗zining madaniyat tushunchasiga qo‗shgan hissasi bilan 
zamonaviy antropologiyaning otasi deb ham ataladi. U o‗zining ― 
Ibtidoiy madaniyat‖ kitobida madaniyat va sivilizatsiya tushunchalarini 
yoritgan. Teylor madaniyat oddiylikdan murakkablik sari rivoj topadi 
va jamiyatlar bu bosqichlar orqali yuzaga keladi deb ta‘kidlagan.
Teylor bu jarayonlarni din tushunchalarni paydo bo‗lishi va 
rivojlanishi misolida tushuntirib berishga harakat qilgan. U madaniyatni 
biologik nuqtai-nazardan aniqlanmagan degan nazariyani ilgari suradi.
U madaniyatni o‗rganishda irqiy tamonlama yondashishni bartaraf 
etgan.
Teylor Madaniyat borasida izlanishlarda tarixiy jihatdan tahlil etish 
muhim degan fikrda bo‗lgan va madaniyatni tarixiy jarayonning bir 
qismi sifatida baholagan. Uning firkriga ko‗ra, antropologiya insonni 
tarixiy jarayonlarda tadqiq qilishi kerak.

---

167 
Teylorni madaniyat borasidagi tushuntirishlari oldingi bu borada 
xato tushuntishlar olib borilgan deb hisoblaydi va madaniyatni 
antropologiyaning asosiy mavzusiga aylantiradi. Teylor ta‘kidlaydiki, 
madaniyat va sivilizatsiya bir butunlikdagi etnografik ahamiyatni kasb 
etib, insonning jamiyat a‘zosi sifatida erishgan bilimi, e‘tiqodi, axloqi, 
urf-odatlarini, san‘ati kabi namunalar uning bir butunligini ta‘minlaydi. 
Uning madaniyat tarixi borasidagi nazariyasi madaniy jarayonlarning 
falsafasiga aoslangan bo‗lib quyidagi uch bosqichni o‗z ichiga oladi. 
Yovvoyilik , Varvarizm va Sivilizatsiya. U bu uch universal rivojlanish 
bosqichlarini taklif etadi . Lekin uning fikrlari qadimgi tarixni qayta 
tiklash 
borasida 
harkatlantiruvchi 
kuch 
vazifasini 
bajarashini 
o‗ylamagandi. 
Edvard Teylorning ―Qadimgi jamiyat‖ kitobida berilgan sxema 
1 Yavvoyilikning qadimgi davri Meva va ildiz orqali kun ko‗rish va 
nutqning paydo bo‗lishi 
2 O‗rta yavvoyilik
Baliqchilik va olovdan foydalanish 
3 So‗nggi yavvoyilik 
Kamon va o‗q yoydan foydalanish 
4 Ilk varvarizm 
Rassomchilik 
va 
kulolchilikning 
yuzaga kelishi 
5 O‗rta varvarizm 
Hayvonlarni 
qo‗lga 
o‗rgatish, 
sug‘orish va dala ishlari, tosh-
g‗ishtdan binolar 
6 So‗nggi varvarizm 
Temirni eritish jarayonini kashf 
etilishi 
va 
temirdan 
instrument 
vositasida foydalanish 
7 Sivilizatsiya 
Fonetik alfavit va yozuvning paydo 
bo‗lishi 
Gordon Chaydning sxemasi 
Arxeologik davr 
Madaniy 

---

168 
rivojlanish 
Paleolit 
Yavvoyilik 
Neolit 
Varvarizm 
Mis-tosh davri 
Yuqori varvazim 
Ilk Bronza davri 
Sivilizasiya